CC BY
159№ 1-2 (29-30) 2013 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Мухамадиев Алмат Амангелдщлы,
«Туран» университетШц 2-курс магистранты
кылмыстьщ ;¥;ЬЩТАГЫ АДАМ ЭЛТ1РУДЩ СУБЪЕКТИВТ1К
ЖАГЫНЫЦ САРАЛАУ БЕЛГ1ЛЕР1
Кылмыстын субъективтiк жагы кiнэ (^аса^ана немесе абайсызда), ниетi мен ма^сатын ^амтиды жэне де ^ылмыс жасау кезшдеп т^лганын жай -кYЙi болып табылады.
Кiнэ - б^л ^огамга ^аушт iс-эрекет (эрекет немесе эрекетаздш) жасаудагы т^лганын психикалыщ ^атынасы жэне оган ^аса^ана немесе абайсыздыщ нысанында салдарынын бо-луы табылады. Кылмыстыщ жауаптылывда жэне жазалаушылывда тек ^ана ^ылмыс жасаган кiнэлi, ягни ^ылмыстыщ занда кврсетiлген ^аса^ана немесе абайсызда жасаган ^огамга ^аушт эрекетте жасаган тартылады. Каса^ана кiсi влпрудщ субъективтiк жагын толыщ жэне терен талдау келесi себептер бойынша аса манызды [1, 156 б.]:
Бiрiншiден, ^ылмысты жасаган т^лганын iшкi жан дYниесiн зерттеу квп жагдайда ^иын денгейде болады ^ыпты зерттеудi талап етед1
Екiншiден, зан бас^а ^ылмыстардын субъективтiк жагын суреттеуге Караганда юс влтiруге ^ылмысы кезiнде эртYрлi психикалыщ кYЙзелiс жагдайына жiлiктеп жэне толыщтырып кврсетедi.
Yшiншiден, бiржа^ты субъективтiк жагы бойынша юс влтiру ^ылмысы влiмге экелумен бай-ланысты бас^а ^ылмыстардан айырмашылыгы бар.
Субъективтiк жагы бойынша юс влтiрудiн тYрлерiн аныщтауга болады. Субъективтiк жагына жеткiлiктi квщл бвлмеу б^л ^ылмыстарды сара-лауда едэуiр ^ателесуге алып келедi [2, 16 б.]
Адам влирудщ субъективтш жагы - тек ^ана кана^аналыщпен жYзеге асырлады. Ал жан ^йзелю жагдайында адам влтiру кезiнде ^аса^аналыщ тiкелей жэне жанама ниеттi ^амтиды. Тiкелей ^аса^аналыщ кезiнде кiнэлi взшщ бас^а адамнын вмiрiне ^ол с^гып отыргандыгын сезедi, онын (кiнэлiнiн) эрекет
iс жYзiнде влiмге со^тыруы мYмкiн екендiгiне немесе ^алай да влiмге экелетiндiгiн бiледi жэне влiмнiн болуын тiлеп iс-эрекет жасайды. Кас^ана юс влтiру кезiнде айыпты ^ылмысты эрекет немесе эрекетсiздiк жасау барысында себепт байланыстын даму барысынын на^ты бшу талап етiлмейдi. На^ты эрекетiнiн мазм^нын сезiну жеткiлiктi шарт болып табылады. Тшелей ^аса^аналыщта айыпты взiнiн эрекетшщ нэтижесiнде жэбiрленушiге влiм экелетiнiн алдын-ала сезедi. Айыпты взiнiн эрекетiнiн салдарынан жэбiрленушiге влiм экелетiнiн алдын-ала ойлайды жэне де сол ойды жYзеге асыру Yшiн талпынады. Юс влтiрудiн тiкелей ^аса^аналыщ кезiнде айыпты жэбiрленушшщ влiмiн тiлейдi. Сонымен ^атар жауаптылы^тын болуын ^гынады жэне де ^огамга ^аушт эрекет екенiн сезшедь Жанама ^аса^аналыщпен адам влтiру кезшде кiнэлi взiнiн эрекетi ар^ылы адам вмiрiне ^атер