Научная статья на тему '«ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТ»ДА ЭНЕРГЕТИКА СОҲАСИНИНГ ИҚТИСОДИЙ'

«ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТ»ДА ЭНЕРГЕТИКА СОҲАСИНИНГ ИҚТИСОДИЙ Текст научной статьи по специальности «Технологии материалов»

CC BY
722
177
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
яшил иқтисодиёт / қайта тикланувчи энергия манбалари / яшил инвестициялар / яшил облигациялар / иқтисодий прогноз.

Аннотация научной статьи по технологиям материалов, автор научной работы — Зиёдулла Нуров, Марҳабо Халимовна Ражабова

Мазкур мақолада барқарор иқтисодий ўсишни таъминлашда «яшил иқтисодиёт», хусусан қайта тикланувчи энергия манбаларига инвестиция киритишнинг аҳамияти тадқиқ этилган. «Яшил иқтисодиёт»нинг энергетика соҳасига йўналтирилган инвестицияларининг жаҳондаги ҳозирги ҳолати таҳлил қилинган ва ривожланиш тенденциялари аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему ««ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТ»ДА ЭНЕРГЕТИКА СОҲАСИНИНГ ИҚТИСОДИЙ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

«ЯШИЛ ЩТИСОДИЁТ»ДА ЭНЕРГЕТИКА СОХДСИНИНГ ЩТИСОДИЙ-ИНВЕСТИЦИОН ^ОЛАТИ ВА РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ

Мазкур маколада баркарор иктисодий усишни таъминлашда «яшил иктисодиёт», хусусан кайта тикланувчи энергия манбаларига инвестиция киритишнинг ахамияти тадкик этилган. «Яшил иктисодиёт»нинг энергетика сохасига йуналтирилган инвестицияларининг жахондаги хозирги холати тахлил килинган ва ривожланиш тенденциялари аникланган.

Калит сузлар: яшил иктисодиёт, кайта тикланувчи энергия манбалари, яшил инвестициялар, яшил облигациялар, иктисодий прогноз.

Бугунги кунда «яшил иктисодиёт» истикболда баркарор ривожланишнинг асоси сифатида каралмокда ва уни харакатга келтирувчи куч «яшил» технологияларга киритилаётган инвестициялар хисобланади. Мазкур технологиялар энергия ва ресурсларни тежаш, углерод чикиндиларини камайтириш, мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш, органик кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш, чикиндиларни кайта ишлаш, умуман иктисодиётни табиат ва атроф-мухитга зарар келтирмасдан ривожлантиришга хамда инсониятнинг экологик хавфсизлигини таъминлашга хизмат килади.

Айникса, хозирги глобаллашув шароитида кайта тикланувчи энергия манбаларининг ахамияти ортиб бормокда. Мазкур масаланинг кульминацион чуккиси 2015 йилда Франциянинг париж шахрида утказилган БМТнинг иклим исишига багишланган конференциясида 195 мамлакат томонидан глобал исиш даражасини 2° целсий даражасида ушлаб туриш сиёсатини кабул килиши билан белгиланди. Ушбу конференцияда 147 мамлакат узининг «яшил иктисодиёт» буйича режаларини мухокама килди, кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш буйича дастурларни таклиф килди, 167 мамлакат иклим имкониятларидан келиб чикиб уз энергия самарадорлигини ошириш тавсияларини такдим этди. Прогнозлар шуни курсатмокдаки, 2040 йилга келиб

Зиёдулла Нуров

Иктисодиёт фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

Мархабо Халимовна Ражабова

Бухоро давлат университети Иктисодиёт (тармоклар ва сохалар буйича) мутахассислиги 1-боскич магистранти

