ҚЫЛМЫCТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ CУБЪEКТICIН АНЫҚТАУДЫҢ КEЙБIP МӘCEЛEЛEPI Текст научной статьи по специальности «Право»

УДК 343.22

ЦЫЛМЫСТЬЩ Ц¥К;ЬЩ Б¥ЗУШЫЛЬЩ СУБЪЕКТЮН АНЬЩТАУДЬЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1

Гулдана Амангелдщызы ^уаналиева

Эл-Фараби атындагы Казац улттыцуниверситеттщ «Кеден, царжы жэне экологиялыщ цуцыц» кафедрасыныц профессоры, зац гылымдарыныц докторы, Казацстан Республикасы, Алматы щаласы, e-mail: kuanalieva.guldanakz@mail.ru

Гакку Нурланкызы Рахимова

Д.А. Конаев атындагы Еуразиялыщ зац Академиясыныц «Кылмыстыц цуцыцтыц пэндер жэне цуцыц цоргау щызмeтi» кафедрасыныц ага ощытушысы, цуцыц магиcтepi,

Казацстан Республикасы, Алматы цаласы, e-mail: gakku_almatycity@mail.ru

Руслан Аскарулы Абдыраимов

Д.А. Конаев атындагы Еуразиялыц зац Академиясыныц «Кылмыстыц цуцыцтыц пэндер жэне цуцыц цоргау щызмeтi» кафедрасыныц 1-курс магистранты, Казацстан Республикасы, Алматы цаласы, e-mail: abdylaimov@mail.ru

Tyüw свздер: Кылмыстыц зац, цылмыстыц цуцыц бузушылыц, цылмыстыц цуцыц бузушылыц цурамы, цылмыстыц цуцыц бузушылыц субъект1с1,цылмыскерд1ц жеке тулгасы.

Аннотация. Мацала цылмыстыц цуцыц бузушылыц субъект1с1н аныцтаудыц кей-бгр мэселелергне арналган. Кылмыстыц цуцыц бузушылыц субъектс цылмыстыц цуцыц бузушылыц цурамындагы бгр элемент болып табылады.Сондыцтан да цылмыстыц жау- С аптылыцтыц нег1зт цурайды. °

Кылмыстыц саясат адам цуцыцтары мен элеуметтт эдшеттшкт1 цамтамасыз ету- ^ де, цылмыстыц цуцыц бузушылыц субъектгсг сияцты цылмыстыц цуцыцтыц гргелг санат- с тарыныц теориялыц эзгрлемелергн терецдетудг цамтиды. Осы цуцыцтыц санаттарда Т цамтылган психологиялыц-цуцыцтыц цубылыстардыц мэнгн нацты тYciну цажет.

Эрб1р цылмыстыц цуцыц бузушылыц - бул адамдардыц элеуметтт цогамга цаутт1 а мгнез-цулцы. Сондыцтан цылмыстыц зац взгнгц талаптарын, ягни цылмыстыц цуцыц о бузушылыц ic-эрекеттер жасамауды, барлыц жагдайларда тек адамга цатысты багыттайды. Демек, элеуметтт цаутт1 эрекетт1 (эрекетс1зд1кт1) жасаган адам гана цылмыстыц цуцыц бузушылыц субъектгсгретгнде танылуы мYмкiн. Кылмыстыц цуцыц бузушылыц субъектш угымы мынандай сурацца жауап бepeдi: цылмыстыц зацда квздел-ген цылмыстыц цуцыц бузушылыц жасалган жагдайда юм цылмыстыц жауапкершштке тартылуы мYмкiн.

Кылмыстыц зац цылмыстыц цуцыц бузушылыц субъектш тацырыбын зерттеуге квп квцы бвлeдi. Ойткеш кез келген цылмыстыц цуцыц бузушылыцтыц элеуметтж цауттшт басца жагдайлармен бipгe (эдш, салдары, ктэшц турi) квбiнece цылмыскердщ цауттш-гiмeн аныцталады.

Авторлар осы мэселеге цатысты, цолданыстагы цылмыстыц зацнаманы жeтiлдipу мацсатында бipщатаp взгертулер мен толыцтырулар eнгiзудi усынады. Атап айтцанда, eci дурыс адам, цылмыстыц жауапкершшк жасы, цылмыстыц терш цылыцтарга цатысты жас шамасы жэне т.б.

^^TOPhm ВOПPOCЫ OПPEДEЛEНИЯ CУБЪEКТА УГOЛOВНOГO ПPАВOНАPУШEНИЯ

Куаналиeва Гульдана Амангeльдиeвна

Доктор юридических наук, профессор кафедры «Таможенного, финансового и экологического права» Казахского национального университета имени аль-Фараби, Республика Казахстан, г. Алматы, е-mail: kuanalieva.guldanakz@mail.ru

Pаxимoва Гакку Нуpланoвна

Старший преподаватель кафедры «Уголовно-правовых дисциплин и правоохранительной деятельности» Евразийской юридической Академий имени Д.А.Кунаева, магистр права, Республика Казахстан, г. Алматы, е-mail: gakku_almatydty@mail.ru

Абдыpаимoв Pуcлан Аcкаpoвич

Магистрант 1-курса кафедры «Уголовно-правовых дисциплин и правоохранительной деятельности» Евразийской юридической Академии имени Д.А.Кунаева, Республика Казахстан, г. Алматы, е-mail: abdylaimov@,mail.ru

Ключевые слова: Уголовный закон, уголовное правонарушение, состав уголовного правонарушения, субъект уголовного правонарушения, личность преступника.

