CC BY
151>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
YOSHLAR HAYOTIDA VIRTUALLASHUV SABABLARI VA OMILLARI
*
>
¡ Я*
Xamdamjonov Mirshoir Mirzohidjon o'g'li
FarPI ICHB fakulteti menejment yo'nalishi 75-20 M guruh talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.7299541
' t л
Tí?*
Annotatsiya: Maqolada internet, ya'ni virtual olamning yoshlar hayotidagi jadal sur'atlarda ommalashishi va ularning salbiy omillari haqida so'z boradi. Shuningdek yoshlarning virtuallashuvi sabablari, kompyuter o'yinlariga mukkasidan ketish
hamda virtual suhbatlarning salbiy omillarini oldini olish haqida takliflar yoritilib o'tilgan.
Kalit so'zlar: internet, virtual olam, kompyuter o'yinlari, terrorizm, kommunikatsiya, ota-onalar va yoshlar.
i
1. KIRISH
Bugungi dunyo, bugungi davr shu darajada rivojlanib, taraqqiy etib bormoqdaki, inson aqli, tafakkuriga tan bermasdan iloji yo'q. Darhaqiqat XXI asrni ham ilm-fan
va texnologiyalar rivojlangan asr desak mubolag'a bo'lmaydi. Kommunikatsiya vositalari ham shu darajada mukammal rivojlandiki, uzoq masofadagi yaqinlar bilan aloqa qilish osonlashdi. Bundan tashqari ko'pchilik insonlar uyidan chiqmagan holda ishlash imkoniyati, yoki turli xil ajoyib o'yinlar o'ynash, eng yangi va emg sara kinolarni ko'rish, yangi xit musiqalardan bahramand bo'lish esa oddiy hol bo'lib
qoldi. Bundan imkoniyatlarni texnologiya va kommunikatsiya vositalarining eng
katta yutug'I bo'lmish "Internet" hadya etmoqda.
2. ASOSIY QISM.
Internet (lotincha: inter - aro va net - tarmoq) - standart internet protokoli (IP) orqali ma'lumot almashuvchi kompyuter tarmoqlarining butunjahon va omma uchun ochiq to'plamidir. Internet — katta (global) va kichik (lokal) kompyuter tarmoqlarini o'zaro bog'lovchi butunjahon kompyuter tizimi. Unda geografik o'rni, zamon va makondan qat'iy nazar, ayrim kompyuter va mayda tarmoqlar o'zaro hamkorlikda
J-jt
П1Т7А ИЛТ-ГП+пт I -fnn Kin I n /~l Л ( +1 Г71 m Л |л Ï I П11
global informatsiya infratuzilmasini tashkil etadi. Qaydnomalar tizimi bilan
ш
boshqariladigan barcha hosila tarmoqlar hamkorlikda iste'molchilarga ma'lumotni saqlash, e'lon qilish, jo'natish, qabul qilish, izlash va ma'lum bo'lgan barcha variantlar (matn, tovush, videotasvir, fotosurat, grafika, musiqa tarzida va b.
iw-
>*
ko'rinishlar) da axborot almashinishga imkon yaratadi. Internet tizimi 20-asrning 60-yillarida paydo bo'ldiInternetning beqiyos rivojlanish sur'ati davlat, ta'lim, akademik va ijtimoiy tuzilmalarning o'ziga xos umumiy moliyaviy va intellektual ulushiga
; >;> Ы >
>q ] - )> >
a I
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
bog'liq bo'ldi. Internetni hozirda biz boshqacha nom bilan, ya'ni real hayotdan butkul
#
o'zgacha olamni namoyon qila olganligi sababli virtual olam deb atay boshladik.
Virtual olam - bu inson tomonidan kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda yaratilgan dunyo. Virtual olam reallikning so'ngi texnologiyalari sizga xayoliy dunyoga to'liq sho'ng'ish uchun ko'zoynak va dubulg'a yaratishga imkon beradi. Ular sizga haqiqiy hayotdan butunlay uzoqlashishga imkon beradi. Yangi texnologiyalar haqida bilib, odamlar virtual olamga shoshilishmoqda, ammo ular virtual haqiqatning
J»
i \m-
psixologik ta'siri xavfli bo'lishi mumkinligini unutishadi. Bugungi kunda hayot
N y 1 ''y \ \ vJ ^
muammolaridan qochib, boshqa dunyoga tushib ketishingizga imkon beradigan ko'plab qurilmalar mavjud. Virtual haqiqat tizimining rivojlanishi shu darajaga yetdiki, odam tom ma'noda ikkinchi dunyoda yashaydi, o'zini virtual olamga to'liq singdiradi.