твндiретiндiгiн мойындай-ды сезiнедi, осы эрекеттiн нэтижесiнде онын влуi мYмкiн екендiгiн бiледi, влiмнщ болуын тiлемейдi, бiрак оган саналы тYрде жол бередi не влiмнiн болу - болмауына немк¥райдылыщ танытады. Тiкелей ^аса^ана ниетпен жанама ^аса^ана ниеттiн магынасы бойынша айырмашылыгы жо^ деуге болады. Б^лардын айырмасы деп ^аса^ана кiсi влтiруде айыпты жэбiрленушiнiн влiмiнiн келуiн жэне де онымен поймай ^оятынын алдын - ала бшедь Жанама ^аса^аналыщта айыпты жэбiрленушi влiмiнiн мYмкiншiлiгiн немесе ай^ындылыгын квредi. Осы жагдайда жэбiрленушi влiмiнiн орындал-мауы мYмкiн еместiгiн кврген кезде айыпты тшелей ^аса^аналыщпен эрекет етедь
А.Н. Агыбаев, тiлемей айыптынын саналы тYрде жол беру нэтижеш болжау жанама ниет, ягни зардаптын болуы да мYмкiн немесе зардаптын болмауы да мYмкiн деп ойла-
Трибуна молодого ученого
уы, керсеткен [3, 165 б.]. Жанама касаканалык ерштшк кезещ жэбiрленyшiшц елiмiн келуiн тшемеу, 6ipa^ саналы тYрде оган жол 6epyi болып табылады. Жанама касаканалык кезiнде т^лга кылмыстык салдардыц болуын тiлемейдi неме-се баска 6ip максатка жетyiн кездейдi. Осы 6ip максатка жету барысында т^лга жэбiрленyшiшц елiмiшц мYмкшшiлiriшц келyiне саналы тYрде жол бередi. Т^лга эрекетiмен келетш салда-рына тшегецщктщ болмауы келетш салдарга т^лганыц немк¥райды карауы болып табылады. Осындай салдарга айыптыныц катынасы кылмыстык к^кык гылымына езшдш негiз кылмыстык немк^райлык деп кшэлшк нысанын айтуга болады. Сондай-ак айтар кетер нэрсе жанама касаканалык кезiнде кылмыстыц салдары-на саналы тYрде жол беру б^л зардашъщ тенyiне т^лганыц немк^райлы караумен кана байла-нысты емес кей - жагдайда салдардыц тенyiн анык каламауында керiнiс табады. Субьект ез ю-эрекетш жасау кезiнде жэбiрленyшiге елiм келмейдi деп Yмiттенyi мYмкiн, бiрак нактылы жэне дэл жагдайларда жэне езшщ тенyiн бол-дыртпау мYмкiншiлiгiн бола т^рса да жYзеге асырмайды. Жэбiрленyшiшц елiмiнiц тенбеyiн т^лга кандай да бiр кездейсок жагдайларга бай-ланысты тенбеyi мYмкiндiгiне сенедi.
С.В. Бородин атап еткендей «кездейсоктык» сену ягни ешнэрсеге сену деген сез [4, 34 б.]. Кшэлшщ ойынша жанама касаканалыктыц кылмыстык салдары оныц эрекетшщ жагымсыз нэтиежесшщ мYмкiншiлiгi кылмыстык не-месе кылмыстык емес максаттарга жету Yшiн жасалуы болып табылады. Кандай да болма-сын кылмыс бiр максатка жету Yшiн iстеледi. Баска да бiр кылмыс жасау максатында жанама касаканалыкпен кiсi елтiрy кылмысы жасалуы мYмкiн. Бiр максатка жету барысында жанама касаканалыкпен юс елтiрy жолын айыпты тандауы мYмкiн. Айыптыныц ниетшщ тiкелей касаканалыгы баска кылмыс жасау барысында керiнiс табуы мYмкiн.