Аннотация. Статья посвящена некоторым вопросам определения субъекта уголовного правонарушения. Субъект уголовного правонарушения является один из элементов в составе уголовного правонарушения. Поэтому и составляет основу уголовной ответственности.

Переориентация уголовной политики на обеспечение прав человека и социальной справедливости предполагает углубление теоретических разработок таких фундаментальных категорий уголовного права, как субъект уголовного правонарушения. Необхо-™ димо четкое осмысление сущности тех психолого-правовых явлений, которые охватыва-S ются данными правовыми категориями.

Каждое уголовное правонарушение - это акт общественно опасного поведения людей. ^ Поэтому уголовный закон свои требования - несовершать преступных деяний - во всех s без исключения случаях обращает лишь к человеку. Следовательно, только человек, совершивший общественно опасное действие (бездействие), может быть признан субъектом уголовного правонарушения. Понятие субъекта уголовного правонарушения отвечает на вопрос: кто может нести уголовную ответственность в случае совершения уголовного ^ правонарушения, предусмотренного уголовным законом.

2 Уголовное право уделяет большое внимание исследованию вопроса о субъекте уголовно-

< го правонарушения, ибо общественная опасность любого уголовного правонарушения, с наряду с другими обстоятельствами (способ, последствия, форма вины) в значительной

< мере определяется и опасностью самого преступника.

Авторы предлагают внести ряд изменений и дополнений, касающихся данного вопроса, 5 в целях совершенствования действующего уголовного законодательства. В частности,

IN

ц- вменяемое лицо, возраст уголовной ответственности, возраст в отношении уголовных

I проступков и др. §

<

по

X

ь

CERTAIN ISSUES OF DETERMINING THE SUBJECT OF A CRIMINAL OFFENSE

Kuanaliyeva GuldanaAmangeldievna

Doctor of Law, Professor of the Department of "Customs, fiscal and environmental law"of the Kazakh National University named after al-Farabi, Republic of Kazakhstan, Almaty, e-mail: kuanalieva.guldanakz@mail.ru

Rakhimova Gakku Nurlanovna

Senior Lecturer of the Department of «Criminal Law Disciplines and Law Enforcement» of the Eurasian Academy of Law named after D.A.Kunaeva, Master of Law, Republic of Kazakhstan, Almaty, e-mail: gakku_almatycity@mail.ru

Abdyraimov Ruslan Askarovich

1st-year Master's student of the Department of «Criminal Law Disciplines and Law Enforcement» of the Eurasian Academy of Law named after D.A.Kunaeva, Republic of Kazakhstan, Almaty,e-mail: abdylaimov@mail.ru

Keywords: Criminal law, criminal offense, the composition of a criminal offense, the subject of a criminal offense, the identity of the criminal.

Abstract. The article is devoted to some issues of determining the subject of a criminal offense. The subject of a criminal offense is one element in the composition of a criminal offense. Therefore, it forms the basis of criminal liability.

The reorientation of criminal policy towards ensuring human rights and socialjustice involves the deepening of theoretical developments of such fundamental categories of criminal law as the subject of a criminal offense. It is necessary to clearly understand the essence of those psychological and legal phenomena that are covered by these legal categories.

Every criminal offense is an act of socially dangerous behavior of people. Therefore, the criminal law applies its requirements - not to commit criminal acts - in all cases, without exception, only to a person. Therefore, only a person who has committed a socially dangerous act (inaction) can ft be recognized as a subject of a criminal offense. The concept of the subject of a criminal offense ^ answers the question: who can bear criminal responsibility in the case of a criminal offense > provided for by the criminal law. C

Criminal law pays great attention to the study of the subject of a criminal offense, because the T public danger of any criminal offense, along with other circumstances (the method, consequences, A form of guilt) is largely determined by the danger of the criminal himself. a The authors propose to make a number of changes and additions related to this issue in order o to improve the current criminal legislation. In particular, the sane person, the age of criminal o responsibility, the age in relation to criminal offenses, etc.

DOI: 10.52026/2788-5291 2021 64 1 191 B

>

>

K^Kbi; 6:pymbi.nbiK cy6beKTicimR TYcimrm P

TepeR ^3He ^aH-^aKTbi to.mk; 3epTTen a.MaH- o

biHma, KH.MbiCTbiK K^KbiKTarbi eci gypbiCTbiK, o

KbLMbicTbi; 3aRMeH 6e.ri.eHreH ^ac;a To.y, s

meKTey.ieci gypbiCTbiK, kw.mhcth; K¥Kbi; °

6:pymbi.nbiKTbiR apHay.bi cy6beKTici, ®a- A

3aHbiR Ma;caTbi MeH MiHgeTTepi, ^eKe^a3a i=

TaraHbrngay HeMece «a3agaH To.bi; 6ocaTy, p

Meg^HHa.biK Ma^Yp.ey mapacbiH ;o.gaHy, №

^eKe KbMMbiCTbi; K¥Kbi; 6:pymbi.nbiKTapAbi (

capa.ay Typa.bi ^3He t.6. Mace.e.epgi fl¥PHc —

Ta.gan aHbi;Tay mymmh eMec. 2

Kipicne. ^ылмыстьщ к^къщтагы KYPMeyi кдлыц, езекп таккырыптардыц 6ipi, кыл-мыстык; к^кык; бузушылык; субъекпс болып табылады. Кез-келген кылмыстык к^кык б^зушылык 6ip адам немесе бipнeшe адам-ныц 6ipлecyi аркылы жасалуы мYмкiн. Дегенмен, ккандай да кылмыстык к^кык бузушылык жасалмасын, оны жасаган адамды немесе адамдар тобын кылмыстык жауаптылыкда тарту Yшiн, ккылмыстык к^къщтыц жеке 6ip институты - ккылмыстык к^къщ бузушылык cy6ъeктiciн зерттеу мацызды сипатка ие. Ce6e6i кылмыстык

IN

о

IN

CL

< z

CL

о в X

о

m

о

СП <

< СП

ь

-Q

с;

ш tí Ч О X

о <

СП

X

ь

Кылмыстык кукык бузушылыкпен кYpecy барысында, кылмыстык жауаптылыкка таpтyдан бастап, жазаны opындаFанFа дей-íh - кылмыстык эрекет немесе эрекетаздш жаcаFан кiнэлi адамныц жеке басын аныктау мiндeттi жэне кажеттш шарт болып табылады.

