CC BY
6
DOI 10.5281/zenodo.12545312
Babi§ow N.A. pedagogika ylymlarynyn kandidaty, Seyitnazar Seydi adyndaky Turkmen dowlet mugallymgylyk institutynyn doktoranty Turkmenistan, Turkmenabat
YLMY-PEDAGOGIKANYN MESELELERININ HALK PEDAGOGIKASYNYN YORELGELERI BILEN UTGA^DYRYLMAGY
Makalada ylmy pedagogika bilen etnopedagogikanyn menze§likleri we ayratynlyklary, olaryn arabaglany§ygy beyan edilyar. Awtor etnopedagogikanyn ayratyn ylym hokmunde owrenilmeginin tarapdary bolup, ol bu garay§yny turkmen halkpedagogikasyndan mysallar bilen subutlandyryar. Etnopedagogika ylmyny osdurmekde belli alymlaryn i§lerini mysal getiryar. Makalada turkmen halk pedagogikasynyn bilim ulgamyndaky ornuna ayratyn uns gekilyar. Makalada ylmy pedagogikanyn bir ya-da birnage adamlaryn zahmetinin onumidigi, etnopedagogikanyn awtorynyn bolsa butin halkdygy nygtalyp, etnopedagogika, ylmy pedagogikanyn gonezlik ge§mesi hasap edilyar.
Agar sozler: pedagogika, etnopedagogika, arabaglany§yk, milli pedagogika.
Babishov N.A., candidate of pedagogical sciences
doctoral student
Seyitnazar Seydi Turkmen State Pedagogical Institute
Turkmenistan, Turkmenabat
CORRELATION OF PRINCIPLES OF PEDAGOGY AND METHODS
OF ETHNO-PEDAGOGY
Article studies the similarities, differences and correlation between pedagogy and etbno-pedagogy. The author advocates the study of etbno-pedagogy as a separate science and substantiates his approach with examples from Turkmen ehno-pedagogy. He prefers to use the term 'national pedagogy' than 'ethno-pedagogy' in the peculiar context of Turkmen education system. Article gives brief history of the emergence and contributing scholars to ethno-pedagogy as a separate science.
Key words: pedagogy, ethno-pedagogy, correlation of pedagogy and ethno-pedagogy, Turkmen, national pedagogy.
Pedagogika butewi ylym ulgamynyn mohum bir bolegi bolup, ol turkmen dili we edebiyaty, taryh, etnopedagogika we beyleki ynsanperwerlik ylymlary bilen hem arabaglany§yklydyr. §olaryn arasynda etnopedagogika ayratyn orny
"MnpoBaH HayKa" №5(86) 2024 science-j.com
eyeleyar. Dünyániñ belli alym-pedagoglarynyñ kópüsi etnopedagogikany ayratyn ózba§dak ylym hókmünde dál-de, eysem ony umumy pedagogikanyñ bir bólümi hasap edyárler. Olaryñ hatarynda A.I.Peskunow, W.W.Krayewskiy, L.Y.Zorina dagylary gorkezmek bolar. Russiya ylymlar akademiyasynyñ agzasy, pedagogika ylymlarynyñ doktory, professor Gennadiy Nikandrowi? Wolkow, Boris Semyonowi? Ger§unskiy we beylekiler, milli pedagoglarymyzdan Gurban Pirliyew dagylar etnopedagogika óz ówrenyán predmeti bolan ózba§dak ylym hokmünde garayarlar. Sebábi, akademik G.N.Wolkowyñ aytmagyna górá, birná5e yyllaryñ dowamynda ge5Írilen tejribe i§leriniñ netijesinde bu karara gelnipdir. Kóp yyllaryñ dowamynda ge?iren ylmy-barlaglarynyñ netijesinde milli pedagoglarymyzdan Gurban Pirliyew hem §ol garay§y doly tassyklayar. Biz hem ózümizi ikinji pedagog alymlarynyñ toparyna degi§li hasap edyáris. §eylelikde, etnopedagogikany ylmy pedagogikanyñ gónezlik 5e§mesi diyip hasap etse bolar. Sebabi, oz gelen netijelerini subut etmek, ony delillendirmek ü?in adamla ryñ durmu§ynda birná?e gezek tassyk bolan, artykma? subutnama talap etmeyán we durmu§dan getirilen mysallar arkaly, ol ylmy pedagogikanyñ 5ykaran netijeleriniñ dogrydygyna ya-da nadogrydygyna güwa ge?yar. Ylmy pedagogika bir ya-da birná?e adamlaryñ záhmetiniñ ónümidir. Etnopedagogikanyñ awtory bolsa bütin halkdyr. §onuñ ü?in hem oña halk pedagogikasy diyip at berilyár. §eylelikde, ylmy pedagogika etnopedagogika bilen ayrylmaz baglany§yklydyr. Ylmy pedagogikanyñ nazary dü§ünjeleri subut edilende ya-da olar delille§dirilende etnopedagogikanyñ durmu§ mysallary ulanylyar. Ylmy pedagogikanyñ islendik dü§ünjesini alanymyzda, onda §ol yerde aydylyan dü§ünjeleri we bilimleri etnopedagogikanyñ durmu§ mysallary arkaly delillendirilmeli ya-da subut edilmeli bolyar.
