Научная статья на тему 'ЁШ ГИМНАСТИКАЧИЛАРНИНГ МУСОБАҚА ОЛДИ ХАВОТИРЛАНИШ ҲОЛАТИНИНГ ПЕДАГОГИК ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЁШ ГИМНАСТИКАЧИЛАРНИНГ МУСОБАҚА ОЛДИ ХАВОТИРЛАНИШ ҲОЛАТИНИНГ ПЕДАГОГИК ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
39
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҲАВОТИРЛАНИШ / РУҲИЙ ЗЎРИқИШ / ЭМОЦИЯ / МУСОБАқА / ФАОЛИЯТ

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Арзиқулов Д.Н., Шарипова Ш.С.

Мазкур мақолада ёш гимнастикачиларнинг мусобақа олди ҳавотирланиш ҳолатининг педагогик психологик хусусиятлари илмий-назарий жихатдан таҳлил қилинган.В статье научно и теоретически проанализированы педагогико-психологические особенности предсоревновательной тревожности у юных гимнасток.This article scientifically and theoretically analyzes the pedagogical psychological features of pre-competition anxiety in young gymnasts.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЁШ ГИМНАСТИКАЧИЛАРНИНГ МУСОБАҚА ОЛДИ ХАВОТИРЛАНИШ ҲОЛАТИНИНГ ПЕДАГОГИК ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Миллий олимпия кумитаси билан биргаликда 2021 йилдан бошлаб:

а) йил давомида адоли, шу жумладан ёшлар урта-сида турт боскичли (мадалла, туман (шадар), вилоят, республика) юриш ва югуриш, бадминтон, стритбол, мини футбол, велоспорт, «Wortou» буйича спорт му-собакаларининг ташкил килинишини;

б) «Отам, онам ва мен - соглом оиламиз!» шиори остида телевизион оилавий спорт мусобакаларини мадалла, туман, вилоят ва республика боскичларини утказиш оркали барча оила аъзоларини спорт билан шугулланишга жалб килинишини;

в) умумтаълим мактабларида «Биз билан бажар, биздек бажар, биздан яхширок бажар!» шиори остида синфлараро спорт мусобакаларининг ташкил кили-нишини таъминлаши, мазкур мусобакаларни ташкил этиш билан боглик харажатлар Жисмоний тарбия ва оммавий спорт тадбирлари республика календарь ре-жасида назарда тутилган маблаглар дисобидан амалга оширилиши белгилаб куйилган.

Хулоса. Ушбу дукукий-меъёрий дужжатларнинг давлат радбари ва дукумат даражасида кабул килиниши, адоли саломатлигини саклаш ва мустадкамлаш давлат сиёсатининг устувор йуналишларидан бири эканли-гини, масаланинг накадар долзарб эканлигини, адоли ва талабаларнинг соглом турмуш тарзини шаклланти-ришда илгор хорижий тажрибалар, замонавий методик, ахборот коммуникация технологиялари, инновацион ечимларни амалиётга жорий этиш чора-тадбирлари кузда тутилаётганини курсатади. Ушбу дужжатларда куйилган вазифалар ижроси тизимли тарзда амалга оширилса, адоли саломатлиги ва соглом турмуш тарзини шакллантириш масалалари ижобий томонга узга-ради ва мамлакат адолиси, хусусан, талабалар контин-

гентининг глобал дунёда ракобатбардошлиги ортади.

Уз турмуш тарзини узгартирмокчи булган дар бир фукаро учун соглом турмуш тарзини таргиб килувчи мобил иловалардан фойдаланиш янгича инновацион ечимлардан бири булиши мамкин. Талабаларнинг согликни саклаш содасидаги сунгги ютуклардан фойдаланишга булган кизикишини шакллантириш ва куллаб-кувватлаш учун ёшлар уртасида соглом турмуш тарзини оммалаштиришга имкон берувчи мобил ило-валар сингари йуналишни ривожлантириш, дастурий мадсулотлар сифати ва очиклигини яхшилаш зарур. Адолининг турли катламлари ва хусусан талабаларнинг соглом турмуш тарзи учун мулжалланган миллий мобил иловаларни яратиш ушбу сода ривожланишига хизмат килади ва ушбу иловаларга эдтиёж мавжуд. Ушбу тоифадаги мобил иловалар, айникса талабалар орасида катта талабга эга булиб, у соглом турмуш тарзининг ривожланиш тенденцияларини акс эттиради.

