CC BY
1YERLi УЭ iNTRODUKSiYA OLUNMU§ B9RK BUGDA (T. DURUML.)
GENOTiPLÖRINDa D9NiN FiziOLOJi УЭ KEYFiYY9T GÖST9RiCiL9Ri
aLiYEVA DURSUN
Azarbaycan Dövlat Aqrar Universiteti, Ganca, Azarbaycan
Xülasa: Tddqiqatda ümumi 40 bdrk bugda genotipinin (5 yerli vd 35 introduksiya olunmu§) mdhsuldarligi, mdhsulun struktur komponentldri vd biokimydvi analizldrin tdyin edilmdsi göstdrilib. Biokimydvi analizldrddn 1000 ddnin kütldsi, ddnin §ü§dvariliyi, kleykovinanin miqdari, kleykovinanin deformasiya dmsali, ümumi zülalin miqdari tddqiq edilmi§dir. Ddnin fiziki göstdricildrinddn olan §ü§dvarilik, nümundldr arasinda 21-100%, 1000 ddnin kütldsi 26-60 qr, kleykovinanin deformasiya indeksi isd 65,5-105,1 vahid (cihaz göstdricisi) intervalinda olmu§dur, zülal 12,6 vd 16,8 arasinda olmu§dur. Hdmginin mdhsulun struktur komponentldrinddnbitkinin boyu 74-126 sm olmu§dur. Sünbülün uzunlugu 6,0-10 arasinda ddyi§mi§dir, Gdncd-4, GDP-115 vd GDP-397 (10sm) olmu§dur. Sünbülün eni 0,95-1,34, Gdncd-5 vd GDP-332 (1,34) olmu§dur. Sünbülcükldrin sayi 16-23 arasinda tdrrdddüt etmi§dir. dsas sünbülddki dsnldrin sayi dn yüksdk Gdncd-1, GDP-049 vd GDP-177 (60 dddd) olmu§dur. dsas sünbülddki dsnldrin kütldsi isd 1,1-3,1 q olmu§dur. Mdhsuldar gövddldrin sayi isd maksimum 10-11 olmu§dur müdyydn edilmi§dir. Tddqiqat ndticdsindd kompleks texnoloji keyfiyydt göstdricildri yüksdk olan genotipldrddn seleksiya proqramlarinda valideyn formalari kimi istifadd edild bildr.
Agar sözldr: bdrk bugda, ddnin keyfyydti, kleykovina, qliadin, zülal
Giri§
Danli bitkilar i9arisinda bugda ham istehsal ham da qidaliliq dayarina göra ölka ahalisinin arzaq tahlükasizliyinin vacib elementlarindan biri olmaqla alternativi olmayan qida mahsulu kimi 9ox vacib ahamiyyata malikdir. Bu sababdan da, bugda bitkisinin mahsuldarliq va keyfiyyatinin artirilmasi, istehsalinin yüksaldilmasi asas masalalardan biridir [1, s 34-36 ]. £örak va digar taxil mamulatlari, har bir ölkanin iqtisadi tahlükasizliyini tamin edan asas strateji arzaq mahsullanndan biridir. Dünya ahalisinin artim dinamikasi nazara alinmaqla 2050-ci ila qadar insanlarin bugdaya olan ehtiyacinin ödanilmasi ü9ün hazirki istehsalin 60%-a qadar artirilmasinin talab olunacagi ehtimal edilir [ 7, s 165— 177]. Taxillarin istehlaki insanlar ü9ün tövsiya olunan gündalik zülal qabulunun taxminan 30-40%-ni ahata edir va pahrizda taxil zülalinin an mühüm manbalarindan biri bugda asasli mahsullardir [6, s 1725-1733].
Ölkamizin artmaqda olan ahalisinin zülali maddalara olan talabatini ödamak ü9ün danli bitkilarda
zülalin miqdarinin artirilmasi hazirki dövrda alimlar qar§isinda duran halli ildan ila daha da 9atinla§an an böyük vazifalardan biridir. Bugda unundan alinan 9örak masamali, qida maddalari ila zangin, elastiki, yum§aq va dadli oldugundan insanlarin qida rasionunda mühüm yerlardan birini tutur. Hal-hazirda bugda qida zülalinin ödanilmasinda asas qida manbayi kimi qalmaqdadir [4, s 4850, 5, s 23-25, ].