Кылмыстык кукык бузушылык субъек-тюшщ элеуметпк-саяси жэне кукыктык бел-гiлepiн дурыс аныктаудыц, cyдьялаpFа кылмысты; кукык бузушылыкты дурыс саралап, жазаны дурыс таFайындаy Yшiн, сондай-ак кылмысты; ic-эpeкeт (эpeкeтciздiк) пен оны жаcаFан субъектюшщ кoFамFа ка-yiптiлiк дэpeжeciн аныктау Yшiн мацызы зор. Сот-тергеу тэжipибeciндe кылмыстык кукык бузушылык cyбъeктiciн дурыс аныктамау аркылы зацсыз олкылыктардыц пайда болуы да аз емес.

1 кыр^йек 2020 жылFы Мемлекет бас-шысы Касым-Жомарт Токаевтыц "Жаца жаFдайдаFы Казакстан: ю-кимыл кезещ" атты Казакстан халкына Жолдауында: "Зац Ycтeмдiгi орныкпаса жэне азаматтардыц каушаздшне кeпiлдiк бepiлмece, элеумет-тш-экономикалык дамудыц бipдe-бip мш-дeтi табысты жYзeгe асырылмайды.

Азаматтар мYДдeciнe кызмет eтeтiн мем-лекеттщ жаца стандарттарын эзipлey Yшiн кeп жумыс аткаруымыз керек. Осы туpFы-да кукык кopFаy жэне сот жYЙeлepiнe не-гiзгi peл жYктeлeдi. Бул cалаFа реформа аса кажет.

Бipак кукык кopFаy жYЙeciнiц жумысын-да бурыеты даFды бойынша айыптаyFа бей-iмдiлiк басымдау болып тур. Азаматтардыц кылмыстык жауапкершшкке нeгiзciз тарты-латын жаFдайлаpы да аз кездеспейдь

ТаFы да кайталап айтамын, зацдылык пен эдiлeттiлiк ^заз камтамасыз eтiлyгe тиic. Кылмыстык ютеп катeлiк адам таFдыpын eзгepтeтiнiн естен шы^армау керек"1 деп эдiл айтып кepceткeн.

Кылмыстык кукык бузушылык субъек-тici такырыбы кeптeгeн Казакстандык Fа-лымдардыц Fылыми eцбeктepiнiц нeгiзгi аркауы бoлFан, атап айтканда: А.Н. AFыбаeв, C. Эпенов, Fbl. Баймурзин, Y.C. Джеке-баев, E.I. Кайыржанов, C.C. Молдабаев, Р.Т. Нуртаев, P. Орымбаев, Г.Р. PYCтeмoва жэне т.б.

Агъмдaгы жaгдaй. Кылмыстык кукык бузушылык субъекпс деген тYciнiк Ка-закстан Республикасыныц Кылмыстык кoдeкciндe (КРКК) арнайы кукык нормасы peтiндe бeлгiлeнбeгeн. Бул тYciнiктi кылмыстык к¥кык теориясы тYciндipeдi.

«Кылмыстык кукык бузушылык субъекта» жэне «кылмыскердщ жеке тулFаcы» ^ымдарын ажырата бiлy кажет, eйткeнi аталFан тYciнiктep жиi араласып шекарасы ажыратылмайды.

Кылмыстык кукык теориясында кылмыстык кукык бузушылык жаcаFан адамды сипаттайтын белгшер eкi топка бeлiнeдi: бipiншici - кылмыстык кукык бузушылык cyбъeктici, eкiншici - кiнэлiнiц жеке тулFаcы. Белгшердщ бipiншi тобы жаcалFан эрекет-тщ бiлiктiлiгi туралы мэceлeнi шешуде мацызды. Eкiншici жазаны таFайындаyFа ай-тарлыктай эcepeтeдi.

Бул уFымдаp бip адамFа - кылмыстык кукык бузушылык жаcаFан адамFа катысты болса да, олардыц эpтYpлi тYciндipмeлepi бар. Бул уFымдаpдыц мазмуны мен олардыц кылмыстык-кукыктык мацызы сэйкес кел-мeйдi.

Кылмыстык кукык бузушылык cyбъeктici - кылмыстык кукык бузушылык курамыныц элeмeнтi, ол мшдетп бeлгiлepдiц жиын-тыFымeн, сондай-ак белгш бip жаFдай-ларда - белгш бip кылмыстык-кукыктык норманыц курамымен (арнайы субъект) аныкталFан косымша бeлгiлepмeн сипатта-лады.

