Научная статья на тему 'ЁҒ-МОЙ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИДА БИЛВОСИТА ХАРАЖАТЛАР ҲИСОБИ ВА УЛАРНИНГ ҲИСОБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

ЁҒ-МОЙ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИДА БИЛВОСИТА ХАРАЖАТЛАР ҲИСОБИ ВА УЛАРНИНГ ҲИСОБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
82
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ёғ­мой маҳсулотлари / билвосита харажатлар / таъмирлаш харажатлари / умумишлаб чиқариш харажатлари / маҳсулот таннархи / молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари. / масложировая продукция / косвенные затраты / расходы на ремонт / общие произ­ водственные затраты / себестоимость продукции / международные стандарты финансовой отчетности.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Боронов Бобур Фарходович

Мақолада ёғ­мой маҳсулотлари ишлаб чиқариш корхоналарида билвосита харажатларнинг ўрни, уларнинг таркибида таъмирлаш харажатларининг аҳамияти, турлари ва маҳсулот таннархига таъ­ сири каби масалалар ёритилган бўлиб, тадқиқот давомида, ушбу харажатларни тан олиш бўйича услубий тартиблар таклиф этилган. Ёғ­мой саноати корхоналари бўйича ишлаб чиқилган таклифлар корхоналарнинг амалий мисоллари ёрдамида кўрсатиб берилган. Тадқиқот ишида, ушбу жараён­ ларни бухгалтерия ҳисоби счётлар тизимида акс эттириш, ушбу счётлар бўйича бухгалтерия ёзувларини бериш тартиблари очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

УЧЕТ КОСВЕННЫХ ЗАТРАТ И СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ИХ УЧЕТА НА ПРЕДПРИЯТИЯХ НЕФТЯНОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ

В статье выделены роль косвенных затрат на предприятиях по производству масложировых продуктов, значение ремонтных затрат в их структуре, их виды, влияние на себестоимость продук­ ции. Предложения, разработанные для предприятий масложировой отрасли, проиллюстрированы с помощью практических примеров предприятий. В исследовательской работе раскрываются процедуры отражения этих процессов в системе счетов бухгалтерского учета, осуществление бухгал­терских записей по этим счетам.

Текст научной работы на тему «ЁҒ-МОЙ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИДА БИЛВОСИТА ХАРАЖАТЛАР ҲИСОБИ ВА УЛАРНИНГ ҲИСОБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

Боронов Бобур Фарходович,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти докторанти, иктисод фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

EF-МОЙ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИДА БИЛВОСИТА ХАРАЖАТЛАР ЩОБИ ВА

УЛАРНИНГ ^ИСОБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

УДК: 657.1; 622.69 DOI: 10.34920/EIF/VOL_2022_ISSUE_9_3

БОРОНОВ Б.Ф. EF-МОЙ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИДА БИЛВОСИТА ХАРАЖАТЛАР ХИСОБИ ВА УЛАРНИНГ ХИСОБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Маколада ef-мой мах,сулотлари ишлаб чикариш корхоналарида билвосита харажатларнинг урни, уларнинг таркибида таъмирлаш харажатларининг ах,амияти, турлари ва мах,сулот таннархига таъ-сири каби масалалар ёритилган булиб, тадкикот давомида, ушбу харажатларни тан олиш буйича услубий тартиблар таклиф этилган. Ef-мой саноати корхоналари буйича ишлаб чикилган таклифлар корхоналарнинг амалий мисоллари ёрдамида курсатиб берилган. Тадкикот ишида, ушбу жараён-ларни бухгалтерия х,исоби счётлар тизимида акс эттириш, ушбу счётлар буйича бухгалтерия ёзув-ларини бериш тартиблари очиб берилган.

Калит сузлар: ef-мой мах,сулотлари, билвосита харажатлар, таъмирлаш харажатлари, умумишлаб чикариш харажатлари, мах,сулот таннархи, молиявий х,исоботнинг халкаро стандартлари.