Tadiqatin maqsadi yerli va introduksiya olunmu§ bark bugda genotiplarinda mahsulun struktur komponentlari va zülal analizlarinin öyranilmasidir.
Material va metodlar
Tarla tacrübasi Azarbaycan Dövlat Aqrar Universitetinin Taxil va paxlali bitkilar sahavi laboratoriyasinin tacrüba sahasinda 2022-2023-cü illarda aparilmi§dir. Tadqiqat i§inda 40 bark bugdanin 35 introduksiya olunmu§ 5 yerli bugda genotipi sahadan yigilaraq analiz ü9ün istifada edilmi§dir. Fenoloji mü§ahidalar Kupermana göra aparilmi§. Struktur elementlarindan bitkinin boyu, sünbülün uzunlugu, sünbülda sünbülcüklarin sayi, sünbülda danin sayi va kütlasi, mahsuldar gövdalarin sayi ümumi qabul edilmi§ metodlarla tayin edilmi§, mahsuldarliq vahid sahadan götürülmü§ darza göra hesablanmi§dir [2, s 88]. Bitkinin boyu va mahsuldarliq göstaricilari "Danli
taxil bitkilarinin seleksiyasi sahasinda tadqiqat içlarina dair tarla tacrübalarinin metodikasi" asasinda yerina yetirilmiçdir [3, s 87].
Eyni zamanda Elmi-Tadqiqat 9kinçilik insitutunda Danin keyfiyyati laboratoriyasinda danlarinin analizlari - 1000 danin kütlasi, ç^avarilik danin enina kasiyinda ç^avari va yanm§ü§avari danlarin miqdari nazara alinmaqla, kleykovinanin miqdari axar suda alla yuyularaq niçastani va kapayi xamirdan ayirmaqla, kleykovinanin deformasiya amsalini isa (KD9) Rusiya istehsali olan iDK -1 cihazinin komakliyi ila kleykovinanin keyfiyyat qrupu tayin edilib. Ümumi azotun tayini (Modifikasiya edilmiç Keldal mikrometodu) ila tayin olunub.
Tam yanmiç nümunadan ammonyaki qovmaq üçün (FOSS informatec,1241 analyser) firmasinin qovma (distilla) cihazi iça salinir. Bunun ^ün avvalca distilla cihazinin su kamarina qoçulmuç soyutma suyu krani açilir. 500 ml-lik erlenmeyer kolbalarini distilla cihazinin qabuledici çlanqinin açagisina yerlaçdirib har birina içarisinda (0,5 % lik Brom cresol green + 0,1 % lik Methilred qariçigindan ibarat) indiqator olan 4%li Borat turçusundan H3BO3 avtomatik olaraq -20ml alava edilir. Sonra isa içarisinda bitki nümunasi yandirilmiç Keldal kolbasi distilla cihazinin müvafiq yerina qoçularaq kolbanin içarisina avtomatik olaraq 70 ml distilla olunmuç su va 40% li qati natrium hidroksid NaOH mahlulundan 50 ml alava edarak START knopkasini basib distilla cihazini içladarak proses qabuledici erlenmeyer kolbasinda mahlulun miqdari 200 ml dan yuxari olana qadar davam etdirilir. Bir nümunanin distilla cihazindan çixarilaraq, distila prossinda amala galan ammonium borat standart 0.1 N sulfat turçusu H2SO4 mahlulu ila titrrlanarak va titra gedan standart 0,1 N sulfat turçusu H2SO4 mahlulunun miqdarina gora nümunanin tarkibinda azotun miqdari hesablanir. Har tayinatd a nümunadan istifada etmadan nazarat (blank) kimi içarisinda yalniz qati sulfat turçusu H2SO4 mahlulu ila titrlanarak va tira gedan standart 0,1 N sulfat turçusu H2SO4 mahlulunun miqdari qeyd edilir.