Halk pedagogikasy payhas eleginden ge?ip, biziñ günlerimize gelip yetipdir. Haysy hem bolsa bir nakyly alyp góreniñde hem, onuñ birden dóremándigine añ yetirmek bolyar. Ata-babalarymyzyñ birná?e müñyyllyklaryñ dowamynda sünnálenip, tara§lanyp házirki górnü§lerine gelen atalar sozi we nakyllar halk pedagogikasynyñ terbiye?ilik i§inde giñden ulanylyar. Mysal ü?in, «Yatan óküze iym yok», «I§lemedik di§lemez», «Bir okana bar, birem dokana» we §.m. §eylelikde, halk tarapyndan dóredilen eserleriñ, halk dóredijiliginiñ, dap-dessurlarynyñ, urp-adatlarynyñ, edim-gylymlarynyñ, aytgylarynyñ, yrymlarynyñ terbiye?ilik tásirli mazmunlaryny ówrenyán, ózba§dak ylma etnopedagogika diyilyar. «Etno» grek dilinden terjime edilende türkmen5e «halk» diymekligi añladyp, «etnopedagogika» halk pedagogikasy, halk terbiyesi diyen manyny beryar.
Halk pedagogikasy adamzat dóráli bári ya§ap gelyár. §onuñ ü?in hem biz ylmy pedagogikanyñ payhas ?e§mesini halk pedagogikasy diyip hasap edyáris. Etnopedagogikany bayla§dyryan pikir ojagy bolsa ma§galadyr. Sebábi, terbiye ma§galadan ba§lanyar. Ata-ene uly ya§ly ?agalaryna has kóp üns bermek arkaly kámil terbiyelese, onda uly ya§ly ?agalar ki5i ya§lylary terbiyeleyár. §eylelikde, yzygiderlilik kategoriyasynyñ kómegi arkaly halk dáp-dessurlary, urp-adatlary,
edim-gylymlary, yrymlary geljek nesillere üytgewsiz galdyrylyar. Dürli nesilleriñ arasyndaky arabaglany§yk, hyzmatda§lyk halkyñ milli gymmatlyklarynyñ yitip gitmezligine getiryär. Sebäbi, bir nesil olary bayla§dyryp, olara täze öwü§gin berip, sünneläp, tara§lap, döwrebapla§dyryp beyleki nesillere ge?iryär.
Ylmy pedagogika bir we birnä?e adamlaryñ bilelikdäki d0redijiliginiñ önümi hasaplanyan bolsa, etnopedagogika bütin halkyñ döredijiliginm önümi bolup duryar diyip aydypdyk. Etnopedagogika ya-da halk pedagogiyasy adamzat döräli bäri dowam edip gelyär. Ylmy pedagogika bolsa, XVII asyrda Yan Amos Komenskiniñ ony filosofiya ylmyndan özba§dak ylym hökmünde bölüp ayyrmagyndan bäri dowam edyär. «Etnopedagogika» adalgasyny ilkinji gezek pedagogika ylmyna girizen pedagog Russiyanyñ ylymlar akademiyasynyñ akademigi, pedagogika ylymlarynyñ doktory, professor G.N.Wolkowdyr. Ol milleti boyuda ?uwa§ bolandygy ü?in, onuñ köp kitaplary 5uwa§ halkynyñ pedagogikasyny öwrenmeklige bagy§lanandyr. Ol Moskwa §äherinde halklaryñ etnopedagogikasyny öwrenyän yörite bir ylmy-barlag institutynda okap, §ol yerde 0mrüniñ ahyryna ?enli zähmet ?ekipdir. G.Wolkow dünyäde etnopedagogikanyñ görnükli alymlarynyñ biri hasaplanyar [7].