Yoshlar hayotida virtual olamga kirish yoki virtuallashuv sabablaridan asosiysi ota-onalarning farzandiga bo'lgan etiborning yo'qligi va bolaning o'zini yolg'iz his
mlirnirlnn Val 1 K Aninnm f~Yfo Ann! nr fn v~w nnm 11m r\ ' ro 1 n t rA 1/1 tv»ar»i KaTrvTr+n mlmofim
qilishidan kelib chiqadi. Ota-onalar farzandi jim o'tirsin yoki meni bezovta qilmasin
deb, unga uyali telefon yoki kompyuter olib berishadi va bolasi shu bilan band b o'lib, bizni tez-tez bezovta qilavermasin deydigan ota-onalar juda ko'payib ketgan. Bolalar esa yaqinlaridan ko'rmagan etiborni o'zgalardan qidira boshlaydi va internetga, ya'ni
»
m?
virtual olamga kiradi. U yerda esa turli hil notanish insonlar bilan tanishish, o'yinlar, ajoyib kinolarni ko'rish hamda tur xildagi musiqalar tinglash, online ishlash va ko'plab imkoniyatlar mavjud.Virtual olamda yoshlar yangi do'stlar topishi yoki turlixildagi ajoyib o'yinlar o'ynab o'zini band qilishi mumkin. Lekin borgan sari internetga tobe bo'lib, ya'ni virtual olamning asiriga aylanib qoladi. Tanganing ham ikki tomoni bo'lganidek, virtual dunyoning ham ijobiy va salbiy omillari mavjud.
\7it4iin11ofiliiiTr t t c Ii 1 nr lim rrv+i rl o nV»n rl o ro mrln m/lnl Amm o 1 rn 1s~i t ti rfi i o 1
Virtuallashuv yoshlar hayotida shu darajada jadal sur'atda ommalashyaptiki, virtual olamning asiriga aylangan inson huddi o'rgimchak to'riga tushgan hashorotga o'xshab u yerdan qutulib chiqishi angrimahol bo'lib qoldi. Xa xa to'g'ri internet butun dunyoni qamrab olgan o'rgimchak to'riga o'xshaydi va buning domiga tushgan
m
ins°nlarning ko'pchiligini afsuski yoshlar tashkil qiladi.
Virtual olamda yoshlarga tahdid soladigan eng katta xatarlardan asosiylari yoshlarning kompyuter o'yinlariga mukkasidan ketishi va virtual suhbatlar oqibatida J-jt yoshlar diniy ekstremistik guruhlar changaliga o'zlari bilmagan holda tushib qolishlaridir. Ikkala muammoga ham alohida izoh bersak:
1. Kompyuter o'yinlariga mukkasidan ketish va uning salbiy omillari. Kompyuter o'yinlari — yigirmanchi asr mo'jizasi bo'lib, ular kutilmagan holda dunyoga keldi, ularning paydo bo'lishini hech kim bilmagan edi. Koinotga parvozlar ham oddiy inson xayoliga kelmagan, ammo ular to'g'risida fantast yozuvchilar orzu qilib, o'z xayolot dunyosida yetilgan ijod namunalarini yaratganlar,
u:_____1____: _______.-Ii™!™ I.- UI_____.........
biroq ularni yuz yillardan keyin paydo bo'ladi deb hisoblagandilar. Kompyuter * : j*
"^isr8'- a I
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
o'yinlari to'g'risida esa hatto xayolga ham kelmagandi. Bugungi kunda kompyuter
#
>
o'yinlari faqatgina o'yin emas, balki madaniyat, bilim, ta'lim va tarbiya masalalari targ'ibotchisiga aylandi. O'yinlar sahnaga, kartinalar ko'rgazmasiga yoki kitob sahifasiga o'xshamaydi, ammo xuddi shular kabi zamonaviy ma'naviyatni, axloqiy xususiyatlar, xayollar, orzu va tasavvurlarni ifoda etadi.
Kompyuter o'yinlari insonlarga xayollar va orzular olamiga kirish imkonini beradi. Ilgari hech qachon haqiqiy bo'lmagan olamga bunday chuqur kirib borish va unda ishtirok etishning shunchalik katta erkinligiga ega bo'lish mumkin bo'lmagan.
О ООО о
Kompyuter o'yinlarining interfaolligi uning kino, teatr va kitoblardan ustunlik jihatini namoyon etadi: o'yinlar hamkorlikdagi faoliyatga chorlaydi, o'yinchi passiv kuzatuvchi bo'lib qolishi mumkin emas, ya'ni u sodir bo'layotgan hodisalarga faol ta'sir ko'rsatadi.
Hech qachon o'zi his qilmagan insonga virtual olam o'yinlarida mavjudlik hissi nima ekanligini tushuntirish qiyin. Ko'pchilik o'yinchilar yarim soat o'yindan so'ng o'yin qahramoni bilan bir insonga aylanishlarini aytadilar. O'yinchi insonligicha
qoladi, ammo atrofi xona emas, balki umuman boshqa olamga aylanadi. Shu olamni u o'yindan tashqari hayot — haqiqiy hayot kabi aniq his etadi.