БОРОНОВ Б.Ф. УЧЕТ КОСВЕННЫХ ЗАТРАТ И СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ИХ УЧЕТА НА ПРЕДПРИЯТИЯХ НЕФТЯНОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ

В статье выделены роль косвенных затрат на предприятиях по производству масложировых продуктов, значение ремонтных затрат в их структуре, их виды, влияние на себестоимость продукции. Предложения, разработанные для предприятий масложировой отрасли, проиллюстрированы с помощью практических примеров предприятий. В исследовательской работе раскрываются процедуры отражения этих процессов в системе счетов бухгалтерского учета, осуществление бухгалтерских записей по этим счетам.

Ключевые слова: масложировая продукция, косвенные затраты, расходы на ремонт, общие производственные затраты, себестоимость продукции, международные стандарты финансовой отчетности.

BORONOV B.F. INDIRECT COST ACCOUNTING AND IMPROVING THEIR ACCOUNTING IN PETROLEUM INDUSTRY ENTERPRISES

The article highlights the role of indirect costs in enterprises for the production of oil and fat products, the significance of repair costs in their structure, their types, and these impact on the cost of production. The proposals developed for the oil and fat industry are illustrated with the help of practical examples of enterprises. The research work reveals the procedures for reflecting these processes in the system of accounting, implementing accounting records for these operations.

Keywords: oil and fat products, indirect costs, repair costs, total production costs, product cost, international standards of financial reporting.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

Кириш.

Бугунги иктисодий глобаллашув шароитида, корхоналарда ишлаб чикариш жараёнини тyFри ташкил этиш, ишлаб чикарилган мах,сулотларни х,исобда тугри акс эттириб бориш ва бошкарув карорларини уз вактида кабул килиниши учун ахборот фойдаланувчиларни зарурий ахборот билан таъминлаш бухгалтерия х,исоби сох,асида мух,им ах,амиятга эгадир. Корхоналарда уз вактида, аналитик х,исоб маълумотларига эга булиш ва ушбу маълумотлар асосида тугри бошкарув карорларини кабул килиш корхоналарда мах,сулот таннархини тyFри шакллантириш жараёнларини самарали бошкариш имконини беради. Мах,сулот таннархини х,исобини юритишда ва х,исоботда тyFри акс эттириш купгина омилларга боFлик булиб, ушбу жараёнлар бугунги х,исоб юритиш олдида ишлаб чикариш харажатларини тyFри ташкил этиш, корхоналарда умумишлаб чикариш харажатларини мах,сулот таннархига тyFри таксимлаш каби вазифаларни белгилаб беради.

Ef-мой саноати корхоналарида шундай хара-жатлар борки, ушбу харажатлар доимий ишлаб чикариш жараёнлари билан боFлик х,олда х,амда ишлаб чикариш жараёнларини тухтатган х,олда амалга оширилади. Корхоналарда бундай харажатлар таъмирлаш харажатлари х,исобланиб, умумишлаб чикариш харажатлари таркибида ушбу харажатлар салмокли роль уйнайди.

Ef-мой мах,сулотлари ишлаб чикариш корхоналарида таъмирлаш харажатлари турли жараён-ларда руй берсада, бирок бугунги х,исоб тизимида бундай харажатлар бир хил тан олинади ва х,исобда акс эттирилади. Бу эса, ишлаб чикариш харажатлари ва мах,сулот таннархини х,исоблашнинг кам-чиликларидан х,исобланиб, бугунги кунда, ушбу масалалар буйича илмий тадкикот ишлар олиб боришни такозо этади.

Мавзуга оид адабиёт та^лили.

Билвосита харажатлар мах,сулот таннархига т^ридан-т^ри олиб борилмай, балки ой давомида тупланиб, ишлаб чикариш булимларига маълум бир усуллар оркали кушиб борилади. Шунинг учун, уларнинг х,исобини тyFри юритиш мах,сулот таннархини аниклашга имкон берувчи асосий жара-ёнлардан бири х,исобланади.

Хорижий олим Р.Х.Хермансон "Ишлаб чикариш компаниялари учун мах,сулот таннархига мах,сулот ишлаб чикариш учун зарур булган материаллар,

мех,нат ва компания операциялари учун барча харажатлар киради"1, деб таъкидлайди.

Мах,сулот таннархи буйича иктисодий адабиёт-ларда турли хил фикр юритилган, жумладан, Рос-сиянинг таникли иктисодчи олими В.Ф.Палийнинг таъкидлашича, "Мах,сулотлар (иш, хизматлар) таннархини х,исоблаш мах,сулот ёки жараённинг таннархини х,исоблашни таъминлайдиган техника ва усуллар мажмуаси сифатида каралиши мумкин"2.