Адабиётлар:

1. "Юкумли булмаган касалликлар профилактикаси, соFлом турмуш тарзини куллаб-кувватлаш ва адолининг жисмоний фаоллиги даража-сини ошириш чора-тадбирлари т^рисида"ги Узбекистан Республикаси Президентининг Карори. 2018 йил 18 декабрь, ПК,-4063-сон.

2. "Узбекистонда соFлом турмуш тарзини кенг тарFиб килиш ва ахрлини жисмоний тарбия ва оммавий спортга жалб этиш т^рисида"ги Узбекистан Республикаси Вазирлар Ма^камасининг карори, 2019 йил 29 январь, 65-сон.

3. "2019 - 2023 йиллар даврида Узбекистан Республикасида жисмоний тарбия ва оммавий спортни ривожлантириш концепциясини тасдиклаш т^рисида" Узбекистан Республикаси Вазирлар Ма^камасининг карори, 2019 йил 13 февраль, 118-сон.

4. "Узбекистон Республикасида жисмоний тарбия ва спортни янада такомиллаштириш ва оммалаштириш чора-тадбирлари т^рисида"ги Узбекистон Республикаси Президентининг фармони, 2020 йил 24 январь, ПФ-5924-сон.

5. "СоFлом турмуш тарзини кенг татбик, этиш ва оммавий спортни янада ривожлантириш чора-тадбирлари т^рисида" Узбекистон Республикаси Президентининг фармони, 2020 йил 30 октябрь, ПФ-6099-сон.

6. "Адолининг соFлом турмуш тарзини куллаб-кувватлаш ва жисмоний фаоллигини оширишга доир кушимча чора-тадбирлар т^рисида"ги Узбекистон Республикаси Вазирлар Ма^камасининг карори, 2020 йил 19 ноябрь, 735-сон.

УУК (УДК, UDC): 796.015.132:322

Муаллиф билан ботланиш учун:

arzikulov@mail.ru

Психология фанлари номзоди, доцент

Д.Н. АРЗЩУЛОВ1

Магистрант,

Ш.С. ШАРИПОВА1

'Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети Чирчик шадри, Узбекистон

ЁШ ГИМНАСТИКАЧИЛАРНИНГ МУСОБАЦА ОЛДИ ХАВОТИРЛАНИШ ^ОЛАТИНИНГ ПЕДАГОГИК ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

CN

о

CN

Аннотация

Annotation

В статье научно и теоретически проанализированы педагогико-психологические особенности предсоревновательной тревожности у юных гимнасток.

Ключевые слова: гимнастика, беспокойство, стресс, эмоции, соревнование, активность, спорт, реакция.

Мазкур маколада ёш гимнастикачиларнинг мусобака олди хавотирланиш холатининг педагогик психологик хусусиятлари илмий-назарий жихатдан тахлил килинган.

Калит сузлар: гимнастика, хавотирланиш, руций зурициш, эмоция, мусобаца, фаолият, спорт, реакция.

This article scientifically and theoretically analyzes the pedagogical psychological features of pre-competition anxiety in young gymnasts.

Key words: gymnastics, anxiety, stress, emotion, competition, activity, sport, reaction

Ctf

■e

0 ci

CO

1

Жисмоний тарбия ва спортнинг тиббий-биологик ва ижтимоий-психологик асослари

Медико-биологические и социально-психолгические основы физической культуры и спорта

см о см

го га

0

ю

1

Мавзунинг долзарблиги. Спортда билан шугулланиш ижтимоий жихатдан мухим саналаб, бунда нафакат давлат тараккиёти балки ёшларни рухан ва жисмонан баркамол килиб тарбиялаш, спорт оркали дунёга танилиш, илм-фан равнаки, жамиятда соглом турмуш тарзини шакллантириш каби масалалар мужассамдир. Шундай экан, бугун-ги кун гимнастикачилари хам рухан, хам жисмонан тайёр, турли вазиятларни тугри хал этадиган були-ши замон талабидир.