М.Д. Шаргородский атап кеткендей [5, 34 б.], «кш ел^рудщ тiкелей касаканалыгы каушпрек жэне де катац жазалау шарасын колдануды та-лап етедi, кiсi ел^рудщ жанама касаканалыгына Караганда». Жанама касаканалык тшелей касаканалыкка карганда (салыстырганда) ерiктiлiк белсендшш жогары болуы мYмкiн, б^ндай жагдайлар кептеп кездесуде. Жанама касаканалык кiсi елтiрy кезiнде айыпты езшщ жеке мYдесi Yшiн баска адамдарды аса катыгездшпен эгоизмдiкпен к¥рбан шалгандары кептеп кездесуде. Дегенмен де, осыган бай-
ланысты жанама касаканалыктыц тшелей касаканалыкпен жасалган кылмыстардыц кауштшгшен калыс калмайды. Кiсi елтiрyге окталгандыгы Yшiн жауаптылык мэселесiн шешкен кезде тшелей касаканалыкпен жанама касаканалыкты ажырату аса мацызды болып табылады. Жанама касаканалыкта т^лганыц ерiктiлiк эрекетi жэбiрленyшiнiц емiрiн тiкелей киюга багытталмайды. Ол баска кылмыстык немесе кылмыстык емес нэтиежеге жету Yшiн багытталады. Жанама касаканалыкпен эрекет етyшi т^лга тек кана кылмыстыц салдарынан жэбiрленyшiге елiм келу мYмкiншiлiгiн сезiнедi бiрак осы салдарды тудыруы Yшiн тiкелей эрекет етпецщ.
Л.Д. Гаухман атап еткендей, салдардыц кепшшк мYмкiндiгi Yшiн ешкандай непз жок, кiнэлi оныц тYсyiне жол беред^ жанама касакана эрекетте [6, 231 б.]. Б^ндай жагдайда жауаптылыктыц туындауы накты тYCкен сал-дармен аныкталады. Кiнэлi эрекетiнiц тiкелей немесе жанама касаканалыкпен жасалганын шешу кезшде, соттар барлык болган жагдайдыц мэнш мецгерyi жэне ескерyi кажет. Соны-мен катар кiнэлiмен жэбiрленyшiнiц езара катынасы, кылмыс жасаудыц тэсiлi, колданган к¥ралы, жэбiрленyшiге келтiрген жаракаттыц немесе закымныц сипатына гана кецiл белyi кажет. взiнiц эрекетiнiц салдарын кiнэлi алдын-ала кергендiгi мэселесiн д^рыс шешу барлык осы жагдайлардыц жиынтыгын аныктау сотка кемек болуы мYмкiн. Егер сот мойындап бекiтiп таныган, елiмнiц келу мYмкiншiлiгiн керген сот-талушы жэне осы салдарга немк^райды караган, кiнэлiнiц эрекетi, жанама касаканалыкпен деп жасаган жэне касакана юс елтiргендiгi Yшiн саралануы кажет. Жэбiрленyшiнiц емiрлiк мацызды органыныц анатомиялык тутастыгын немесе кызметiн (функциясын) б^зу кiнэлi эрекетiнiц багыты касаканалыкпен кiсi елпргендт Yшiн кyэлiк етyi мYмкiн. Крлданган каруы немесе к¥ралы, елiм экелу мYмкiншiлiгi, кiнэлi эрекетiнiц жеткiлiктi интенсивтшп, жэбiрленyшiге салган жаракаттыц кептiлiгi, б^рыннан да жэбiрленyшiнi елтiрyге ынта жiгерi осылардыц барлыгы да кылмысты саралауда эсер ет-yi мYмкiн [7, 15 б.].