Ал кылмыcкepдiц жеке басыныц уFы-мы криминологиялык сипатка ие жэне кылмыстык кукык бузушылык жаcаFан адамныц биологиялык жэне элеумет-тiк-пcиxoлoгиялык сипаттамаларын камти-ды. Кылмыcкepдiц жеке тулFаcын зерттеу кылмыстык ic - эрекеттщ зацдылыктарын, жаппай кубылыс peтiндe кылмыстылыкты аныктаyFа, ceбeптiлiгiнe жэне кылмыстык кукык бузушылыкка карсы кYpec бойынша Fылыми нeгiздeлгeн усыныстар жаcаyFа ыкпал eтeдi. Кылмыcкepдiц жеке тулFаcы жаза таFайындаy, кылмыстык жауап-кepшiлiктeн босату жэне жазалау кeзiндe кылмыстык-кукыктык мацы^а ие.

Кылмыстык кукык бузушылык субъек-тici peтiндe адам немесе жеке тулFа емес,

Мемлекет бacшыcы K,acым-Жoмapт Тощевтыц ^a.3a^cmaH xanr^iHa Жолдсуы. 2020 жытгы 1 цыpкYйeк.»Жaцa жaгдaйдaгы ^a3a^cmaH: к-цимыт кезещ»//https://www.akorda.kz/kz/addresses//(^pansaH Kyni 19.02.2021)

кукыктык шарттылыкты туану кажет, ягни - кылмыстык кукык бузушылык жасага-ны Yшiн жауапты адамныц кукыктык, жас жэне психикалык мэpтeбeciн аныктайтын белгшер жиынтыгы аныкталады. Кылмыстык кукык бузушылык cубъeктici - бул кылмысты; жауапкершшктщ пайда болуы Yшiн кажетп бipнeшe зацды мэнi бар кыл-мыстык-кукыктык мэртебе болып табыла-ды.

Профессор А.Н.Агыбаевтыц пiкipiншe: «Кылмыстык кукык бузушылыктыц субъек-тici болып когамга каушт ic-эpeкeт жасаган жэне зацга сэйкес сол Yшiн кылмыстык жау-аптылыкты кетеруге кабiлeттi адам таныла-ды» [1, 57 б.].

«Кылмыс cубъeктici кукыктык угымды бiлдipeдi жэне кылмыс жасаган адамныц зацды сипаттамасын аныктайды; ол тек элeумeттiк кауiптi эрекетп жасаган адамга катысты кылмыстык жауапкершшкке тарту Yшiн кажет бeлгiлepмeн (жеке тулга, жас, акыл-ой) шeктeлeдi, олар кылмыс жасаган адам белгшершщ аз гана белшн курайды» [2, 270 б.].

Кылмыстык-кукыктык магынада кылмыстык кукык бузушылык cубъeктici угы-мы ерекше мазмунга ие. Cубъeктiнiц кем дегенде бip мiндeттi бeлгiciнiц болмауы кылмыстык жауапкepшiлiктi жокка шыгара-ды.

«Кылмыс cубъeктici - бул кыл-мыстык-кукыктык коргау oбъeктiciнe кол сугатын жэне ол Yшiн жауап бере ала-тын адам. Кылмыс cубъeктiciнiц бeлгiлepi кылмыс курамыныц элeмeнттepiнiц бipiн курайды. Кылмыс жасаган адамныц бeлгiлi бip cубъeктивтi бeлгiлepiнiц болуы кылмыстык жауапкершшк шарты peтiндe де карастырылуы мYмкiн» [3, 114 б.].

Бул аныктамага сэйкес, кылмыстык кукык бузушылык субъекпа арнайы epiк-жiгepi бар, саналы, жауаптылыкты кетеруге кабiлeттi адам бола алады. Осы-лайша, кылмыстык кукык бузушылык субъ-eктici - кылмыстык жазадан корку аркылы тыйым салынган зацсыз эpeкeттi жасайтын адам. Белогриц-Котляревскийдщ айтуын-ша, жануарлар саналы еркшен айырылган тipшiлiк иeлepi жэне зацды тулгалар, жалган

cубъeктiлeppeтiндe, epiк-жiгepгe ие бола ал-майды сондыктан олар кылмыс субъекпс бола алмайды [4, 107 б.].

Орыс жэне шетелдш эдеби дереккездерде жан-жануарларды, баска да жансыз заттар-ды, куралдарды жазалау пpoцeccтepi туралы айтылган. Жануарлар (шошкалар, сиырлар, иттер, тышкандар, шeгipткeлep жэне т.б.) жэне жансыз заттарга катысты (Царевич Дмитрийдщ жумбак елiмiнe байланысты на-батка согылган Углич каласындагы шipкeу коцырауы жэне т.б.) кылмыскер ретшде жазалау шаралары колданылган [5, 40 б.]. Ортагасырлык Еуропа Yшiн жануарларга катысты сот icтepi таныс жэне жалпыга бipдeй танылган.

Казакстан Республикасы Кылмыстык кoдeкciнiц (КРКК) 15-бабыныц 1- белiгiнe сэйкес: «Кылмыстык кукык бузушылык жасаган уакытта он алты жаска толган eci дурыс жеке тулга кылмыстык жауап-тылыкка жатады»2.

«ТYciндipiлгeн баптыц 1-белiгiндe зац шыгарушы алдымен кылмыстык кукык бузушылык субъектюшщ мiндeттi зацды бeлгiлepiн белгшейдь Кылмыстык кукык бузушылык cубъeктiciнiц непзп бел-гiлepiнe: жеке тулга, ес дурыстык, зацмен бeлгiлeнгeн жаска жету жатады.

Кылмыстык кукык бузушылык жасаган адам оныц субъекпа болып танылуы Yшiн аталган Yш бeлгiнiц болуын аныктау кажет. Олардыц ец болмаса бipeуiнiц болмауы кылмыстык кукык бузушылык курамыныц жоктыгын бiлдipeдi (ейткeнi кылмыстык кукык бузушылык субъеклс жок), осыган байланысты адамды кылмыстык жауап-тылыкка тарту Yшiн нeгiз де жок»[6, 152 б.].