Тадкикотнинг максади. Ёш гимнастикачи-ларнинг мусобака олди хавотирланиш холатининг педагогик психологик хусусиятларини тадкик этиш.

Тадкикотнинг вазифалари:

A) Спорт фаолиятининг психологик характерис-тикасини тадкик этиш;

Б) Ёш гимнастикачиларни мусобака олди хаво-тирланиш холатини аниклаш;

B) Мусобакалар жараёнида эмоционал тангликни келтириб чикарувчи омилларни тахлил килиш.

Айникса, хозирги кунда спорт фаолиятининг психологик характеристикасини тадкик этиш ута мухим масалалар сифатида курилмокда. Спорт фаолиятининг психологик тахлили спорт фаолиятидаги бир катор камчиликларни шунингдек, спорт маглубияти, стресс ва спорт, спортда фрустрация, спорт ва соглом турмуш тар-зи, спортда педагогик махорат, мусобока олди, спортда аутотренинглар, жисмоний маданият, комил инсонни тарбиялаш масаласи, таълим ва тарбия муаммолари, спортда техник ва психологик тайёргарлик, спорт фаолиятининг психо-педагогик масалалари, тарбияга таъсир этувчи салбий омиллар каби муаммоларни бар-тараф этишни такозо этмокда. Бу эса, уз-узидан уларни бартараф этишнинг янги психологик усулларини ишлаб чикишга замин яратмокда.

Спортчининг жисмоний, рухий, техник ва тактик жихатдан тайёргарлик даражаси спорт мусобакала-рида курсатадиган натижаларига караб белгиланади [2]. Спорт натижаларига, шунингдек, мусобака жараёнидаги эмоционал танглик хам сезиларли таъсир курсатади. Шунинг учун спорт мусобака-лари жараёнида эмоционал тангликни келтириб чикарувчи факторларни тахлил килиш ва уларни бир тизимга келтириш учун эмоционал холатнинг вужудга келиш механизмларини илмий жихатдан билиб олиш зарур.

Эмоционал холатларнинг вужудга келишини тушунтириб беришда купчилик томонидан академик П.В.Смирновнинг «Информация назарияси" кабул килинган. Бу назарияга кура эмоция (хиссиёт) эхтиёжларнинг кандай кондирилиши билан боглик булади.

Э = - П (Ин - Ис). Бунда: Э - эмоция;

П - эхтиёж;

Ин-з - Эхтиёж кондириш учун зарур булган маълумот;

Ин-м - эхтиёжни кондириш учун мавжуд маъ-лумот.

Бу назарияни бир неча мисоллар билан тушун-тирайлик.

Э = О, агар П = О шахсда хеч кандай эхтиёж бул-маса, эмоция хам булмайди.

Э - ижобий, агар Из - Им булса.

Эхтиёжни кондириш учун зарур булган маълумот билан эхтиёжни кондирувчи маълумот тенг. Бу хо-латда шахс эмоцияси нормада булади. Буни бевосита спорт фаолияти билан боглаб тушунтирсак, дейлик, юкори махоратли спортчи саралаш мусобакалари учун спорт устаси меъёрини курсатиш кифоя эканли-гини билди [3]. Спортчида хеч кандай салбий эмоция содир булмайди. Чунки у бу талабни кийналмай бажара олади.

3. Эмоция - салбий, агар Ин > Ис Чунки спортчи учун зарур булган маълумот, мавжуд булган маълу-мот (имконият)дан катта. Агар юкорида келтирил-ган мисолни куриб чиксак, саралаш мусобакасига катнашаётган спортчининг шахсий курсаткичлари спорт устаси меъёридан паст. Демак, кейинги боскичга утиш имконияти деярли йук хисобида. Натижада спортчида салбий эмоция - хаяжонла-ниш, хавотирланиш, куркув каби холатлар вужудга келади.