Кылмыстык кодекс бойынша абайсызда адам елiмiне алып келген ю-эрекет адам елтiрyге жатпайды, дегенмен емiрге карсы кылмыстар катарына жатады. Соцгы уакытта жарылыс жасау жолымен адам елтiрy окигалары кец таралып отыр. М^ндай кезде белгiлi бiр к¥рбандардан баска бегде адамдар да еледь Б^л окигада кiнэлi
Ж 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
белгш 6ip K¥p6ama ^тысты aдaм eлтipyде тiкелей ниетте, aл бeгде aдaмдapды eмipiнен aйыpyFa жaнaмa ниетте эpекет етедi. Тiкелей жэне жaнaмa кaсaкaнaлыктap apaсындaFы aйыpмaшылыкты aйкындayдьщ iс жYзiнде Yлкен мяцызы 6ap. Адaм eлтipyге oктaлy, яFни кшэлшщ эpекетi oл eлiмнiц бoлaтынын сезетiн, omirç 6o-луын тiлегендiгiн, 6ipa^ omirç еpкiнен тыс себеп-теp бoйыншa oл бoлмaй (нэтиже) кaлFaндыFы бoйыншa aныктaлaды. М¥ндaй кезде oл тiкелей кaсaкaнaлыкпен жaсaлaды. Кшэлшщ ниетшщ тYpi тypaлы мэселенi шешкен кезде сoттap жaсaлFaн кылмыстыц бapлык жaFдaйлapынa CYЙенyi жэне aтaп aйткaндa: кылмыстыц тэсiлi мен к¥paлы, кapyын, денеге сaлынFaн жapaкaттьщ сaнын, сипaты мен oкшayлayын (мысaлы, aдaмныц eмipлiк мaцызды opгaнын жapaкaттay), кшэлшщ ^ылмысты^ эpекеттi TO^aiy себеб^ гандай^ кшэлшщ кылмыс iстеy aлдындaFы жэне oдaн кейiнгi мiнез - к^л^ын (тэpтiбiн), omirç жэбipленyшiмен apa^ra^^rn ескеpyi тиiс. Адaм eлтipyдiц субъективтш жaFын сипaттay Yшiн себептщ де, Ma^anbiR дa Yлкен мяцызы 6ap. Адaмды eлтipгенде amm^i^iR эpекеттеpiндегi себеп пен мaксaт эpтYpлi бoлyы MYMRrn, oлap кылмысты сapaлayFa ыкпгл жa-сaйды немесе жaзa тaFaйындaFaндa ескеpiледi. Жэбipленшiнiц eлiмiне экелiп сoктыpyы кiнэлi Yшiн белгiлi бoлып тaбылaтын eмipлiк мяцызы 6ap opгaндapынa пышaкпен жapaкaт сaлy, д^ы^н^, eмipден aйыpyFa тшелей ниеттщ 6ap екендiгiн aЙFaктaйды. Окпен a™-лaтын Kapy^i кoлдaнy кшэлш eлтipyге шы-нaйы ниетте бoлFaндыFын aЙFaктaйды жэне бaскa жaFдaйлapмен кaтap кшэлшщ aдaм eлтipy ниетiнде бoлFaндыFынa мaцызды дэлелдеме бoлып тaбылaды. Жaкын apa кaшыктыктaн aтy эдетте aдaм eлтipy мaксaтындa iстеледi. Тiкелей кaсaкaнaлык бoлFaн кезде кiнэлi eлiмнiц бoлyын тiлейдi, сoнымен бipге кшэлшщ eлiмнiц мiндеттi тYpде бoлyын кaлaмaйтындыFындa ескеpy ке-pек м¥ндaй жaFдaйдa [8]. Оныц ниетi бaлaмaлы тYpде бoлyы мYмкiн, omirç шaмaлayы бoйыншa eлiмнiц бoлyы, сoл сиякты денсayлыккa ayыp зиян келтipy мYмкiндiгi жэне od зapдaптapдыц кез-келгеншщ бoлyын мiндеттi тYpде тiлейдi. Ал егеp OFaн бaйлaнысты емес жaFдaйлap бoйыншa кылмыстык нэтиеже бoлмaFaн жaFдaйдa oл aдaм eлтipyге oктaлFaндык Yшiн жayaпкa тapтылyы тшс. Адaм eлтipyмен aлдын-aлa Kop^iiy 6a^a мэн-жaйлapмен кaтap aдaм eлтipy ниетшщ 6ap екендiгiне мaцызды дэлелдеме бoлып тaбылa-ды. Дегенмен oсындaй кaтеp тyдыpyды aйткaн aдaмныц oй-ниетiнiц кaншaлыкты шын екендiгiн
iс бoйыншa aйкындay ^жет. Тiптi, егеp oл сeздеp кейде жэне тeндipiлген кaтеpдi жYзеге aсыpy мYмкiндiгiне сыpттaй ¥Kсaс кейбip эpекеттеpмен KOсa aйтылFaнныц eзiнде, aдaм eлтipy ниетiн жYзеге aсыpy тypaлы сeздеp кшэлшщ шын мэнiндегi amiK тiлегiн бiлдipмейдi.