Кылмыстык зац нормасында бeлгiлeнгeн «жеке тулга» - бул, ец алдымен, кукыктык мэртебе, белгш бip кукыктык катынастарга катыса алатын, сондай-ак кукык жэне эрекет кабшеттшш бар кукык иeci жэне мшдеттер кетеруге кабiлeттi адам. КРКК 5, 7, 8 - бап-тарыныц талаптарына сай КРКК Казакстан Республикасыныц азаматтарына, Казакстан Республикасыныц аумагындагы азаматтыгы жок адамдарга, сондай-ак шeтeлдiктepгe колданылады. Будан туатын корытынды, когамга каушт ic-эpeкeт Yшiн кылмыстык

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

>

го О го О

X

е о

"О

2 А

С

"О

Казащстан Республикасыныц Кылмыстъщ кодексЩазащстан Республикасыныц Кодекс 2014 жылгы 3 шiлдeдeгi № 226-VКРЗ. //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000226/k14226_.htm//(щаpалган к^ 19.02.2021)

к> о к>

жауаптылыкка тек кана жеке тулга - адам тартылады. Заттар, жануарлар дYниeci, та-бигат кYштepi кeлтipгeн зиян Yшiн олар кылмыстык жауапка тартылмайды, ягни бул аталгандар кылмыстык кукык бузушылык cубъeктici болып танылмайды. Егер адам жануарларды немесе табиги кYштepдi пай-далану аркылы касакана немесе абайсыз-дыкпен баска тарапка зиян келпрсе, онда кылмыстык жауаптылыкка сол адамньщ eзi тартылады.

«Адамдар эpтYpлi эрекеттерд^ соныц iшiндe кылмыстарды жасай отырып, куш-жь гepiн бipiктipiп, ужымдык шeшiм кабылдай алады. Алайда кылмыстык жауапкершшк эркашан катац тYpдe жеке болып табыла-ды. Кылмыс cубъeктici ретшде адамдардыц жиынтыгын, тобын немесе сол не баска адамдардыц тобын карастыруга болмайды ... Бул ерекше бeлiмдe аталган кылмыстык кауымдастыктардыц (банда, зацсыз карулы курылым) арнайы тYpлepiнe де катысты. Кылмыстык жауапкepшiлiктi банда емес, оныц катысушылары, жасаушылары немесе жeтeкшiлepi - эркайсысы ез кылмысы Yшiн алады» [7, 193 б.]. Сонымен катар, колда-ныстагы КРКК бойынша зацды тулгалар ^ кылмыстык жауаптылыкка тарталымайды. ^ Кылмыстык кукык бузушылык субъекте тiciнiц тагы бip мiндeттi бeлгici- зацмен ^ белгшенген жаска толу. КРКК 15-бабы-^ ныц 1-бeлiгiнec эйкес кылмыстык кукык ^ бузушылык жасалган уакытта 16 жаска

< толган адам кылмыстык жауаптылыкка жа-§ тады.

^ Кылмыс жасаган уакытта 14 жаска толган адамдар тiзбeci аталган баптыц eкiншi бeлi-оо гшде кepceтiлгeн (30 кылмыс курамы) кыл-

< мыстар жасаганы Yшiн кылмыстык жауап-^Е тылыкка жатады. Байкасак, кылмыстык

< зацнамада кылмыстык терю кылыктар Ь жасаганы Yшiн 14 жастан басталатын кыл-ш мыстык жауаптылык жок. Бул каншалыкты ч дэрежеде дурыс деген сурак туындайды.

х Кылмыс жасаган адамныц жасы да

< элeумeттiк мэpтeбeнiц бip тYpi болып табы-?! лады, ол адамныц когамдагы кукыктык каР тынастардыц бeлceндi катысушысы ретшде Ь эрекет ету кабiлeтiн бiлдipeдi.

Кeптeгeн заманауи зepттeушiлep мен ^ зацгерлер кылмыстык жауапкepшiлiктiц ец Ь тeмeнгi жасын когамдагы элeумeттiк жэне

мэдени факторларды ескере отырып азайту кажеттшп туралы да айтып жYp.

ЖYpгiзiлгeн салыстырмалы-кукыктык талдау бул мэселеш тYciнудe бipтутаcтык байкалмайтындыгын кepceтeдi. ЭpтYpлi ел-дepдiц зацнамаларындагы кылмыстык жа-уапкepшiлiк жасыныц шекаралары бeлгiлi бip мeмлeкeттiц кукыктык, элeумeттiк жэне саяси дэстурлерше байланысты бес жылдан он жеп жылга дeйiн eзгepeдi.

Жас шамасын кукыктык реттеуде ай-тарлыктай айырмашылыктар бар, бул эаресе кылмыстык жауапкepшiлiктiц ец тeмeнгi жас шепн аныктау мэceлeлepiнe катысты.

Кылмыстык жасты реттеу кeзiндe улттык зацнамаларда эpтYpлi тэciлдep колданы-лады. Сонымен, кылмыстык зацнама ЖYЙ-елершщ кeпшiлiгiндe кылмыстык кукык бузушылык субъекпсшщ ец тeмeнгi жас epeкшeлiгi белгшенген нормалар бар. Алайда, мысалы, Франция зацнамасы cубъeктiнiц минималды жас шепн накты аныктауды кeздeмeйтiн сот калауы epeжeciн колдана-ды, eйткeнi тек сот зepттeуi эpтYpлi eмipлiк жагдайларды жэне эр накты баланыц жеке epeкшeлiктepiн ecкepiп, кiнэлi болу ка-бiлeтiнiц болуын аныктай алады деп сана-лады.