Hesablama: №%-la= (T-B)Nx1,42.A T-Nümuna ^ün titrlamada sarf olunan turçunun miqdari, ml B- Nazarat ^ün titrlamada sarf olunan turçunun miqdari, ml N- Standart turçunun normalligi,0,1
A-Nümunanin çakisi, g Naticalar va onlarin müzakirasi
Cadval 1- da bitkinin boyu, sünbülün uzunlugu, eni, asas sünbüldaki sünbülcüklarin sayi, asas sünbüldaki danin saya va kütlasi, mahsuldar govdalarin sayi gostarilmiçdir. introduksiya olunmuç genotiplardan bitkinin boyu GDP-330 (126 sm), GDP-177 (52 sm), yerli genotiplarda isa Ganca-2 (101 sm), Ganca-4 (74 sm) digar genotiplar 62-110 arasinda dayiçarak orta boylu olmuçlar. Sünbülün uzunlugu 6,0-10 arasinda dayiçmiçdir, Ganca-4, GDP-115 va GDP-397 (10sm) olmuçdur. Sünbülün eni 0,95-1,34, Ganca-5 va GDP-332 1,34 olmuç digar nunalarda 1,01 va 1,26 olmuçdur. Sünbülcüklarin sayi 16-23 arasinda tarraddüt etmiçdir. 9sas sünbüldaki danlarin sayi an yüksak Ganca-1, GDP-049 va GDP-177 (60 adad) olmuçdur. 9sas sünbüldaki danlarin kütlasi isa 1,1-3,1 qr, GDP-115 (32 qr), Ganca-1 (31qr) olmuçdur. Mahsuldar govdalarin sayi isa maksimum 10-11 olmuçdur.
Yerli va introduksiya olunmuç bark bugda genotiplarinin biomorfoloji xüsusiyyatlari (2022/2023-
ci il) Cadval 1.
Genbankin nomrasi Toplanildi gi yer .S — S o я B B Sünbül elementlari Danin MG S
S ayi, adad Küt lasi, qr
U S E Э SSS
1 2 3 4 6 7 8 9 10
1.GDP -023 EG Y 1 34 9 8 ,0 1 ,04 1 6 4 1 1.5 4,0
2.GDP -044 AR G 1 35 7 6 ,0 1 ,21 1 9 4 1 1,8 7,0
3.GDP -049 AR G 1 36 6 9 ,5 1 ,12 2 1 6 0 2,9 6,0
4.GDP -057 AR G 1 37 6 8 ,0 1 ,23 1 8 4 0 2,0 5,0
5.GDP -078 ESP 1 38 7 9 ,0 1 ,20 2 2 5 2 2,6 8,0
6.GDP -115 CI MMYT 1 39 9 0 0 1 ,01 2 2 6 1 3,2 9,0
7.GDP -177 ICA RDA 1 40 5 2 ,5 1 ,04 2 0 6 0 2,9 11
8.GDP -182 iCA RDA 1 41 9 6 ,5 1 ,04 2 0 5 8 2,5 8,0
9.GDP -183 ICA RDA 1 42 6 0 ,2 ,95 2 3 4 4 2,0 9,0
10.GD P-196 ICA RDA 1 43 1 06 ,0 1 ,24 2 1 3 0 1,1 8,0
11.GD P-204 AU S 1 44 4 6 ,9 1 ,15 2 2 5 5 2,0 9,0
12.GD P-207 AU S 1 45 5 9 ,6 1 ,16 1 9 5 1 1,6 10
13.GD P-215 AU T 1 46 7 2 ,8 1 ,04 2 1 4 8 1,8 7,0
14.GD P-215 AU T 1 47 7 5 ,0 1 ,05 1 7 4 2 1,5 8,0
15.GD P-216 AU T 1 48 1 25 ,1 1 ,23 1 8 4 7 1,4 9,0
16.GD P-232 ITA 1 49 1 23 ,0 1 ,14 2 1 3 5 1,2 11
17.GD P-235 ITA 1 50 1 20 ,6 1 ,21 1 9 4 5 2,2 5,0
18.GD P-238 MA R 1 51 1 10 ,5 1 ,32 2 2 5 5 1,8 7,0
19.GD P-261 ICA RDA 1 52 1 02 ,1 1 ,04 1 7 5 0 2,6 8,0
20.GD P-271 iCA RDA 1 53 9 7 ,0 1 ,04 2 1 4 0 1,8 9,0
21.GD P-310 ESP 1 54 8 2 ,0 1 ,14 2 0 3 3 1,1 6,0
22.GD P-330 iRN 1 55 1 26 1 1 ,12 1 7 3 6 1,2 7,0
23.GD P-332 IRN 1 56 9 9 ,5 1 ,34 1 8 5 5 1,9 5,0
24.GD P-341 FR A 1 57 8 9 ,0 1 ,25 1 7 4 2 2,1 6,0
25.GD P-353 ITA 1 58 1 10 ,5 1 ,04 1 8 4 1 1,6 7,0