Адaм eлтipyмен Kop^ny кeбiнесе oкпен a™-лaтын немесе суык Kapy^i немесе eзге Kapy^i, œ^^^aK Kapy pетiнде пaйдaлaнaтын зaттapды KOлдaнyмен немесе кoлдaнyFa эpекет етумен жaсaлaтын б¥зaкылык эpекеттеpмен бaйлaны-сты бoлaтындыFын тэжipибе кepсетiп oтыp. Адaм eлтipyге жaсaлFaн oктaлyды aтaлFaн эpекеттеpден бeлy кеpек.
Адaм eлтipy жaнaмa кaсaкaнaлык ниетi кезiнде кiнэлi e3 эpекетiнiц нэтижесiнде eлiмнiц та^ты бoлy мYмкiндiгiн бiледi де сезедi. Кiнэлi зapдaптыц кaлaй дa бoлмaй кoймaйтынын бiлген жaFдaйдa сeз тек Kam тiкелей кaсaкaнaлык тypaлы бoлa aлaды. Ниеттщ oсы тYpлеpiнiц apaсындaFы неF¥pлым елеyлi aйыpмaшылык, зaндa кepсетiлгендей еpiктiлiк кезещ бoйыншa aныктaлaды. Егеp aдaм eлтipyге тiкелей ниетте-ну кезшде кiнэлi eлiмнiц бoлyын тiлесе, aл жaнa-Ma ниеттену кезiнде omi кiнэлi тiлемейдi, 6ipaK OFaн сaнaлы тYpде жoл беpедi не eлiмнiц бoлyы-нa немЕ^^ды rçapa^^i [9, 176 б.].
Кылмысты эpекеттiц себебi мен Ma^ararn ^ыиты зеpттеyсiз кылмыстыц сyбьективтiк жaFын д^ыс мещ^у a^rnFa нрнымсыз бoлып тaбылaды.