АННОТАЦИЯ

Кириш

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 5 I 2022|

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

дунё ялпи ички махсулотининг энергия сигимкорлиги 0,93 кВт/долларга, жон бошига тугри келувчи энергия истеъмоли 22,32 мВт/кишига, жами энергия истеъмоли 204408,88 млн. мВт га етади. Мамлакатларнинг анъанавий энергия манбаларидан фойдаланишни камайтириб, кайта тикланувчи энергия манбаларига купрок эътибор каратишларига куйидаги омиллар таъсир курсатди: - кайта тикланадиган энергия манбаларидан технологик жараёнда фойдаланиш хисобига нарх ракобатининг усиши; - мазкур сектор ривожланиши учун ижобий сиёсий ташаббуслар; - молиялаштиришдаги нисбатан эркин шароитлар; - энергетик ва экологик муаммоларни хал килиш масаласи; - ривожланаётган мамлакатларнинг усиб бораётан иктисодиётининг энергияга ортиб бораётган талаби; - энергияни барчага бирдек мавжудлигини таъминлаш ва энергетик кашшокликдан кутулиш. Баркарор иктисодий усишни таъминлаш ва иктисодиётнинг ривожланиш даражаси куп жихатдан энергия ресурслари захираларига боглик. Хрзиргача дунёда аникланган табиий энергия манбалари захиралари энергия истеъмолининг бугунги кун даражасида истеъмол килинса, 54 йил давомида энергияга булган эхтиёжимизни кондириш имконини беради, холос. Бирок маълумки, жамият ва иктисодиёт ривожланиши бир жойда тухтаб турмайди. Ривожланиш ва иктисодий усиш энергияга булган эхтиёжнинг ортишига олиб келади ва энергия танкислиги муаммоси вужудга келиши хавфини тугдиради. 2040 йилга келиб жахон ЯИМ энергия сигимкорлиги 0,08 т. н.э./минг долларга етиши кутилмокда. шу боис анъанавий энергия манбалари захираларининг камайиб бориши шароитида кайта тикланадиган энергия манбаларининг инсон хаёти ва фаолиятидаги ахамияти ва долзарблиги ортиб бормокда.

Му^окама ва натижалар

Йилдан йилга айрим мамлакатларда яшил иктисодиётга инвестиция киритиш даражаси пасайганига карамасдан, ривожланаётган мамлакатларнинг айримларида кайта тикланадиган энергия манбаларини инвестициялашни куллаб-кувватлаш буйича давлат максадли дастурлари ишлаб чикилмокда, бундай мамлакатлар каторига Х,индистон, Аргентина, Миср ва БААни киритиш мумкин. Ушбу мамлакатларда «яшил иктисодиёт»ни инвестициялаш мухитини яхшилаш учун амалга оширилаётган тадбирлар мазкур тармок ривожланишига хизмат килувчи инвестициялар микдорининг ортишига олиб келиши шубхасиздир. 2021 йилда барча йилларда кузатилганидек, жахонда «яшил иктисодиёт»га жалб килинган инвестицияларнинг катта улуши куёш ва шамол энергиясига тугри

келди. Ривожланган мамлакатларда куёш энергиясига инвестициялар микдори

57,4 миллиард долларга, ривожланаётган мамлакатларда эса 58,6 миллиард

долларга тенг булди. Инвестициялардаги бундай катта улушни куёш энергетикаси

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

самардорлигининг бошкаларига нисбатан юкорилиги ва бошка тикланадиган энергия манбаларига нисбатан эксплуатация харажатларининг камлиги билан тушунтириш мумкин.

«Яшил инвестициялар» таркибий улушининг кейинги урнини шамол энергиясига булган инвестициялар эгаллайди. Ривожланган мамлакатларда бу курсаткич 59,4 миллиард долларга, ривожланаётган мамлакатларда 50,7 миллиард долларга тенг булди. Ахамиятли жихати шундаки, жахонда куёш энергиясидан фойдаланишни инвестициялаш улушининг юкори булишига карамасдан, ривожланган мамлакатларда «яшил инвестиция»лар купрок шамол энергиясига, ривожланаётган мамлакатларда эса куёш энергиясига йуналтирилган. Буни ушбу мамлакатлар географик ва иклимий шароитлари билан боглик омиллар оркали тавсифлаш мумкин. Биомасса, биоёкдлги, кичик гидростанциялар, геотермал ва денгиз энергиялари каби бошка тикланадиган энергия манбаларига инвестициялар улуши жамига нисбатан жуда кам булиб, 2021 йилда ривожланган мамлакатларда 8,2 миллиард долларга, ривожланаётган мамлакатларда 7,31 миллиард долларга тенг булди. «Яшил иктисодиёт»га инвестицияларни тахлил килаётганда ривожланаётган мамлакатлар гурухини икки таркибий кисмга ажратиб урганиш максадга мувофик, яъни «Катта учлик» (Хитой, Х,индистон ва Бразилия) ва бошка ривожланаётган мамлакатлар.