Жас шeктepi зацмен бектлген елдерде де кылмыстык кукык бузушылык субъекпсшщ ец тeмeнгi жасын аныктауда айтарлыктай айырмашылыктар бар: 7 - 10 жастан; 16 - 18 жаска дешн. Кылмыстык кукык бузушылык субъекпсшщ ец тeмeнгi жасерекшелш, мысалы, Ирландияда- 5 жас, Швейцарияда -7 жас, Шотландияда - 8 жас, Жаца Зеландия мен Англияда - 10 жас, ТYpкияда- 11 жас, Канадада- 12 жас, Ресейде - 16 жас. АКЩ-та 6-12 жас аралыгындагылар кэмелетке тол-магандардыц icтepi жeнiндeгi соттыц юрис-дикциясына жатады, ец адп жас шамасы -15-17 жас (штатка байланысты).

Осы проблемага шeтeлдiк кылмыстык зацнаманыц тэciлдepiн талдай отырып, соцгы онжылдыкта кэмелетке толмаган-дар арасындагы кылмыстыц тepic дамуы-ныц эcepiнeн батыс eлдepiнiц зацнамасы мен тэжipибeciндe коргау багытынан бас тартылганын кepуiмiзгe болады. Кылмыстык жауаптылыктыц ец тeмeнгi шeгiн айкындау пpoцeci когамдык кауiпciздiктi

ныгайту максатына багынады, осыган бай-ланысты аса ауыр жэне ауыр кылмыстардыц, рецидив жагдайындагы кылмыстардыц, алдын алу кызметшщ уйымдастырылган нысандарыныц жазалануыныц кYшeюi бай-калады.

Бipак когамныц турактылыгын жэне оныц жумыс icтeу кауiпciздiгiн камтамасыз ету женiндeгi мYДдeлepiн ескере отырып, адамныц зацды кукыктарын коргау каги-даттарын мYлтiкciз сактау кажет. Жогарыда айтылгандарды ескере отырып, кылмыстык жауаптылыктыц ец темeнгi жасы жеке тулганыц жас дамуыныц темен дeцгeйiндe бeлгiлeнбeуi керек. Кэмелетке толмаган-дарга катысты сот теpeлiгiн icкe асыруга катысты Б¥¥-ныц ец темeнгi стандартты epeжeлepi осы мэселеде басшылык peтiндe карастырылуы мYмкiн, оган сэйкес адамныц кiнэлi жауапкepшiлiккe жас кабiлeттiлiгiнiц эмбебап елшемюныц эмоционалды, рухани жэне зияткepлiк жeтiлуi болып табылады.

КРКК-де кылмыстык жауапкершшк 18 жастан басталатын кылмыстык кукык бузушылык курамдары бар. Мысалы, КРКК 132-бап. Кэмелетке толмаган адамды кылмыстык кукык бузушылыктар жасауга тарту; 133-бап. Кэмелетке толмаган адамды когамга жат эрекеттер жасауга тарту; 443-бап. Эскери кызмeттi аткарудан жалтару немесе бас тарту жэне т.б.

Корытынды. Кылмыстык зацнаманы жeтiлдipу жэне сапалыгын арттыру макса-тында кылмыстык жауапкершшк 18 жастан басталатын барлык кылмыстык кукык бузушылык курамдарыныц тiзбeгiн КРКК 15-бабына езгертулер мен толыктырулар peтiндe eнгiзудi усынамыз.

Адамныц интеллектуалды жeтiлу мэceлeciмeн кылмыстык кукык бузушылык субъекпсшщ тагы бip ажырамас сипатта-масы - eciнiц дурыс болуы. Eci дурыстык деген угымныц аныктамасы КРКК-де бел-гiлeнбeгeн, ягни арнайы кукык нормасы жок. Ес дурыстык дeгeнiмiз, адамныц баска адамдармен, когаммен жэне мемлекетпен карым-катынаска катысушы ретшде саналы тYPдe эрекет ету кабшетш аныктайтын субъ-eктiнiц психикалык мэpтeбeci. Кылмыстык кукык бузушылык субъекпс тек езiнiц ic-эpeкeтiнiц накты сипатын бiлугe жэне кылмыстык кукык бузушылык жасау кезш-

де оны баскаруга жэне, тиiciншe, осыган байланысты белгш бip кылмыстык жауап-кepшiлiккe ие адам бола алады.

«Адам когамга каушт ic-эpeкeттi icтeгeн уакытында езшщ мiнeз-кулкыныц когамга кауiптiлiгiн ceзeтiн, угынатын жэне езi icтeгeн ic-эpeкeтiн баскара алатын болса, ол eci дурыс адам деп саналады. Бул - ес дурыстыктыц бipiншi бeлгici, ал eкiншi бел-гiciнe адамныц когамга каушт ic-эpeкeтiн icтeгeн уакытта езшщ ю-эрекетшщ мэнiн ceзiп, угынуы жэне оны баскаруга ка-бiлeтiнiц болуы кылмыстык кукыктагы кiнэ туралы тусшшпен тыгыз байланысты, ягни, когмага каушт ic-эpeкeттi icтeгeн кезде оны ютеуш^е эйтeуip кiнэнiц бip тYpi касака-налык немесе абайсыздык болуы тию» [8, 83 б.].