Kompyuterdan tashqari virtual olamda mavjudlik hissini yaratishning boshqa
»
usullari ham mavjud. Ular juda ham ko'p bo'lib, ba'zi mamlakatlarda milliy muammoga aylangan. Bugungi kunda aynan kompyuterning ongga ta'sir etish xavfi yuzaga kelishining oldini oluvchi hamda undan o'sib kelayotgan avlod tarbiyasiga ijobiy ta'sir etuvchi ta'limiy kompyuter o'yinlari ham mavjuddir.
2 . Virtual suhbatlarning salbiy omillari.
Yaqindagina ota-onalar bolalarning kompyuter o'yinlariga berilib, ularga bog'lanib qolishlari xavfidan cho'chib, oldini olishga harakat qilgan bo'lsalar, hozirgi vaqtda bu xavfga yana ijtimoiy tarmoqlar xavfi ham qo'shildi. Bolalar va o'smirlarning hovli va ko'chalardagi muloqotlari hozirda haqiqiy hayotdan asosan, aynan, cheki-chegarasi yo'q ijtimoiy tarmoqlarga ko'chdi. Mazkur muloqotlar bolalarga shunisi bilan ham qiziqroqki, avvolo, tarmoqda o'zlariga ko'proq «do'st» orttirish imkoni mavjud. Tarmoqda muloqot qilarkan, bolalar o'zlarini omadli bola qilib ko'rsata oladilar. O'zgalar rolida o'zlarini taqdim etib, turli yolg'on dunyolarga
J-jt
A W К/МЧ I Л К I r/Л+П /~1 1 I n»- I It гп + л 1-лг> /~г т rn -f rvrfi гл 1л Г» /Ч 1л Г» I I ll/^Kl I /-Ч 1-V> /Л I +r> ---A „ ,
berilib ketadilar. Uyatchang va tortinchoq bolalar uchun ehtimol tarmoqdagi
muloqotlarning foydali jihatlari bordir, vaqti kelib, haqiqiy hayotda bu muloqotlar o'z samarasini berishi ham mumkin.
Virtual «do'stlari» orasida yomon niyatli kimsalarga duch kelish xavfi va ular
bilan haqiqiy hayotda uchrashishlari, ishonuvchan odatlariga ko'ra begonalar bilan dildan suhbatlashishlari xavfini alohida ta'kidlashlari zarur. Bunday muloqotlar ko'pincha kiberjinoyatchilar uchun juda qulay sharoit ekanligini har bir o'smir
ил_____^Л_________............____
bilmog'i lozim. Ommaviy tarqatiladigan spam, iltimos bilan murojaat etiladigan SMS
ЩЪ ПЙ»-
"^isr8'- a >
: * ^ * n>
WiW к/
>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
xabarlar, allaqanday shubhali «Tanlov»lar haqidagi e'lonlarga ishonmaslik —
X с
umuman, kompyuterga zanjirsiz bog'lanib, butun hayot yo'lini qora dog' bilan bulg'ashiga olib kelishi mumkin bo'lgan xavfli axborotlarga aldanmaslikni onglariga singdirish zarur.
Ayniqsa ushbu o'smirlarni ishonuvchanligidan turli xildagi diniy ekstremistik jinomiy guruhlar bolani mafkurasiga o'zlarining yod g'oyalarini singdirib, ularni
jinoiy ishlarni bajarishga undaydi. Ular terrorchilar deb atalib, virtual suhbatlarda bolaning psixologiyasiga ta'sir o'tkazadi va o'smirlar qanday qilib ularning
о Г- О J О 1 ./ 1 о
changaliga tushib qolganini afsuski bilishmaydi.
Terrorizm - lotincha, „terror" - qo'rquv, dahshat, ya'ni ma'lum yovuz maqsadlar yo'lida, kuch ishlatib, odamlarni jismoniy yo'q qilishdan iborat bo'lgan g'oyaga asoslangan zo'ravonlik usuli. Qo'rqitish va dahshatga solish orqali o'z hukmini o'tkazishga urinish terrorchilikka xosdir. U iqtisodiy, siyosiy, diniy, g'oyaviy, irqiy, milliy, guruh, individual shakllarda namoyon bo'ladi.
Shu tariqa aksariyat yoshlar o'zlari bilmagan holda terrorchi bo'lib qolishyapti
va yolg'on aldovlarga ishonib, o'z uylarini, ota-onasi hamda vatanini tashlab terrorchilarning oldiga chiqib ketishyapti. Afsuski ular o'zlari o'ylamagan ishlarni bajarishib, tunch aholini o'ldirishlarini bilmagan yoshlar qattiq nadomatda yurushadi.
iW -
Lekin ba'zilariga bu ishlar ma'qul bo'ladi. Chunki ular shu o'xshash turli jangari o'yinlar o'ynab, qulog'iga har xil baqir-chaqirlar singib bo'lgandir. Bu esa bizning katta xatoyimiz hisoblanadi.