26.GD P-375 ITA 1 59 5 5 0 1 ,08 1 9 3 1 1,2 8,0
27.GD P-376 ITA 1 60 8 9 ,0 1 ,13 1 8 4 1 1,6 9,0
28.GD P-388 US A 1 61 5 9 ,0 1 ,21 1 7 4 4 1,7 10
29.GD P-395 ESP 1 62 7 5 ,5 1 ,23 1 9 3 6 2,0 9,0
30.GD P-397 IN D 1 63 7 5 0 1 ,31 2 2 5 5 1,7 11
31.GD P-403 AL G 1 64 6 2 ,9 1 ,28 1 9 4 2 1,6 8,0
32.GD P-417 ICA RDA 1 65 8 2 ,0 1 ,24 2 3 4 1 1,2 7,0
33.GD P-419 iCA RDA 1 66 7 2 0 1 ,19 2 1 5 1 1,8 10
34.GD P-420 ICA RDA 1 67 7 6 ,9 1 ,20 2 2 5 1 2,2 9,0
35.GD P-422 ICA RDA 1 68 7 8 ,4 1 ,17 2 2 4 4 1,9 5,0
36. Ganca-1 G9 Nee 1 69 9 9 ,6 1 ,26 2 1 6 0 3,1 10
37. Ganca-2 G9 Nee 1 70 1 01 ,5 1 ,06 2 2 5 5 2,7 10
38. Ganca-3 Ge Nee 1 71 9 4 ,4 1 ,21 1 8 5 1 2,6 9,0
39. Ganca-4 Ge Nee 1 72 7 4 0 1 ,07 1 9 4 2 2,5 7,0
40. Ganca-5 Ge Nee 1 73 8 3 ,5 1 ,34 2 1 4 5 1,4 8,0
Bark bugda genotiplarinda damn fiziki gostaricilar va kleykovinanin miqdari va umumi zulalin miqdari tadqiq edilmi§dir. Danin fiziki gostaricilarindan §u§avarilik tadqiq edilan numunalarda 21100% arasinda dayi§ilmi§dir. GDP-182, GDP-215, GDP-261, GDP-395, GDP-397 va Ganca-4 genotiplarinin danlarinda §u§avariliyin 100% oldugu muayyan edilmi§dir. Lakin GDP-375 numunasinda §u§avarilik 21,0%, GDP-078 24%, GDP-216 numunasinda isa 25%. Numunalarda 1000 danin kutlasi isa 26-60 q arasinda dayi§ilmi§dir. GDP-261va Ganca-3 numunasinda 1000 danin kutlasi 51,4 q olmu§dur. Bu gostarici Ganca-4 numunasinda 60,2 q ustun olmu§dur.
Tadqiqat i§inda bark bugda numunasinin KDe (kleykovinanin deformasiya amsali) 65,5-105,1 vahid (cihaz gostaricisi) arasinda dayi§ilmi§dir. en yuksak gostarici GDP-397 (105,1) olmu§dur. Zulal 12,6 va 16,8 arasinda olmu§dur. en yuksak gostarici GDP-422 va Ganca-5 numunalarinda olmu§dur. (Cadval 2).
Yerli va introduksiya o unmu§ bark bugda genotiplarinin keyfiyyat gostarici ari. Cadval 2
№ Genbanki n kodu 100 0 danin kutlasi, qr §u§avarili k % Kleykovi na % KD e c.g Zul al %
1 GDP-023 35, 8 58,0 22,4 67,9 13,0
2 GDP-044 43, 8 76,5 30,0 80,7 13,8
3 GDP-049 47, 8 83,5 32,0 97,5 14,6
4 GDP-57 48, 60,5 30,8 65,5 14,4
8
5 GDP-078 49, 4 24,0 22,4 86,3 12,6
6 GDP-115 53, 2 65,5 28,8 89,9 12,6
7 GDP-177 47, 6 61,0 35,2 82,7 14,0
8 GDP-182 43, 2 100 34,8 88,4 14,6
9 GDP-183 45, 0 31,0 37,2 80,3 13,6
1 0 GDP-196 39, 2 73,0 36,0 63,7 16,2
1 1 GDP-204 37, 0 73,5 26,0 93,4 13,8
1 2 GDP-207 31, 8 65,5 30,0 96,1 15,4
1 3 GDP-215 38, 0 100 31,6 84,4 14,6
1 4 GDP-215 36, 6 77,0 32,0 89,4 14,4
1 5 GDP-216 29, 2 25,0 22,5 80,6 15,0
1 6 GDP-232 34, 0 73,0 31,2 80,0 14,2
1 7 GDP-235 49, 2 100 33,2 90,6 14,2
1 8 GDP-238 33, 0 62,0 30,0 76,8 14,4
1 9 GDP-261 51, 4 100 33,6 73,7 14,4
0 2 GDP-271 45, 6 86,0 31,2 85,2 15,0
1 2 GDP-310 34, 2 78,5 35,0 94,5 15,0