4. Эмоция - ута ижобий, агар Ин < Ис Юкори махоратли спортчи, мусобака олдидан мусобака катнашчиларининг даражаси, имкониятлари хакида яхши хабардор булса, унинг имкониятлари бошка-ларникидан юкори эканлиги билса, унда коникиш, хурсандлик хиссиётларининг тугилиши табиий хол деб каралади. Лекин бу ерда тугилаётган ижобий хиссиёт даражалари, маглуб этилган ракибнинг махо-рат даражасига пропорционал булади. Ракиб канча кучли булса, уни устидан козонилган галабадан хо-сил буладиган хиссиёт хам шунчалик кучли булади. Аксинча, кучсиз ракибни енгиб, кишида хеч кандай ижобий кечинма хосил булмаслиги мумкин [4]. Тадкикотчилар рухий танглик холатини лаборатория шароитида хам яратишнинг катта имкониятига эга. Бунинг учун тадкикотда уч гурух восита ва усуллар амалга оширилади.

Биринчи усулда, физиологик стресс хосил килиш учун куч ёки ташки куриниш билан эмас, балки ку-тилмаган янгилик, гайритабиийлик фактори билан таъсир этиб, рухий танглик хосил килинади.

Иккинчи усул фактори - фаолият характери, топ-ширикни бажарилиш хусусиятлари билан белгилана-ди. Бунда бажарилаётган вазифани узи кишига катта талаблар куяди. Масалан, ута мураккаб топширик берилиши, уни бажариш учун вакт тигизлиги, вази-фани бажариш жараёнида харакатлар тезлигининг ортиб бориши, бир вактнинг узида икки хил фаоли-ятни бажариш, кушимча берилаётган маълумотни кайта ишлаш, ишнинг монотомлиги, иш шароити-нинг ёмонлашуви, хар хил тускинликлар (помеха), вазиятнинг ноаниклиги кабилар билан рухий танглик хосил килинади.

Учинчи усулга синалаётган шахснинг мотива-

66

www.fansports.uz

№4-2021

циясини узгартириш, вазифани бажаришга булган муносабатини узгартириш оркали таъсир этилади. Масалан,

- синалаётган шахсда бир-бирига мос келмайди-ган хохиш-истаклардан бирини танлаш билан боглик низоли вазият яратилади;

- мусобакалашиш вазиятини киритиш (тадкикот олиб борилаётган ёки бошка синалаётган билан);

- синалаётган шахснинг интеллекти, хотираси, диккат ва бошка рухий хусусиятларини тест синов-лари билан урганилаётганлигини таъкидлаб, кескин-ликни тугдириш;

- синалувчи натижаларини бузиб курсатувчи маълумотлар бериб туриш;

- синалувчининг иззатталаблик даражасига караб, муваффакият ёки муваффакиятсизлигини рагбатлан-тириб туриш;

- тажрибада катнашганлиги учун аввал белгилан-ган такдирланишни узгартириш ва хоказо.

Бу усуллар оркали спортчи курсатмаси (attitude), иззатталаблик даражаси, шахс кадри ва мотиви каби томонларни билиб олишга, спортчини булгувси спорт мусобакаларига рухий жихатдан тайёрлаш учун нималарга эътибор бериш кераклигини аниклашга ёрдам беради.

А.Д. Ганюшкин ва бошкалар томонидан килин-ган тадкикотларда кучсиз стресс холати (зурикиш) спортчи фаолиятига ижобий таъсир курсатиши аникланган. Бу айникса, юкори махоратга эга булган спортчиларда куринган. Стресснинг ортиб бориши баробарида, унинг таъсир кучи узгариб, салбий холатларга олиб келади [5]. Стресснинг салбий таъсири диккат, тафаккур ва хотира жара-ёнларида, шунингдек, ишчанлик, харакатлар коор-динациясида аникликнинг бузилишида куринади. Салбий эмоционал ва рухий холатнинг таъсири, шунингдек, спортчининг тажавузкорлиги, куйилган талабларни бажаришдан бош тортиши, регрессия (оркага кетиш), апатия (локайдлик), вахима каби холатларда намоён булади. Албатта, бу холатлар спортчининг индивидуал психологик хусусият-ларига куп жихатдан боглик булади. Кучли асаб тизимига эга спортчи хар кандай рухий зурикиш холатида хам яхши спорт курсаткичига эга булади. Аксинча, кучсиз асаб тизимидаги спортчи хатто укув машкларда курсатган натижасини такрорлай олмаслиги мумкин.

