12Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
YOMG'IR SUVIDAN SAMARALI FOYDALANISH ZARURARTI
Jasur Baxtiyor o'g'li Fayzimurodov
Toshkent davlat agrar universiteti Samarqand filiali assistenti j fayzimurodov91 @gmail .com
Jasurbek Ikrom o'g'li Sakibayev
Toshkent davlat agrar universiteti Samarqand filiali 1-bosqich talabasi
ANNOTATSIYA
So'nggi yillarda yer va suv resurslaridan samarali foydalanish, suv resurslarini boshqarish tizimini takomillashtirish, suv xo'jaligi obyektlarini modernizatsiya qilish va rivojlantirish bo'yicha izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. Shuningdek, suv tanqisligi Markaziy Osiyoda yaqin 10 yillikdagi eng dolzarb muammolardan biriga aylanishi, suv tanqisligi ekologiyaga va butun insoniyatga salbiy ta'sir ko'rsatishi hamda yomg'ir suvidan samarali foydalanish haqida ma'lumotlar keltirilgan.
Kalit so'zlar: Suv, yomg'ir, mlrd, foiz, yer osti suvlari, suv manbalari, chuchuk ichimlik suv.
ABSTRACT
In recent years, consistent reforms have been carried out on the effective use of land and water resources, the improvement of the water resources management system, and the modernization and development of water management facilities. Also, there is information about water shortage becoming one of the most urgent problems in Central Asia in the next 10 years, water shortage has a negative impact on the ecology and the entire humanity, and effective use of rainwater.
Keywords: Water, rain, billion, percent, groundwater, water sources, fresh drinking water.
Kirish. Respublikamizda so'nggi yillarda yer va suv resurslaridan samarali foydalanish, suv resurslarini boshqarish tizimini takomillashtirish, suv xo'jaligi obyektlarini modernizatsiya qilish va rivojlantirish bo'yicha izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, global iqlim o'zgarishi, aholi sonining va iqtisodiyot tarmoqlarining o'sishi, ularning suvga bo'lgan talabi yil sayin oshib borishi tufayli suv resurslarining taqchilligi yildan-yilga kuchayib bormoqda. Foydalanilgan o'rtacha yillik suv miqdori 51
May 12-13
1098
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
— 53 mlrd kub metrni, jumladan, 97,2 foizi daryo va soylardan,1,9 foizi kollektor tarmoqlaridan, 0,9 foizi esa yer ostidan foydalanib, ajratilgan suv olish limitiga nisbatan 20 foizga qisqargan.
Suv tanqisligi Markaziy Osiyoda yaqin 10 yillikdagi eng dolzarb muammolardan biriga aylanadi. O'zbekistonda nafaqat sug'orish, balki ichimlik suvi yetishmovchiligi ham kuchaymoqda. Mintaqada muzliklar erishi tezlashmoqda, qishloq xo'jaligida suvdan tejamli foydalanish mexanizmi shakllanmagan. Tejamkorlikni ta'minlovchi yangi texnologiyalar katta mablag' va davlat e'tiborini talab qiladi. Fermerlardan biri bu yilgi qurg'oqchilik dehqonlar uchun ancha og'ir kechganini ta'kidlaydi:
Maxsus tekshirishlar shuni ko'rsatdiki, soni doimo o'sib borayotgan planeta aholisini (agar uni soni 1800-yilda 0,9 mlrd. bo'lgan bo'lsa, 1920-yili 1,8 mlrd., 1970-yil 4.0 mlrd., 1990-yil 5,2 mlrd., 2000-yil 6,3 mlrd.. 2050-yil 1 1 mlrd.) oziq-ovqat bilan ta'minlash uchun 2050-yilga kelib 500 mln. gektar sug'oriladigan yerlarda yuqori hosildorlikka erishish uchun dehqonchilik qilish (hozirda bu maydon 285 mln.ga yaqin) kerak boladi. Ma'lumotlarga ko'ra, 2018 yilda Amudaryo daryosi havzasida suv bilan ta'minlanish darajasi o'tgan yilga nisbatan kam bo'lishi kutilmoqda. [3, 1-b]
Suv xo'jaligi vazirligining Kun.uz'ga ma'lum qilishicha, o'tgan asrning 80-yillarida O'zbekistonning bir yillik suv iste'moli 64 mlrd kub metr deb hisob-kitob qilingan. Shundan 20 foizi respublika ichkarisidagi daryo va soylarga, yer osti suv zaxiralariga, 80 foizi esa qo'shni respublikalar hududida shakllanadigan transchegaraviy daryolardan olindigan suv miqdorlariga to'g'ri keladi. Respublikada foydalanilgan o'rtacha yillik suv miqdori 2019 yilda - 53,9 mlrd kub metr, 2020 yilda