2021 йилга келиб Мукобил энергия учун ажратилган инвестиция кулами кескин ошди хамда 750 миллиард долларни ташкил этди, бу утган йилга нисбатан 27% га куп демакдир. 2021 йилда яшил иктисодиётга йуналтирилган инвестициялар микдорини сохалар кесимида куйидагича таксимланганини куриш мумкин:

Тармоклар буйича энергия алмашинувига глобал инвестициялар1

1 Bloomberg нашри маълумотлари асосида https://assets.bbhub.io/professional/sites/24/Energy-Transition-Investment-Trends-Exec-Summary-2022.pdf

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

• Кайта тикланадиган энергия ва электрлаштирилган транспорт энг катта икки тоифани ташкил этди. 2021 йилда шамол ва куёш каби янги рекордлар урнатиш ва электр транспорт воситалари савдоси усди.

• Компаниялар, хукуматлар ва уй хужаликлари янги кайта тикланадиган энергияга 366 миллиард доллар сармоя киритди, куввати эса 2021 йилга нисбатан 6,5 фоизга ошган.

• Шунингдек, улар электр энергиясига 273 миллиард доллар сарфладилар, транспорт воситалари ва тегишли зарядлаш инфратузилма объектлари 77% га усди. Хрзирги тенденциялар буйича электрлашган траспорт сектори кайта тикланадиган энергиядан узиб кетиши керак.

• Харажатларнинг кейинги энг йирик тармоклари электрлаштирилган иссиклик - 53 миллиард доллар ва ядровий энергетика - 31 млрд доллар булди.

• Биргаликда, тоза кувват ва электрлаштириш (кайта тикланадиган энергия, ядро, энергия саклаш ва электрлаштирилган транспорт ва иссиклик)га инвестицияларнинг катта кисмини яъни 731 миллиард долларга тенг улушни водород, углеродни саклаш ва баркарор материаллар ташкил этди.

Худудлар кесимида инвестициялар микдори

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

• Х,ар учала минтака (AMER , APAC , EMEA ) 2021-йилда энергияга утиш сармояси буйича барча вактлардаги рекордларни кайд этди.

• Осиё-Тинч океани минтакаси 368 миллиард долларлик сармоя киритиладиган энг йирик ва 2021 йилда 38 фоизга энг юкори усишга эришган минтака булди. Электрлаштирилган транспорт энг катта харакатлантирувчи омил булди, чунки у 2021 йилда инвестиция окимини икки бараварга оширди, бирок кайта тикланадиган энергия манбаларига инвестициялар хажми узгармади.

• 2021 йилда Европа, Якин Шарк ва Африкада энергияга утиш учун инвестициялар 16 фоизга усиб, 236 миллиард долларни ташкил этди. Кайта тикланадиган энергияга инвестициялар бир хил холатда эди, лекин электр транспорти харажатлари 46% га ошди.

• Америка китъасида энергияга утиш сармояси 2021 йилда 21 фоизга усиб, 150 миллиард долларни ташкил этди. EMEA минтакасида булгани каби, кайта тикланадиган энергияга инвестициялар узгармади, лекин электр транспорт воситаларига инвестициялар 84 фоизга усди.

2 Шимолий, Марказий ва Жанубий Америка.

3 Осиё-Тинч океани худуди.

4 Европа, Я^ин шарк ва Африка.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

• APAC хозирда энергияга утиш буйича глобал инвестицияларнинг 49 фоизига эгалик килади. EMEA 31% билан иккинчи, AMER эса 20% билан ортда колмокда.