И.Г.Кондраковнинг фикрича, "Таннархни калькуляция килиш бу ишлаб чикаришда харажат-ларни жамлаш ва уларни тайёр мах,сулот таннархига олиб бориш х,исобланади"3.

Россиянинг яна бир иктисодчи олими Т.А.Головинанинг фикрича, "Мах,сулот таннархи тушунчаси киймат конуни тамойилларига асос-ланади, хар кандай товарнинг киймати нафакат ишлаб чикариш имкониятлари, балки жамият эх,тиёжлари билан аникланади"4.

М.Ш.Маматкуловнинг фикрича, "Таннархни калькуляциялаш дейилганда курсатилган уй-жой коммунал хизматларининг таннархини х,исоблаб чикиш тушунилади"5.

Таннарх - бу тайёр мах,сулот ишлаб чикаришда фойдаланиладиган табиий ресурслар, хом ашё, материаллар, ёкилFи, энергия, асосий фондлар, мех,нат ресурслари ва бошка харажатларнинг пул-даги кийматидир6.

1 Hermanson, Roger H. Accounting Principles: A Business Perspective. First Global Text Edition, Volume 1. Financial Accounting. 1005p. 208-pages. http:// mis.kp.ac.rw/admin/admin_panel/kp_lms/files/digital/ SelectiveBooks/Accounting/ Accounting%>20 Principles %20A%20Business%20Perspective.pdf

2 Палий В.Ф., Определение предмета бухгалтерского учета // Бухгалтерский учет. — 2012 .— № 5.-С.95-97.

3 Кондраков И.Г. Бухгалтерский управленческий учет: Учебное пособие. -2, перераб. и доп. -Нальчик : ООО «Научно-издательский центр ИНФРА-М», 2015 .— 352 с. .— ISBN 978-5-16-005040-9. -"Внешний ресурс".

4 Головина Т.А. Управленческий учет и анализ на предприятиях мясной и молочной промышленности при переходе на международные стандарты финансовой отчетности. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. -Орел.: 2004. 28-с.

5 Маматкулов М.Ш. Коммунал хизмат курсатиш тизими корхоналарида бошкарув х,исоби методо-логиясини такомиллаштириш. Иктисодиёт фанлари доктори (DSc) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация иши. .Т.: 2021 й., 254-б.

6 https://www.audit-it.ru/articles/account/ buhaccounting/a7/994410.html

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

Тайёр мах,сулот таннархи - маълум турдаги мах,сулот ишлаб чикариш билан боFлик1 булган ташкилотнинг умумий харажатларини акс этти-рувчи курсаткичдир1.

Ушбу фикрлардан билиш мумкинки, ишлаб чикариш корхоналарида мах,сулот таннархини аниклаш бухгалтерия х,исобининг асосий вазифа-ларидан бири х,исобланади.

Хар бир тармокнинг, жумладан ёF-мой сано-атининг, харажатлар х,исобини юритишнинг узининг хусусиятлари мавжуд. Юкорида келти-рилган тадкикотларга суянган холда эътироф этиш лозимки, ёF-мой мах,сулотлари ишлаб чикариш корхоналарида билвосита харажатларнинг урни, уларнинг таркибида таъмирлаш харажатларининг ах,амияти, турлари ва мах,сулот таннархига таъсири каби масалалар, тармокда салмокли ах,амиятга эга булганлиги сабабли, алох,ида тадкикотлар утказишни такозо этади.

Тадк,ик,от методологияси. Республика eF-мой саноатида фаолият курсатаётган корхоналарда билвосита харажатлар х,исоби, уларнинг мах,сулот таннархига таъсирини очиб бериш максадида олиб борилган тадкикотларда илмий абстрак-циялаш, иктисодий тах,лил, монографик кузатув, киёслаш, индукция ва дедукция каби тадкикот усулларидан фойдаланилган.

Та^лил ва натижалар.

Ef-мой мах,сулотлари ишлаб чикариш фао-лияти билан шугулланувчи корхоналар фойда курсаткичларини максимал даражада ошириш-лари учун, энг аввало, узларининг х,исоб сиёсатла-рини туFри ишлаб чикишлари, корхонанинг бево-сита ва билвосита харажатлари таркибини туFри ажратиб, уларни мах,сулот таннархига таъсирини олдиндан, аник х,исоб-китоб килиш усулларини шакллантиришлари зарур булади.