Eci дурыс емес адам кылмыстык жауап-тылыкка тартылмайды. КРКК-ц 16-бабын-да: «Осы Кодексте кезделген когамга каушт ic-эpeкeттi жасаган уакытта ес дурыс емес кYЙдe болган, ягни созылмалы психикалык ауруы, психикасыныц уакытша бузылуы, акыл-eciнiц кeмдiгi немесе психикасыныц езге де дертке ушырауы салдарынан езiнiц эpeкeттepiнiц (эpeкeтciздiгiнiц) ic жузшдеп сипаты мен когамга кауiптiлiгiн угына ал-маган немесе оларга ие бола алмаган адам кылмыстык жауаптылыкка жатпайды»3 деп кеpceтiлгeн.

Кылмыстык зацнамага «eci дурыс адам» деген аныктаманы eнгiзудi усынамыз.

Кылмыстык кукык бузушылык субъек-тiлepiн бiз жалпы жэне арнаулы деп белeмiз. Жалпы субъектшщ бeлгiлepiнe жеке тулга, eci дурыстык жэне кылмыстык зацда керсетшген белгш бip жаска толу жаткы-зылса, арнаулы cубъeктiнiц бeлгiлepiнe - Казакстан Республикасы Кылмыстык кoдeкciнiц ерекше белшшц баптарында кеpceтiлгeн косымша бeлгiлep: азаматтыгы, жынысы, кэciбi, лауазымдык жагдайы т.б. жатады. Азаматтык кандай жагдайда кылмыстык кукык бузушылык субъекпсшщ белпс болуы мYмкiн. Мысалы, КPКК-тiц 175-бабында: мемлекетке опасыздык жасау, ягни Казакстан Республикасы азаматыныц карулы кактыгыс уакытында жау жагы-на етш кeтуiнeн, сол сиякты тыцшылык жасауынан, мeмлeкeттiк купияларды шет мемлекетке, халыкаралык немесе шeтeлдiк

Н

X

ы А

о х о

Д А

сг

ВВ

СП А

> СП

о

СП

о

X

е о

"О

2 А

С

"О

Казащстан Республикасыныц Кылмыстыщ кодекс Казащстан Республикасыныц Кодекс 2014 жылгы 3 шiлдeдeгi № 226-УКРЗ. //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000226/k14226_.htm//(щаpалган к^ 19.02.2021)

к> о к>

уйымга не олардыц eкiлдepiнe бepуiнeн, сол сиякты Казакстан Республикасыныц улттык мYДдeлepiнe карсы багытталган эpeкeттi жYpгiзугe оныц eзгe де кeмeк ^рсетушен кepiнгeн касакана ю-эрекет-тepi - деп ^рсе^^рен. Ягни мeмлeкeттiк саткындыктыц cубъeктici болып 16 жаска толган тек Казакстан Республикасыныц аза-маты табылады. Сонымен катар КPКК-тiц 176-бабына назар аударсак, онда мемлекет-тш купияларды курайтын мэлiмeттepдi шет мемлекетке, халыкаралык немесе шетел-дiк уйымга неолардыц eкiлдepiнe беру, сол сиякты оларга беру максатында жинау, жымкыру немесе сактау, сондай-ак шетел-дш барлаудыц тапсырмасы бойынша eзгe де мэлiмeттepдi Казакстан Республикасыныц улттык мYДдeлepiнe карсы пайдалану Yшiн беру немесе жинау, егер бул ю-эрекет-тepдi шeтeлдiк азамат немесе азаматтыгы жок адам жасаса - деп ^рсе^те^ Ягни шпионаждыц cубъeктici болып 16 жаска толган шетелдш азамат немесе азаматтыгы жок жеке тулга болады.

Адамныц жынысы тeмeндeгiдeй кыл-мыстык кукык бузушылык тYpлepiндe кыл-мыстык кукык бузушылыктыц cубъeктiciнiц белпс болады. Мысалы, 120-бап. Зорлау, 3 ягни жэбipлeнушiгe немесе баска адамдарга ™ кYш колданып немесе колданбакшы болып ¡о коркытып, не жэбipлeнушiнiц дэpмeнciз ^ кYЙiн пайдаланып жыныстык катынас жасау. ^ Зорлаудыц субъекпс болып 14 жаска толган ^ ер адам табылады. Алайда эйел адам бipiгiп орындаушы болуы мYмкiн (YЙгe алдап алып Ц келу, кYш колдану, психикалык эсерету). е Жеке тулганыц кэciбi, лауазымдык жагдайы

1 бойынша КPКК-тiц 320-бабын мысал ретш-о де келпруге болады. Онда: Казакстан Респу-

2 бликасыныц зацына сэйкес немесе арнайы ^ кагида бойынша наукаска ^мек кepceтугe ^ мiндeттi адамныц дэлелаз себептермен оны ^ кepceтпeуi, егер бул абайсызда наукастыц

денсаулыгына ауырлыгы орташа зиян кел-тipугe экеп сокса-деп кepceтiлгeн. Ягни кыл-§ мыс cубъeктici 16 жаска толган зацга сэйкес о немесе арнайы ереже бойынша медицина-^ лык жэрдем кepceтугe мшдетп адамдар та-^ былады, оларга дэр^ерлер, хирургтар, мед-| бикелер т.б. жатады. Ь Кылмыстык кукык бузушылык субъек-^ тiciнiц жалпы бeлгiлepiмeн катар бepiлгeн ^ кылмыстык кукык бузушылык курамы Yшiн Ь

ш СО

мiндeттi болып табылатын косымша бел-гiлepгe ие жеке тулга кылмыстык кукык бузушылыктыц арнаулы субъекпа болып таблады. Бундай жагдайда эдетте лауазым-ды тулга, эскери кызметкер, бeлгiлi бip кэciппeн немесе белгш бip кызмет тYpiмeн айналысатын тулгалар жeнiндe айтылады.