1. Глобал даражада яшил иктисодиётга утиш катта микдордаги молиявий маблагларни талаб этади. Халкаро энергетика агентлигининг 2050 йилгача CO2 эмиссиясини икки бараварга камайтириш буйича турли сценарийлари шуни курсатмокдаки, ушбу максадга эришиш учун «яшил иктисодиёт»га кушимча инвестициялар микдори дунё ЯИМнинг 1-2,5% даражасида булиши талаб этилади. Ахамиятлиси шундаки, мазкур инвестицияларнинг катта кисми курилиш ва транспорт сохасини «яшиллаштириш» учун йуналтирилиши керак булади.

2. Молиявий, банк ва сугурта инвестициялари «яшил иктсодиёт»га киритилаётган хусусий инвестицияларнинг бош манбасига айланмокда. Молиявий хизматлар ва инвестицион секторда катта микдорда капитал айланади ва бу «яшил икисодиёт»га инвестициялар киритишнинг потенциал манбалари сифатида каралиши мумкин. Бугунги кунда «яшил иктисодиёт»га инвестициялар киритишга давлат ва хусусий секторнинг институционал инвесторлари, банклар ва сугурта компаниялари экологик, ижтимоий ва бошкарув рискларини камайтириш максадини кузлаган холда «яшил технологиялар»дан фойдаланишга уз кизикишларини билдиришмокда. Микромолиялаштириш жамоат ва кишлок даражасидаги лойихалар учун салохиятли, мухим урин эгалайди. У паст даромадли ахолига уз маблагларини ресурс ва энергия тежашга жорий килиш имконини хамда ушбу фаолиятнинг хавфхатар даражасини пасайтириш имконини беради.

3. «Яшил иктисодиёт»ни молиялаштиришга булган эхтиёжни кондириш имкониятлари мавжуд. Жадал усиш ва капитал бозорининг «яшил иктисодиёт»га йуналтирилганлиги ошиб бориши, углерод манбаларини молиялаштириш ва микромолиялаштириш каби бозор дастакларининг ривожланиб бораётгани хамда охирги йиллардаги иктисодий пасайишга жавобан фондлар глобал «яшил» ривожланишга каратилган «яшил» иктисодий ислохотларни кенг микёсли молиялаштириш имконини такдим этишмокда. Аммо ушбу окимлар инвестицияга булган эхтиёжлардан анча кам. шу сабабли якин вакт ичида «яшил» иктисодиётга утишни бошламокчи булсак, ушбу окимларни тез кенгайтириш лозим булади.

4. Давлат «яшил иктисодиёт»га инвестициялар окимини оширишда хусусий инвестицилар учун кулай инвестицион мухит яратиши лозим булади. Инвестицион лойихаларни молиялаштиришда хусусий сектор учун давлат

Хулоса

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

томонидан «яшил иктисодиёт»ни куллаб-кувватлашга хизмат килувчи сиёсий, молиявий ва солик дастакларини куллаши самарали хисобланади.

1. Прогноз развития энергетики мира и России 2022. / под ред. А.А.Макарова, Л.М.Григорьева, Т.А.Митровой; ИНЭИ РАНАЦ при правительстве РФ. -Москва, 2022.

2. Одинаев Д. Ш. Жахонда «Яшил иктисодиёт» нинг энергетика сохасига йуналтирилган инвестицияларнинг хозирги холати тахлили ва ривожланиш тенденциялари //Экономика и финансы (Узбекистан). - 2018. - №. 7.

3. Frankfurt School-UNEP Centre/BNEF. 2022. Global Trends in Renewable Energy Investment

4. Nurova, G. (2022). Results of ISI Implementation in Uzbekistan (in The Example of Uzbek Automotive Industry): Achievements and Negative Outcomes. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu.Uz), 8(8). извлечено от http://journal.buxdu.uz/index.php/journals_buxdu/article/view/5694

5. https://assets.bbhub.io/professional/sites/24/Energy-Transition-Investment-Trends-Exec-Summary-2022.pdf

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.