Ef-мой саноати корхоналарида билвосита харажатлари таркибида таъмирлаш харажатлари ва уларнинг х,исобини ташкил этиш мух,им ах,амиятга эга булиб, ушбу харажатлар билвосита мах,сулот таннархига таъсир курсатади.

Корхоналарда ишлаб чикариш булимлари асбоб-ускуналарини таъмирлаш жараёни икки хил куринишда амалга оширилади:

• ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш;

1 https://www.glavbukh.ru/hl/32265-sebestoimost-gotovoy-produktsii

• ишлаб чикариш жараёнини тухтатган х,олда таъмирлаш.

Тадкикот давомида аник булдики, ёF-мой мах,сулотлари ишлаб чикариш корхоналарида ушбу жараёнлар бир хил тушунилади ва ушбу жараёнлар натижасида амалга оширилган харажатлар х,ам бухгалтерия х,исобида бир хил акс эттирилади.

Бизнинг фикримизча, бухгалтерия х,исобида ушбу жараёнлар алох,ида х,исобга олиниши х,амда амалга оширилган харажатлар х,исоб ва х,исоботда алох,ида акс эттирилиши лозим.

Ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш, яъни корхонада асбоб-ускуналарни ёF-мой мах,сулотлари ишлаб чикариш жараёни билан бир вактнинг узида, ишлаб чикариш жараёнини тулиFича тухтатмаган тарзда таъмирлаш жараёни бу жорий таъмирлаш х,исобланади.

ef-мой ишлаб чикариш корхонасида ушбу усул буйича амалга оширилган таъмирлаш жараёни-нинг харажатлари ишлаб чикариш харажатларига билвосита таъсир этиб, умумишлаб чикариш харажатлари сифатида тан олинади. Натижада, ушбу х,исобот ойининг охирида корхонанинг х,исоб сиё-сатига курсатилган усул буйича ушбу даврда яра-тилган барча мах,сулот таннархига таксимланади.

Бизнинг фикримизча, таъмирлаш жараёнлари буйича харажатларни барча мах,сулот турлари буйича таксимлаш нотуFри х,исобланиб, мах,сулот таннархи таркибини реал акс эттирмайди.

Бизнингча, таъмирлаш жараёни буйича харажатларни ушбу жараён амалга оширилган булимлар кесимида яратилган мах,сулотлар таннархига олиб бориш максадга мувофикдир. Мисол, рафинация цехида таъмирлаш буйича амалга оширилган харажатларни айнан ушбу цехда, шу даврда яратилган мах,сулотларнинг таннархига киритиш лозим, деб х,исоблаймиз.

Ушбу усулнинг амалиётда кулланилишини "East Oil" масъулияти чекланган жамияти мисо-лида куриб чикамиз:

1-мисол. "East Oil" МЧЖ ёг-мой ма^сулотлари ишлаб чикариш корхонасида, 2022 йил апрель ойида рафинация булимида таъмирлаш жараёни юз берган булиб, унда фойдаланишга топ-ширилган асосий воситалар таъмирланган. Корхонада таъмирлаш жараёни натижасида, жами киймати 16100210,42 сум булган материаллар умумишлаб чикариш харажатларига берилган.

Корхонада таъмирлаш харажатларини ушбу усул буйича таксимлашда, даставвал, умумиш-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

1-жадвал. "East Oil" МЧЖда 2022 йил апрель ойида рафинация булимида яратилган мах,сулотлар

таннархига таъмирлаш харажатларининг таъсири1

Мах,сулот турлари Хакикий таннарх Таъмирлаш харажатларини таксимлаш коэфициенти Таъмирлаш харажатлари улуши

1 2 3 4

Рафинацияланган пресс пахта ёFи 2388730964,25 0,6993 11258877,15

Рафинацияланган экстракция пахта ёFи 1023741841,82 0,2998 4826843,08

Пахта соапстоги 3184200,00 0,0009 14490,19

3415657006,07 1 16100210,42

= 2-устун / 3415657006,07; 4-устунни х,исоблаш учун, 4-устун

Изох,: 3-устунни х,исоблаш учун, 3-устун = 16100210,42 х 3-устун.