1995-nji yylda 0zbegistanyñ paytagty Da§kent §ähe rinde Russiya ylymlar akademiyasynyñ akademigi, dünyä belli pedagog G.Wolkow belli türkmen alym-pedagogy, pedagogika ylymlarynyñ doktory, professor Gurban Pirliyewiñ i§ine birinji opponent bolup gatna§dy we onda ?yky§ etdi. §onda ol pedagogika ylymlarynyñ doktory, professor G.Pirliyewiñ «Etnopedagogika we häzirki zaman terbiyesi» atly doktorlyk dissertasiyasyna yokary baha berdi. Doktorlyk dissertasiyasyny gorandan soñra G.Pirliyew dissertasiyasynyñ esasynda tayyarlan monografiyasyny ne§ir etdi. Bu kitabynda görnükli alym-pedagog terbiyänm ähli görnü§leri boyuda türkmen halk etnopedagogikasynyñ däp-dessurlary, halk döredijiligindäki ylmy pedagogikanyñ hemme ugurlary boyuda bar bolan pähimleri barada beyan edyär. §eyle-de G.Pirliyew bu monografiyasynyñ ilkinji sahypalarynda türkmenleriñ ahlak terbiyesi boyuda döreden parasatlarynyñ we pähimleriniñ manysyny a?yp görkezyär.
Türkmen halk pedagogikasynyñ ösmegine go§ant go§an pedagog alymlaryñ
yene-de biri psihologiya ylymlarynyñ doktory, professor Bayram Basarowdyr. Ol türkmen etnopsihologiyasynyñ esasyny goyan görnükli alymdyr. Ol türkmen mentalitetiniñ beyleki milletleriñ mentaliteti bilen meñze§ligini we tapawudyny a?yp görkezyär. §eyle hem görnükli alym B.Basarow §ahsyyetiñ we kollektiwiñ psihologiyasyny, onuñ psihologik i§jeñligini, bir §ahsyyetiñ we bütin kollektiwiñ nähili i§digini a?yp görkezyär [5, 342 sah.].
Ylmy pedagogika bilen etnopedagogikanyñ utga§ykly ösdürilmegi barada aydylmaly bolanda, G.Pirliyewiñ i§ini mysal getirip bileris. Professor Gurban Pirliyewiñ «Etnopedagogika we häzirki zaman terbiyesi» atly kitabynda terbiyänm ähli ugurlary boyuda halk pedagogikasynyñ eserleri bilen türkmen milli
däp-dessurlary utga§yklylykda, sazla§ykda beyan edilyär. Kitabyñ ilkinji bölümi ahlak terbiyesine bagy§lanyp, ol yerde durmu§dan köp mysallar getirilyär. [3].
Professor Gurban Pirliyewiñ «Etnopedagogika we häzirki zaman terbiyesi» atly monografiyasynda terbiyänm beyleki görnü§leri - akyl, beden, hukuk, ykdysady, ekologik, zähmet terbiyeleri boyuda gymmatly hem yerlikli garayy§lar bar. Halk pedagogikasyna türkmen halk dessanlary hem degi§li bolup duryar.
Bellemeli zatlaryñ biri hem ylmy pedagogika bilen etnopedagogika ayrylmaz baglany§yklydyr. Ylmy pedagogika 0züniñ netijelerini düzgünlerini etnopedagogikanyñ üsti bilen tassyklayar. Sebäbi, halk pedagogikasy halk döredijiliginm eserlerinden - ertekilerden, rowayatlardan, nakyllardan, atalar sözünden, dessanlardan eposlardan, monjukatdylardan, lälelerden, hüwdilerden, aydymlardan, gazallardan, we beylekilerden duryar. §olar hem ylmy pedagogikanyñ öz düzgünlerini durmu§dan getirilen mysallar arkaly subut etmäge kömek edyär. Mysal ü?in ylmy pedagogikada ahlak terbiyesi terbiyänm görnü§leri boyuda esasy görnü§i hasaplanyar. Ahlak terbiyesi her bir adamyñ ahlak gylyk-häsiyetlerini alyp görkezyär. Meselem: «Yatan öküze iym yok» diyen nakyly alyp görsek, onda bu nakylyñ ahlak manysy - yalta, yatagan bolsañ, onda hi5 hili iymem, 5öregem, mahlasy iymäge zat yok diyildigidir. Bu yerde «öküzm» üsti bilen adama sapak berilyär. Bu nakyl §eyle görnü§ine birrn?e nesilleriñ yzygiderliligi esasynda, en5eme müñyyllyklaryñ ge?me gi bilen gelipdir. Her bir türkmen däp-dessury terbiye?ilik mazmunyndan doludyr.
Terbiye proses hökmünde akyl, ahlak, estetik, zähmet, hukuk, ekologik, ykdysady we bedenterbiye yaly birrn?e görnü§lerden duryar. Yöne, iñ esasysy bolup ahlak terbiyesi ?yky§ edyär [6]. Muny ilkinji bolup Olga Sergeyewna Bogdanowa subut etdi. Ol dünyäde bu ugurda ady belli hünärmen hasaplanyar. Hatda O.Bogdanowanyñ ahlak terbiyesi boyuda pedagogika ylymlarynyñ doktory alymlyk derejesini almak ü?in yazan i§i dünyäde yeke-täk hasaplanyar.