- 51,2 mlrd kub metr, 2021 yilda - 43,2 mlrd kub metrni tashkil qilgan. [2. 1-b]
8 milyard aholining 1,5 milliardi toza ichimlik suviga muhtoj, 2,4 milliard aholi esa sanitar talab darajasiga mutlaqo javob bermaydigan suvni iste'mol qilishga majbur bo'lmoqda. Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika va Janubiy Osiyo mintaqasi mamlakatlarida suv yetishmasligi doimiy jarayonga aylangan. Bundan tashqari, hozirgi vaqtda jahon aholisining har 10 tadan 4 tasi ichimlik suvi yetishmaydigan joylarda yashashga majbur bo'lib, bunday holat 2025 yilda kelib, har 10 odamdan 6 tasi yoki 5,5 milliard aholi toza ichimlik suvi tanqisligiga uchrash ehtimoli bor. [4. 227-bet]
Yaqin yillardan boshlab kuzatilyotgan qurg'oqchilik sabablari haqida mutaxassislar orasida ikki xil qarash mavjud. Birinchi qarashga ko'ra, mintaqa global iqlim o'zgarishi ta'siri
May 12^13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
ostida. Bu mintaqada nafaqat keskin qurg'oqchilikni, balki o'ta og'ir ekologik inqirozlarni yuzaga keltiradi. Ta'kidlash joiz, turli xalqaro hisobotlarda ham suvsizlik, qurg'oqchilik mintaqada turli ziddiyatli holatlarga sabab bo'ladi deya ogohlantirilgan. Ekologik inqirozlar taxminlarga ko'ra 2020 yillardan boshlab yaqqolroq namoyon
bo'ladi.
1-rasm. Dunyo bo'yicha 2040-yilga kelib suv tanqisligiga uchraydigan Davlatlar.
Ma'lumotlarga ko'ra 2040-yilga kelib O'zbekiston ham 80 % dan ziyot suv tanqisligiga uchrashi bo'yicha kutilmoqda. Shu bois ham biz shu ishga qo'l urdik. Har yilli bir yil mobaynida 250-360 mm gacha yog'ingarchilik yog'moqda buning oqigatida ayrim yerlarda sel va suv toshqinlari bo'lmoqda.
2-rasm. Har yili qish va bahor mavsumida bo'ladigan sel oqibatlari.
May 12-13
1100
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
Bun toshqinlardan aholi va davlar ham zarar ko'rmoqda. Biz bilamiski har bir xonadonlarda tarnovlardan tuhadiga suvdan aholining 99 % foydalanmaydi. Gidrometerologiya ma'lumotlariga ko'ra har yilli o'rtacha 250-360 mm yog'ingarchilik yog'ishi bo'yicha ma'lumotlar mavjud. Shundan ko'rinib turibdiki 1
л
m ga har yili 250-360 litr yog'in yog'adi. O'rtacha bitta uyning tom qismimning
9 9
yuzasi 14x18=252 m bo'ladigan bo'lsa bu degani yilliga 252 m x300 litr=75600 litr bu har bir xonadonga yiliga 75,6 tonna suv degani. Respublikamizda o'rtacha 2 mln 681 ming 088 ta xonadon bo'ladigan bo'lsa bu degani har yili 75,6 ntonna x 2681088 xonadonga ko'paytiradigan bo'lsak 202,7 mln tonna suvdan foydalanish mumkin. Bu faqatgina aholi yashash xonadonlari bundan tashqari nechta chorvachilik fermer xo'jaliklari, zavod-fabrikalar, davlat tashkilotlari va boshqa binolar mavjud.
Xulasa qilib aytadigan bo'lsak biz taklif qilayotgan yomg'ir suvidan samarali foydalansak, bu suvdan aholi foydalanishi, foydalanib bo'ngan suvni qayta ishlash natijasida qishloq xo'jaligida samarali foydalaish mumkin.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 10-iyul kunidagi "O'zbekiston respublikasi suv xo'jaligini rivojlantirishning 2020 - 2030 -yillarga mo'ljallangan konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risi"da PF-6024-sonli farmoni.
2. S.Kistaubayev "O'zbekistonda suv tanqisligi va orol muammosi" 21-february, 2023 y
3. E.X.Jumamuratov "Qoraqalpog'istonda suv tanqisligini oldini olishga qaratilgan chora tadbirlar tahlili" Международный научный журнал № 7 (100), часть 1 «Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
4. N.N.Majidov, D.A.Qayumov, B.M.Dehqonov "Suv iste'moli uchun iqtisodiy samarador qurilma" 3 rd -TECH-FEST-2022 International Multidisciplinary Conference Hosted from Manchester, England https://conferencea.org 25th June 2022
5. Fayzimurodov, J., & Mirzaraximov, D. (2023). OQ JO 'XORI AHAMIYATI VA RESPUBLIKAMIZDA HOZIRGI KUNDA YETISHTIRILISH SURATI. Science and innovation in the education system, 2(4), 32-35.
May 12-13