лаб чикариш харажатлари амалга оширилган рафинация булимида яратилган мах,сулот турла-рини аниклаш лозим булади. Ундан сунг, таъмирлаш харажатлари айнан ушбу булимда яратилган мах,сулотлар таннархига х,акикий таннарх буйича пропорционал равишда таксимланади.

Ef-мой мах,сулотлари ишлаб чикарувчи кор-хонада апрель ойида рафинация булимида рафинацияланган пресс пахта ёFи, рафинаци-яланган экстракция пахта ёFи ва пахта соап-стоги мах,сулотлари ишлаб чикарилган. Ушбу мах,сулотларнинг ой охиридаги х,акикий таннархи куйидагича булган:

• рафинацияланган пресс пахта ёFи -2388730964,25;

• рафинацияланган экстракция пахта ёFи -1023741841,82;

• пахта соапстоги - 3184200,00 сум.

Демак, таъмирлаш жараёни буйича харажат-

лар ушбу мах,сулот турлари буйича куйидагича таксимланади:

• рафинацияланган пресс пахта ёти - 69,93%;

• рафинацияланган экстракция пахта ёFи -29,98%;

• пахта соапстоги - 0,09%.

Корхонанинг рафинация булимида яратилган

мах,сулот турлари буйича таъмирлаш харажатларининг х,акикий таннарх буйича таксимланишини куйидаги жадвал оркали куриб чикамиз (1-жад-вал):

Демак, таъмирлаш харажатларини рафинация булимида яратилган мах,сулот турлари буйича таксимлашда, авваламбор, таксимлаш коэф-фициенти аникланади. Аникланган коэффициент мос равишда, таъмирлаш харажатларига

1 "East Oil" МЧЖ маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси.

купайтирилиб чикилади. Натижада, аникланган к,ийматлар ой охирида ушбу мах,сулотларнинг таннархига кушилади.

Корхонада амалга оширилган ушбу таъмирлаш жараёнлари буйича куйидаги бухгалтерия ёзув-лари амалга оширилади:

Д-т: 2011-"Рафинация цехи" (рафинацияланган пресс пахта ёти) ... 11258877,15 сум;

К-т: 2510-"Умумишлаб чик,ариш харажатлари" (таъмирлаш харажатлари) ... 11258877,15 сум.

Д-т: 2011-"Рафинация цехи" (рафинацияланган экстракция пахта ёги)... 4826843,08 сум;

К-т: 2510-"Умумишлаб чикариш харажатлари" (таъмирлаш харажатлари)... 4826843,08 сум.

Д-т: 2011-"Рафинация цехи" (пахта соапстоги) ... 14490,19 сум;

К-т: 2510-"Умумишлаб чикариш харажатлари" (таъмирлаш харажатлари)... 14490,19 сум.

Ишлаб чикариш жараёнини тухтатган цолда таъмирлаш. ЁF-мой саноати корхонала-рида мах,сулот ишлаб чикариш жараёни узлук-сиз давом этсада, бирок янги мавсум бошла-ниши арафасида ёки бир мах,сулот тури ишлаб чикариш жараёнидан бошка хил мах,сулот тури буйича ишлаб чикариш жараёни бошланиши арафасида ишлаб чикариш жараёни маълум муд-датда, вактинчалик тухтатиб турилади ва янги мавсумга тайёргарлик ишлари бошланади. Ана шу даврда корхонанинг барча ишлаб чикариш булимларининг ишлаб чик,аришда катнашадиган машина ва асбоб-ускуналарини очиш, таъмирлаш, урнатиш жараёнлари бошланади. ЁF-мой ишлаб чикариш корхоналарида ушбу жараён-ларни х,исобга олиш усули биринчи усулдан фарк килади. Корхонада ушбу усул буйича таъмирлаш жараёнларини х,исобга олиш ва ушбу жараён

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

1-расм. Ё^мой саноати корхоналарида таъмирлаш харажатларини таксимлаш1.