Türkmen halky dünyä medeniyetine türkmen bedewi, halysy, saz gurallary, dutary, §ay-sepleri, alabay iti, saryja goyny, ak bugdayy yaly gymmatlyklary go§an millet hökmünde milli mirasynyñ ayratynlygy bilen tapawutlanyar. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedow bu barada «Türkmen medeniyeti» atly kitabynda: «Zergär5iligi, küyzegä^iligi, haly?ylygy, dokma?ylygy, binagärligi, ne?jar5ylygy, heykeltara§lygy...özünde jemleyän beyik türkmen senedi bagtyyarlyk döwrüniñ milli sungatynyñ özenini düzyär, döwrebap röwü§de bayla§dyrmaga esas beryär. Türkmen medeniyetiniñ umman yaly giñ dünyäsini, §irin aydym-sazyny, jo§gunly tansdyr gadymy adat-ynan5laryny, asylly-salykatly däp-dessurlaryny, 5uñ mazmunly edebi we ?eper halk döredijiligini, döwrebap äheMi kinodyr teatr sungatynyñ eserlerini birin-birin göz öñüne getirmek diyseñ buysan5lydyr. Beyik pelsepäni, parasatly Oguz yörelgelerini özünde jemleyän türkmen medeniyetiniñ jadylayjy güyje eye bolan täsin dünyäsine umumylykda syn bereniñde, medeni baylyklarymyz, göyä diyersiñ, ak durnalaryñ al-asmandaky kerweni yaly bir-birine tirke§ip gelyän,
sünnälenilip bejerilen dür dänelerinm, beyik ylhamdan we berkararlykdan, bagtyyarlykdan we galkynyçdan ruhlanan nepis haly gölleri kimin, Älemm gözel durkunyñ nurana görküni has-da artdyryan ajayyplygyñ dünyäsine arala§yarsyñ» diyip belleyär. [2, 13 sah.].
Yokarda beyan edilenlerden hem gör§ümiz yaly, halkyñ medeniyetiniñ etnopedagogikada uly orny bardyr. Türkmen medeniyeti bolsa bay taryhy hemde ata-babalarymyzyñ ynsanperwerlik yörelgelerine yugrulandygy bilen tapawutlanyar. Bu bolsa ya§ nesilleri terbiyelemekde bahasyna yetip bolmajak miras hem-de baylykdyr. Hut §uña üns çekyân Gahryman Arkadagymyz medeniyetiñ syyasy hem-de parahatçylygy goramakdaky ähmiyeti barada «§u günki Türkmenistanyñ medeni ösü§i Berkararlyk baydagyny erkana parladyan, müñyyllyklara nur çayjak tutumly i§leri üstünlikli durmuça geçiryân Türkmenistanyñ içeri we daçary syyasatynyñ ileri tutulyan möhüm ugrudyr. Döwlet gurluçynda, syyasatda, ykdysadyyetde, sosial durmuç ulgamynda amala açyrylyan düypli özgeri§liklerm ruhy güyji ähli i§e döredijilikli çemeleçmekde -medeni ilerlemelerdedir. §oña görä-de biz giñ mazmuny, çeperligi we taryhy kökleri has çuñ heññamlara aralaçyandygy bilen kämilligm yöl görkeziji çamçyragyna öwrülen milli medeniyetimizi barha ösdürmek meselelerine ayratyn üns beryäris» diymek bilen, añdagalyjy usulda, örän täsirli beyan edyär.
Mahlasy, Berkarar döwletimiziñ täze eyyamynyñ Galkynyçy döwründe ylmy pedagogikany öz milli ayratynlyklarymyza layyklykda ösdürmekde etnopedagogikanyñ halk döredijiliginiñ eserleriniñ, türkmen milli däp -dessurlarynyñ ayratynlyklary göz öñünde tutulmalydyr.
Edebiyat:
1. Serdar Berdimuhamedow. «Yaçlar - Watanyñ dayanjy», Açgabat: TDNG, 2023.
2. Gurbanguly Berdimuhamedow. «Türkmen medeniyeti», Açgabat: TDNG, 2015.
3. Pirliyew Gurban. «Etnopedagogika we häzirki zaman terbiyesi», Açgabat: Magaryf, 1995y.
4. Pirliyew Gurban. «Türkmen halk pedagogikasy», Açgabat: Magaryf, 1981y.
5. Basarow Bayram. «Психология деятельностной и ценностной опосредованности жизнедеятельности коллектива », Açgabat. 1990.
6. Богданова О.С. «Диссертация на соискание ученой степени доктора педагогических наук. Теория и практика нравственного воспитание учащихся». - Москва. 1977.
7. ru.wikipedia.org/wiki/Волков,_Геннадий_Никандрович