2 2 GDP-330 32, 2 74,0 29,0 91,6 15,0
3 2 GDP-332 35, 0 70,0 31,0 77,9 14,0
4 2 GDP-341 50, 2 82,0 32,0 93,0 13,6
5 2 GDP-353 38, 4 30,5 22,0 82,2 12,4
6 2 GDP-375 39, 2 36,0 21,6 79,0 12,2
7 2 GDP-376 39, 0 77,0 32,0 97,3 13,4
8 2 GDP-388 33, 0 66,0 32,0 86,2 14,2
2 GDP-395 56, 100 29,0 97,7 12,8
9 2
3 0 GDP-397 30, 8 100 22,0 105, 1 13,2
3 1 GDP-403 37, 4 31,5 34,0 93,5 13,8
3 2 GDP-417 26, 5 50,5 31,0 81,2 15,2
3 3 GDP-419 31, 8 43,5 29,6 64,7 15,4
3 4 GDP-420 43, 2 72,8 28,0 90,2 13,0
3 5 GDP-422 31, 2 50,0 22,0 77,5 16,6
3 6 Ganca-1 53, 2 76,0 27,2 78,1 14,0
3 7 Ganca-2 8, 4 41,5 32,0 83,6 14,6
3 8 Ganca-3 51, 2 71,0 36,0 90,8 14,6
3 9 Ganca-4 60, 2 100 30,8 75,5 13,8
4 0 Ganca-5 31, 6 49,0 40,0 91,9 16,8
Yekun
Belalikla, yerli va introduksiya olunmu§ bark bugdanin genotipindan danin fiziki va biokimyavi analizlar naticasinda muayyan olunmu§dur ki, yerli genotiplardan Ganca-1, Ganca 4 va Ganca 5, introduksiya olunmu§ numunalardan isa an yuksak gostaricilar GDP-182, GDP-049, GDP-177, GDP-395, GDP-397, GDP-422, GDP-261 mu§ahida edilmi§dir. Bu genotiplardan seleksiyada istifada oluna bilar.
9D9BiYYAT
1. Ellazov.Z.S ., Rzayev.M.Y., Feyzullayev,H.A., 9liyev A.M., Muxtalif salaflarin va torpaq becarmanin payizliq bugdanin mahsuldarligina va toxum keyfiyyatina tasiri // Azarbaycan Aqrar Elmi jurnali, 2011, № 2, s 34-36
2. Musayev Э.С., Huseynov H.S., Mammadov Z.A Danli-taxil bitkilarinin seleksiyasi sahasinda tadqiqat i§larinadair tarla tacrubalarinin metodikasi. -Baki: "Muallim" na§riyyati, 2008.88 s.
3. Musayev Э.С., Huseynov H.S., Mammadov Z.A. Danli-taxil bitkilarinin seleksiyasi sahasindatadqiqat i§larina dair tarla tacrubalarinin metodikasi. Baki, 2008. - 87 s.
4. Денисова С.И. Хлебопекарные и технологические качества зерна сортов озимой пшеницы вусловиях степной зоны Южного Урала // Известия Оренбургского ГосударственногоАграрного Университета, 2010, № 28-1, с. 48-50.
5. Гулянов Ю., Досов Д., Умарова С. Технологические свойства зерна озимой пшеницы при различных приемах возделывания на черноземах Южного Урала. // Главный агроном, 2012, №8, с. 23-25.
6. Litwinek, D.; Gambus, H.; Mickowska, B.; Zi^c, G.; Berski, W. Aminoacids composition of proteins in wheat and oat flours used in bread production. J. Microbiol. Biotechnol. Food Sci. 2021, 2021, 1725-1733. [Google Scholar!
7. Manickavelu A., Kawaura K., Oishi K., Shin-I T., Kohara Y., Yahiaoui N., et al. Comprehensive functional analysis of expressed sequence tags in common wheat (Triticum aestivum L.). //DNT Res.2012;19:165-177. doi: 10.1093/dnares/dss001
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