Таъмирлаш харажатларини таксимлаш

1-усул буйича

2-усул буйича

Таъмирлаш жараёни буйича харажатлар

Таъмирлаш жараёни буйича харажатлар

Таъмирлаш жараёни амалга оширилган ишлаб чикариш булими

/— -\

Келгуси давр

харажатлари

V_ _/

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Х,ак;ик,ий таннарх

Х,ак;ик;ий таннарх

Ишлаб чикариш булими мах,сулотлари

Асбоб-ускуналар

буйича харажатлар х,исобини юритиш масалалари алох,ида ах,амиятга эга х,исобланади.

Бизнинг фикримизча, ёF-мой саноати корхоналарида бир йилда бир марта юзага келадиган ушбу таъмирлаш харажатларини келгуси давр харажатларига олиб бориш максадга мувофик, деб уйлаймиз. Чунки, ушбу харажатлар жорий даврда амалга оширилган булсада, бирок кейинги даврнинг ишлаб чикариш жараёнларига таъсир этади ва ушбу харажатлар корхонанинг асбоб-ускуналарни модернизациялаш максадида таш-кил этилади. Шу боис, ушбу харажатлар мах,сулот таннархига туFридан-туFри олиб борилмай, балки асбоб-ускуналардан х,исобланган амортизация харажатлари буйича кушилиб боради.

Корхонада таъмирлаш жараёни буйича амалга оширилган харажатларнинг биз томонимиздан ишлаб чикилган усуллар буйича таксимланишини куйидаги расм оркали куриш мумкин (1-расм):

ЁF-мой мах,сулотлари ишлаб чикариш корхоналарида таъмирлаш харажатларини иккига булган х,олда х,исобга олиниши корхонанинг х,исоб сиё-сатида курсатилиши лозим.

ЁF-мой саноати корхоналарига биз томонимиздан тавсия этилаётган ушбу усуллар умумишлаб чикариш харажатларини асосий ишлаб чикариш харажатларига туFри олиб боришга ва мах,сулот таннархини пасайтиришга олиб келади х,амда бошкарув х,исобини такомиллаштиришга муайян даражада хизмат килади, деб х,исоблаймиз.

Амалдаги 21-сон БХМСда билвосита харажатлар х,исобини юритиш буйича ишлаб чикилган счётлар режаси таркибини ёF-мой саноати кор-хоналарининг узига хос жих,атларини инобатга олган х,олда ишлаб чикиш лозим, деб уйлаймиз.

Бизнинг фикримизча, ёF-мой саноати корхоналарида билвосита харажатлар х,исоби буйича мулжалланган счётлар тизимига куйидагича узгартиришлар киритиш максадга мувофик (2-жадвалга каранг):

Биз томонимиздан 21-сон БХМС буйича тавсия этилаётган ушбу счётлар тизимини ёF-мой саноати корхоналарида куллаш бир канча хусусият-ларга эга:

Биринчидан, ёF-мой саноати корхоналарида умумишлаб чикариш харажатларини х,исобга олувчи счётлар буйича аналитик х,исоб ушбу корхонанинг алох,ида булимларида х,исобга олинади

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

2-жадвал. Ё^мой мах,сулотлари ишлаб чик,арувчи корхоналарда билвосита харажатлар

х,исобини юритиш учун тавсия этилаётган счётлар тизимлари1

21-сон БХМС буйича (амалда булган) Тавсия этилаётган

Счётлар т/р Счётлар номи Счётлар т/р Счётлар номи

2400 Ишлаб чикариш жараёнини тухтатган х,олда таъмирлашни х,исобга олувчи счётлар

2410 Ишлаб чикариш жараёнини тухтатган х,олда таъмирлаш буйича харажатлар

2500 Умумишлаб чикариш харажатларини х,исобга олувчи счётлар 2500 Умумишлаб чикариш харажатларини х,исобга олувчи счётлар

2510 Умумишлаб чикариш харажатлари 2510 Бошка умумишлаб чикариш харажатлари

2520 Ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш буйича харажатлар

2521 Асосий ишлаб чикариш булимида ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш буйича харажатлар

2522 Рафинация булимида ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш буйича харажатлар

2523 Дезодорация булимида ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш буйича харажатлар

2524 Кддоклаш булимида ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш буйича харажатлар

х,амда харажатлар моддалар буйича х,исоб сиёса-тига мувофик таксимланади. Ана шу таксимлаш натижасини амалдаги счётлар режасида акс этти-ришнинг иложи йуклиги сабабли, тавсия этилган счётлардан фойдаланиш ушбу муаммоларни бар-тараф этишга хизмат килади, деб х,исоблаймиз.