Кылмыстык кукык бузушылыктыц арна-улы субъекпс туралы мэceлeнi зерттеу тарихында, оны аныктау мен оныц бел-гiлepiн беюту тургысында эpтYpлi пiкipлep айтылган. Алайда бул мэселе тYпкiлктi шeшiмiн таппаган.

Эрекет eтушi кукыктыц барлык салалары немесе тек кылмыстык кукык Yшiн лауа-зымды тулганыц угымы туралы пшрталас Казакстан Республикасыныц Кылмыстык Кoдeкciн кYшiнe енпзгенге дешн жалгасты.

Сонымен, айтылгандардыц нeгiзiцдe кылмыстык кукык бузушылыктыц арнау-лы cубъeктici - бул eci дурыстыгымен жэне кылмыстык жауаптылык жасымен катар кылмыстык зацмен карастырылган немесе одан тшелей туындайтын, осы зац бойын-ша кылмыстык жауаптылыкка тартылуы мYмкiн адамдар шeцбepiн шектейтш жэне сонысымен оныц дурыс колданылуын аныктайтын eзгe де косымша заци белгшер-ге ие болган жеке адам. «Арнаулы субъект» угымыныц аныктамасын кылмыстык зацна-мага eнгiзудi усынамыз.

Сайып келгенде, кылмыстык кукык бузушылык cубъeктici кылмыстык кукык-тагы eтe мацызды мэceлeлepдiц бipi болып табылады. Субъект мэceлeciнe байланысты колданыстагы КРКК-не бipкатаp eзгepicтep мен толыктырулар eнгiзiлу кажeттiлiгi абзал деп санаймыз. Атап айтканда, кылмыстык жауапкершшк 18 жастан басталатын курамдардыц пзбегш бeлiп кepceту; «Eci дурыс адам»; «Арнаулы субъект» угымдары-ныц аныктамасын зац жYзiндe бeлгiлeу. Сонымен катар, сот-тергеу тэжipибeciн саралау жэне шетел тэж1рибесш зерделеу барысын-да кылмыстык терю кылыктар кeп жагдайда 14 жаска толган адамдармен жш жасалаты-нын байкадык, сондыктан да КРКК-ц 15-ба-бына 14 жастан басталатын кылмыстык тepic кылыктардыц тiзiмiн eнгiзудi усынамыз. Бул кылмыстык жауапкершшк жасын бipкатаp дэрежеде тeмeндeту болып табыла-ды.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Агыбавв А.Н. Кылмыстыц кодекске mYclnölpMe (Жалпы жэнвЕрвкшв бвл1м) -Алматы, 2015. - 768 б.

2. Павлов В.Г. Субъект преступления. СПб.: Издательство «Юридический центр Пресс», 2001. - 325 с.

3. Уголовное право России. Части Общая и Особенная: учебник / Под ред. А. И. Рарога. М.: ТКВелби, Изд-во Проспект, 2004. - 314с.

4. Белогриц-Котляревский Л.С. Учебник русского уголовного права. Общая и особенная части. Киев, 1903. - 328 с.

5. Канторович Я.А. Процессы против животных в Средние века. - М., 2011. - 240 с.

6. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. Общая часть /Под ред. И.Ш. Борчашвили. - Алматы, 2015. - 500 с.

7. Российское уголовное право. В 2 т. Т. 1. Общая часть / Под ред. Л.В. Инногамовой-Хегай, B.C. Комисарова, А.И. Рарога. -М., 2006. - 395 с.

8. Агыбаев А.Н. Кылмыстыц цщыц. Жалпы бвл1м: оцу цуралы / А.Н.Агыбаев. 2-бас. -Алматы: Казацуниверситет\, 2018. - 282 б.

REFERENCES

1. Agybayev A.N. Kylmystyk kodekske tYsindirme (Zha^y zhane Yerekshe Ьо1т) -Almaty, 2015. - 768 b.

2. Pavlov V.G. Subyektprestupleniya. SPb.: Izdatelstvo "Yuridwheskiy tsentr Press", 2001. -325 s.

3. ^о^поуе ргауо Rossii. Chasti Obshaya i Osobennaya: mhebnik /Pod red. A. I. Rarnga. M.: TK Velbi, Ы^о Р^реШ, 2004. - 314 s.

4. Belogrits-Kotlyarevskiy L.S. U^ebnik russkogo ugolovnogo prava. Obshaya i osobennaya е ^asti^ev, 1903. - 328 s. Н

5. ^n^mv^ Ya.A. Protsessy protiv zhivotnykh v Sredniye veka.M., 2011. - 240 s.

6. Коmmentariy k ^о^поти kadeksu Respubliki Kazakhstan. Obshaya ohast / Pod red. С I.Sh. Borohashvili. - Almaty, 2015. - 500 s. И

7. Rossiyskoye ugolovnoye pravo. V 2 t. T. 1.Obshaya ohast / Pod red. L.V. Innogamovoy- j Khegay, V.S. Коmisamva, A.I. Ramga. - M., 2006. - 395 s.

8. Agybayev A.N. Kylmystyk: kukykr Zha^y ЬоИт: оЫ kuraly /A.N.Agybayev. 2-bas. - Almaty:

Kazak universiteti, 2018. - 282 b. о

ь

er

q

СП А

> СП

О

СП

о

X

е о

"U 2 А JZ

"и

NJ

о