Endi ushbu yuqoridagi xatolarning oldini olish uchun nimalarga ahamiyat qaratish lozim.Avvalo ushbu savollarga javob topa bilishimiz zarur;
Birinchi navbatda, virtual olamda quyidagilarni tushunib olish muhim: bola
рщ
kompyuter muhitida bo'lib qolganida bu o'yin uni qay tomonlarga olib ketishi mumkin?
U tajovuz maktabi bo'ladimi yoki dunyoga insonparvarlik munosabati maktabi
bo'ladimi?
Ba'zan ota-onalar bolalariga qo'shni xonada, deyarli virtual olam yaratilgan xonada o'ynashni ta'qiqlaydilar. U yerdan, bolalar xonasidan har kuni ota-onalarga juda tanish bo'lgan tovushlar, baqirishlar, jo'shqin hayqiriqlar eshitiladi. Ularga bu J-jt
rn Г» +1 14 |л Г» I ГГП 11 ГГП I It 71 l+n 1 11 r>-fn 1T rn 17~C\ ИЧ1 IT 711 I n 1л /Л ПИ ПТ7/11 I /Л I Г1 n п |лп 1Л п
miyalariga o'tirib qolgan gallyutsinatsiya kabi tuyula boshlaydi. Lekin shu paytlarda
ш
ota-onalar takrorlashda davom etadilar: «O'ynashni to'xtat... Darsing bilan shug'ullan... Boshqa ishni bajar, o'ynama!..» — va bolalar olamini ketma-ket taqiqlaydilar. Virtual olam bu avlodlar — kattalar va bolalar o'rtasidagi uzilish
if-'
! K*
muhitidir, ular ortida avlodlar nizolari yotgan bo'lishi mumkin. O'sib kelayotgan avlod virtual olamlarga ketib qolmaydilarmi, ular qaytib keladilarmi yoki yo'qmi,
aviuu v 111Licii wiciiiiiciigci jvv^iiu w1111cij vaiicii 11и, uicii ci_y 11и rvv^i cuai icii 11п j wi\i y\j 1111,
buni tushunish qiyin. Bolalarning xayolida yer yuzini virtual olamlar qamrab olgan.
Т-Ч , ____r-____j;______r , i • , • „ „1- J • • 11___r
Bunday holatlarda ota-onlar farzandiga etiborni kuchaytirishi va oliadagi janjallarni
u>,* ^ «KQs
ы> >>
* : >
й*
>>
#ф>
^ >3> 1
I }> M>i
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
kamaytirishi yoki iloji boricha yuqotishi kerak. Chunki bolalar oiladagi har xil baqir-chaqirlardan asabiylashib, g'azabini turli xil jangari yoki fantastik o'yinlardan bostiradi. Bunday holatlarda bolani tajavvuzkor bo'lib ketishini oldini olish uchun har doim aytiladigan gap bolaga e'tiborni kuchaytirish, bolani vaqtini to'g'ri taqsimlab berish, yangi do'stlar topishiga sharoit yaratish yoki qiziqishiga qarab uni kasb yoki biron hunarga yo'naltirish lozimdir.
4. XULOSA.
Xulosa o'rnida aytish joizki, yoshlarni fan-texnika yutuqlari bilan tanishtirib borish zarur, ammo salbiy oqibatlarni ham hisobga olgan holda, doimiy nazorat va tushuntirish ishlarining ular ongiga singdirib borilishi maqsadga muvofiqdir.
>
Щ >
>
q
! J>i>
ЩУ
< >s#
Ш
Viruallashuv yoshlar hayotida zamon sayin ommalashaveradi. Lekin uning salbiy
\>P
hamda ijobiy omillaring yoshlarga ziyon qilmasligini oldini olish har birimizning burchimizdir. Ze'ro kelajak yoshlar qo'lida va albatta bizning yoshlar kelajakda buyuk inson bo'lib yetishishlari zarur.
"W"^ J>
+Й )>
>j*
ы>
} >5>
Ы )>
] >4>
Ы >
Щ
Ш>
i >p >j>
Щл
Ы >
i >j>
Ы i>
T:
Foydalanilgan adabiyotlat ro'yxati:
1. O'zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil.
2. Karimova G. " Virtual olam va tarbiya masalalari
3. Milliy G'oya: targ'ibot texnologiyalari va ,Akademiya''. 2007.
03.11.2009. atamalar lug'ati
1 i>3»
ш
-^fV-iir f---^SfV-^ï f.—
23
hm
Ш >
Щ >
ш >
m >
i> *
q >3*
Ц >р
q > >
q q