Иккинчидан, ёF-мой мах,сулотлари ишлаб чикариш корхоналарида таъмирлаш жараёни икки гурух,га ажратилди ва ушбу жараён буйича харажатлар х,ам мос равишда, иккига булинди. Ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш буйича харажатлар мах,сулотларнинг таннархига куилади. Ишлаб чикариш жараёнини тухтатган х,олда таъмирлаш буйича харажатлар эса, кел-гуси давр харажатлари сифатида х,исобга олиниб, асбоб-ускуналарнинг таннархига кушилади.

Учинчидан, ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш буйича харажатлар ишлаб чикариш булимлари кесимида х,исобга олинади ва ушбу харажатлар айнан, ушбу булимда ишлаб чикарилган мах,сулотлар таннархига олиб бори-лади. Шу боис, ушбу турдаги таъмирлаш харажатлари алох,ида счётлар режасида х,исобга олинади

х,амда х,исоб ва х,исобот шаклларида акс эттири-лади.

Биз томонимиздан, юкорида тавсия этилган счётлар тизимининг бухгалтерия х,исобида кулланилишини куйидаги жадвал оркали куриб чикамиз (3-жадвал):

Олиб борилган тадкикотлар натижасида, ёF-мой саноати корхоналарида билвосита харажатлар буйича юзага келадиган операциялар буйича юкорида келтирилган бухгалтерия ёзув-лари ушбу саноат корхоналарида билвосита харажатлар х,исобини туFри юритишга, мах,сулотлар таннархини туFри х,исоблашга, шунингдек таъмирлаш буйича харажатларни келгуси даврга олиб борган х,олда, асбоб-ускуналарнинг таннархига олиб борилиши натижасида, мах,сулот таннархини пасайтиришга имкон яратади, деб х,исоблаймиз.

Хулоса ва таклифлар.

Олиб борилган тадкикотлар натижасида айти-шимиз мумкинки, бугунги кунда, ёF-мой саноати корхоналарида асосий ишлаб чикариш жараёнла-ридан бири х,исобланган таъмирлаш харажатлари х,исобини туFри ташкил этиш мух,им х,исобланиб, тадкикот ишида, куйидаги хулосаларга келинди х,амда илмий таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилди:

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

Изо*: * 2010, 2011, 2012, 2013, 2410, 2510, 2511, 2512, 2513, 2514 счётларнинг номланиши 2-жадвалда келтирилган.

3-жадвал. "East ОН" МЧЖ мисолида мах,сулотлар х,исобини юритиш учун тавсия этилаётган счётлар тизимларининг бухгалтерия ёзувларида кулланилиши (минг сумда)1

Т/р Операция мазмуни Дебет Кредит Сумма

Ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш буйича операциялар

1 Эх,тиёт кисмлари рафинация булимига ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш максадида топширилди 2522 1040 16 100

2 Ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш буйича харажатлар рафинация булимининг харажатларига олиб борилди 2011 2522 16 100

Ишлаб чикариш жараёнини тухтатган х,олда таъмирлаш буйича операциялар

3 Эх,тиёт кисмлари ишлаб чикариш жараёнини тухтатган х,олда таъмирлаш максадида топширилди 2410 1040 170 500

4 Ишлаб чикариш жараёнини тухтатган х,олда таъмирлаш буйича харажатлар келгуси давр харажатларига олиб борилди 3190 2410 170 500

5 Таъмирлаш харажатлари буйича х,исобга олинган келгуси давр харажатлари урнатиладиган асбоб-ускуналар харажатларига олиб борилди. 0710 3190 170 500

6 Урнатиладиган асбоб-ускуналар буйича харажатлар бошка капитал куйилмалар таркибига олиб борилди 0890 0710 170 500

7 Капитал куйилмалар буйича харажатлар асбоб-ускуналарнинг таннархига олиб борилди 0130 0890 170 500

Умумишлаб чикариш булими харажатлари буйича операциялар

8 Умумишлаб чикариш булими харажатларининг асосий ишлаб чикариш цехига таксимланиши 2010 2510 31 515

9 Умумишлаб чикариш булими харажатларининг рафинация цехига таксимланиши 2011 2510 14 762