Рухий зурикиш шароитида булган спортчини оптимал (макбул) холатга келтиришнинг бир неча усуллари ишлаб чикилган. Булар:

1.Аутоген машклар (И.Шульц).

2.Рухий бошкариш машклари (И.Гиссен ва А.В. Алексеев). (Турли вазиятларни тасаввур этиб).

3.Жисмоний машклар (В.А. Ларищук).

4.Нафасни бошкариш машклари (Г.С. Беляев).

5.Муносабатларни бошкариш (А.С.Морозов, Ю.А. Коломейцев).

6."Иродавий гимнастика" (А.А. Микулин).

7.Уйкуни бошкара олишлик (Р.С. Деметр).

8.Фармоколотик усуллар (В.Н. Мясишчев ва бошкалар). Катта мусобакалар олдидан айрим спортчилар бир неча кун яхши ухлай олмаслиги мумкин. Бу эса унинг спорт натижаларига салбий таъсир этади.

Спорт фаолияти натижаларига эмоционал танг-ликнинг таъсирини урганаётганда шахсга бевосита мусобака жараёнидаги ракобатнинг ва жамоа уйин-чиларида гурухдаги муносабатларнинг таъсири хам унутмаслик керак.

Мусобака - бу спорт фаолиятида ракобатлашиш, курашиш жараёнидир. Бу жараён турт категория ходисани узида акс эттиради. Булар:

1. Мусобакадаги объектив вазият мусобакага келган томошабинлар, уларнинг муносабати, у ердаги тантанали вазият, юкори мансабдаги шахсларнинг катнашиши, телеведение, матбуот ва хоказо.

2. Мусобакадаги субъектив вазият хакамларнинг спортчига муносабати, спортчининг томошабинлар томонидан кутиб олиниши.

3. Фаолият натижалари (мусобакада курсатилган натижалар).

4. Фаолият натижаларига реакция - (муносабат).

Бу турт категория узаро бир-бири билан

богланган булади. Бу куйидаги кластер куринишда тасвирлаш мумкин. Унинг марказида инсон туради.

Дулоса килиб айтганда гимнастика спорти гурухли ижтимоий мухит сифатида спортчи учун фаолият жараёни, майдони хисобланади. Бу эса гурухни характерловчи - уюшганлик, узаро ишонч, хамкорлик каби муносабатларни урганишни такозо килади. Чунки булар гурух фаолияти курсаткичла-рига таъсир этади. Айникса, бу - фаолият натижаси гурух аъзоларининг хар бири курсатадиган нати-жаларга боглик булган спорт турларида мухим ахамият касб этади.

Адабиётлар:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг жисмоний тарбия ва спорт сохасида кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш ва илмий салох,иятни ошириш чора-тадбирлари т^рисидаги 2020 йил 2 мартдаги ПФ-5953-сон Фармони.

2. Бреслав Г. Психология эмоций. М., 2004. - 365 б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Гаппаров З.Г. Спорт психологияси. Дарслик. - Т.:000 "Мехридарё", 2011 - 345 б.

4. Горбунов Г. Д. Психопедагогика спорта .М., 2006. - 270 б.

5. Ivanov, P.I. Umumiy psixologiya: Pedagogika va psixologiya bakalavriat ta'lim yo'nalishlari talabalari uchun darslik. / P.I. Ivanov, M.E. Zufarova; Mas'ul muharrir D.M. Mirzajonova; O'zROO'MTV. - T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008. - 480 b.

6. Karimova V.M., Hayitov O.E., Akramova F.A., Lutfullayeva N.X. Psixologiya: Nopedagogik va nopsixologik oliy o'quv yurtlari uchun DARSLIK. - Т.: TDIU «Talaba», 2007. - 308 b.

CM

о

CM

ro ra t

0

Q.

w

1

с го

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.