Себеп ^a^ffl сeзiнен шыккaн - moveo - «кoзFaймын» деген мaFынaны бiлдipедi) ^шмы^ты мшез-^лы^тыщ кoзFayшы себебi. Себеп - б^л iшкi тYpткi, aдaмFa ^шмыс жaсayFa шешiм тyдыpaтын жэне oл oнымен жaсaлy кезiнде бaскapылaды. Кылмыстыц сyбъективтiк жaктapын кшэлшщ ^шмыс жaсayдaFы ниет пен мaксaт нышaндapын д^ыс ami^ay^, г^шмыс™ сapaлayдa Ma^^i зop; oл ^шмыстыщ iс-эpекеттi ^шмыстыщ еместен aйыpып aлyFa, ^шмы^ты дэлме-дэл сapaлayFa, oбъективтiк жaFынaн eте ¥ксaс к¥paмдapды бip-бipiнен aжыpaтyFa, ^шмыстыщ эpекет жaсaFaн aдaмныц ^уштЫк дэpежесiн aныктayFa, жaзaны жеке дapaлayFa мYмкiндiк беpедi. Кылмыстыц сyбъективтiк жaFыныц белгiлеpi - кшэш, ниеттi, Ma^anbi д^ыс ami^ay^iq ^имыс™ сapaлayдaFы Ma^^i мынaдa:
- бipiншiден, кылмыстык жayaптылык непзшщ к¥paмдaс бeлiгi pетiнде oл ^шмы^ты ^шмыс бoлып тaбылмaйтын iс-эpекеттен aжыpaтyFa мYмкiндiк беpедi;
- екiншiден, кылмыстыц сyбъективтiк жaFы
Трибуна молодого ученого
объективтш жагынан езара ^ксас к¥рамдарды 6ip-6ipiHeH ажыратуга mymkîh^k тугызады;
- Yшiншiден, кылмыстыц субъективтш жагыныц мазм^ны iстелген кылмыстыц, сондай-ак оны icTereH адамныц когамга кауштшк дэрежесшщ, децгешн аньщтауга себеп болады. М^ныц e3i жауаптылыктыц негiздiлiгiн жэне мeлшерiн аньщтауга мYмкiндiк бередi.
^олданылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Казахстан Республикасыньщ Конституциясы. 1995 жылгы 30 тамыз.
2. Казахстан Республикасыныц Кылмысты; кодекса - Астана, 2012. - 251 б.
3. Агыбаев А.Н. Кылмысты; Ерекше бвлiм. - Алматы: Жетi Жаргы, 2009. - 300 б.
4. Бородин С.В. Ответственность за убийство: квалификация и наказание по российскому праву. - М., 1994. - 250 б.
5. Казахстан Республикасыныц Кылмысты; ;^;ыгы. Ерекше бвлiм /О;улы;/. Жауапты редак-торлары: С.М. Рахметов, Е.О. Алауханов, Т.Э. Бапанов. Екi томды;. 1 том. - Алматы: «Дэнекер» институты, 2004. - 350 б.
6. Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика. - М., 2001. -400 б.
7. Пионтковский А.А., Менщагин В.Д. Курс советского уголовного права. - М., 1995. - 300 б.
8. КР Жогаргы Соты Пленумыныц 1994 жылгы 23 желто;сандагы «Азаматтардыц вмiрi мен денсаулыгына ;арсы эрекеттер Yшiн жауапкершiлiктi реттейтiн зацдарды соттардыц ;олдануы ту-ралы» № 7 ;аулысы.
9. КР Жогаргы Сотыныц 2007 жылгы 11 мамырдагы «Адамныц вмiрi мен денсаулыгына ;арсы
кейбiр ;ылмыстарды саралау туралы» № 1 нормативтш ;аулысы.
• • • • •
Fbrnbrnu мацалада автор субъективтж жацтыц ерекшелттерт сипаттайтын ауырлатылган жагдайларда жасалган адам елт1рудщ ерекшелжтерт талцылаган. Tywh свздер: цылмыс, цылмыстыц субъективтгк жагы, адам влт1ру.
В научной статье автор рассматривает особенности убийства при отягчающих обстоятельствах субъективной стороны преступления.
Ключевые слова: преступление, субъективная сторона преступления, убийство.
In a scientific article, the author examines the characteristics of aggravated murder. Keywords: crime, subjective party of a crime, murder.
Алмат Амашедщ^лы М^хамадиев,
«Туран» университетшщ 2-курс магистранты
^ылмыстык; K^biKTaFbi адам ел^рудщ субъективтж /KaFbiHbiH саралау белгiлерi
Мухамадиев Алмат Амангелдыулы,
магистрант 2-го курса Университета «Туран»
Квалифицирующие признаки субъективной стороны убийства в уголовном праве
Mukhamadiyev Almat Amangeldyuly,
undergraduate of the 2nd course of Turan university
Qualifying elements of the subjective side of murder in criminal law