10 Умумишлаб чикариш булими харажатларининг дезодорация цехига таксимланиши 2012 2510 28 105

11 Умумишлаб чикариш булими харажатларининг кадоклаш цехига таксимланиши 2013 2510 21 418

1. ЁF-мой саноати корхоналарида таъмир-лаш жараёнлари уларнинг хусусиятларидан келиб чикиб икки гурух,га ажратилди: ишлаб чикариш жараёни давомида таъмирлаш ва ишлаб чикариш жараёнини тухтатган х,олда таъмирлаш. Ушбу гурух,лар буйича х,исобга олинган харажатлар х,ам, уз навбатида, иккига булинди: мах,сулот таннар-хига олиб бориладиган ва асбоб-ускуналар тан-нархига олиб бориладиган харажатлар.

2. Тадкикотлар натижасида, амалдаги 21-сон БХМСда умумишлаб чикариш харажатларини х,исобга олиш буйича келтирилган счётлар режа-сида ёF-мой саноати корхоналарининг ишлаб чикариш жараёнлари хусусиятларини инобатга олган х,олда, ушбу харажатларни ишлаб чикариш

булимлари кесимида мах,сулот таннархига олиб бориш, шунингдек таъмирлаш харажатларини х,исобга олиш буйича янги счётлар режасини очиш буйича илмий тавсиялар ишлаб чикилди. ЁF-мой мах,сулотлари ишлаб чикариш корхоналарида таклиф этилган ушбу счётлар режаси-нинг кулланилиши буйича бухгалтерия ёзувлари ёF-мой саноати корхоналарининг амалий мисол-лари ёрдамида курсатиб берилди.

Бизнинг фикримизча, олиб борилган тадкикот давомида эришилган ушбу натижалар, бугунги кунда, ёF-мой саноати корхоналарида умумишлаб чикариш харажатлари, жумладан уларнинг асосий таркибий кисми х,исобланган таъмирлаш харажатлари х,исобини такомиллаштиришга х,амда ушбу жараёнларни х,исоб ва х,исоботда реал акс эттиришга имкон яратади, деб уйлаймиз.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

QoftAa.naHM.nraH afla6weT pyftxaTM:

1. Hermanson, Roger H. Accounting Principles: A Business Perspective. First Global Text Edition, Volume 1. Financial Accounting. 1005p. 208-pages. http://mis.kp.ac.rw/admin/admin_panel/kp_ lms/files/digital/SelectiveBooks/Accounting/ Accounting%20 Principles %20A%20Business%20 Perspective.pdf

2. na^MM B.O. Onpege^neHue npegMeTa 6yxra.nTepcKoro y^eTa // Byxra^TepcKuM y^eT. — 2012 .— № 5.-C.95-97.

3. KoHgpaKOB M.r. Byxra.nTepcKi/m ynpaB-neH^ecKufi y^eT: y^e6Hoe noco6ue. -2, nepepa6. m gon. -Ha^b^MK : 000 «Hay4HO-u3AaTe^bCKuM цeнтp MHOPA-M», 2015 .— 352 c. .— ISBN 9785-16-005040-9. -'BHemHuM pecypc".

4. ro^oBMHa T.A. YnpaB^eH^ecKuM y^eT u aHa^M3 Ha npegnpuflTuax machom m mo^o^hom npo-Mwm^eHHocTu npu nepexoge Ha MexgyHapogHbie craHgapTbi ^UHaHcoBoM oT^eTHocTu. Abto-pe^epaT Auccepтaцuu Ha coucKaHue y^eHofi creneHM KaHgugaTa экoнoм^mecкмx HayK. -0pe^.: 2004. 28-c.

5. MaMaTK,ynoB M.W. KoMMyHa^ xu3MaT KypcaTum tubmmm KopxoHa^apuga 6owK,apyB x,uco6u MeToflo^oruflcuHu TaKoMM-onamTupum. HKjucoflueT ^aH-napu goKTopu (DSc) i/mMi/rn gapaxa-cuhu o^um y^yH e3i/mraH ,цмccepтaцмfl umu. .T.: 2021 M., 254-6.

6. https://www.audit-it.ru/articles/account/buhaccounting/a7/994410.html

7. https://www.glavbukh.ru/hl/32265-sebestoimost-gotovoy-produktsii

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 9(157)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.