CC BY
15INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
VOLUME 1, ISSUE 4, 2023
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
YAPON TILIDAGI "J" - "OYOQ" SO ZI QATNASHGAN IBORALARNING
OZBEK TILIDAGI TAHLILI
Olimjonova Xulkarbonu G'olib qizi
Samarqand davlat chet tillar insituti talabasi
Annotatsiya: Ushbu maqolada iboralar, iborali birliklar va ularning gap va matnda qollanilishi, yapon tilidagi "JE" - "oyoq" soszi qatnashgan iboralarningo^zbek tilidagi tahlili yoritib berildi.
Kalit so^zlar: Ibora, frazeologiya, frazeologik chatishma, barqaror birikmalar.
https://doi.ors/10.5281/zenodo.7549256
Barchamizga ma'lumki, yapon va o'zbek tillari agglyutinativ tillar hisoblanib, ularning ikkalasi ham Oltoy tillar guruhiga kiradi. Bu esa o'z navbatida ularning o'xshashligidan dalolat beradi. Biz buni gap bo'laklarining gapda joylashgan o'rni, qo'shimchalarni qay yo'sinda qo'shilishidan va boshqa belgilardan bilishimiz mumkin. Bundan tashqari iboralarda ham o'zaro o'xshashlikka duch kelishimiz mumkin. O'zbek tili va yapon tili iboralarga juda boy tillar hisoblanadi. Iboralarning ko'pligi nafaqat til boyligini, balki xalqning turmush tarzi, kundalik hayoti, nutq madaniyatidagi o'ziga xos xususiyatlarini ham ko'rsatib turadi. Aynan shuning uchun ham iboralarda millatning o'ziga xos xususiyatini ochib berishda eng muhim unsur hisoblanadi.
Ibora — tilimizning lug'at tarkibini tashkil etuvchi birliklardan biridir. Ular ikki va undan ortiq so'zning ko'chgan ma'nolari asosida tarkib topgan lug'aviy birlik bo'lib xuddi so'z kabi lug'aviy ma'noni anglatadi. Masalan, xamirdan qil sug'urganday iborasi, "osonlik bilan", "qiyinchiliksiz" ma'nosini, ko'ngil bermoq iborasi "sevmoq" ma'nosini, qo'y og'zidan cho'p olmagan iborasi "yuvosh" ma'nosini bildiradi.
Frazeologiya tilshunoslikning iboralarni o'rganadigan bo'limidir. Ensiklopedik lug'atlarda «Frazeologiya» atamasiga quyidagicha ta'rif berilgan: "Frazeologiya - (yunoncha - «phrases" ibora, nutq birikmasi, "logos" fan, tushuncha) tilning tarixiy rivoji va hozirgi holatiga doir frazeologik tarkibini o'rganuvchi tilshunoslik bo'limidir". «Frazeologiya» atamasiga tilshunos olimlar o'zlarining qarashlariga muvofiq turlicha ta'rif berib o'tganlar.
Frazeologik chatishma - bu barqaror so'z birikmasi bo'lib, o'zida mazmunan bo'linmas butunlikni namoyon etadi; butun birikmaning ma'nosi birikmadagi ayrim so'zlarning ma'nosidan anglashilmaydi. Birikma tarkibidagi so'zlarning ma'no jihatdan mustaqilligi
butunlay yo'qolib ketadi: (umaga au)--otlar uchrashishill, yulduzi yulduziga tog'ri
keldi, bir-biriga mos keldi iborasi ikki insonning yaxshi chiqishishini anglatadi.
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
VOLUME 1, ISSUE 4, 2023
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
(kitsune to tanuki) - ''tulki va tanuki", o'zbek tilidagi ko'r ko'rni qorong'ida topibdi iborasiga to'g'ri keladi.
Yapon va xitoy tili kelib chiqishi jihatdan mutlaqo farq qilsada, yapon yozuv tizimi xitoy yozuv tizimi asosida qurilgandir. Iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqalarning rivojlanishi natijasida VI asrda xitoy ierogliflari Yaponiyaga kirib keladi. Hozirgi kunda zamonaviy yapon yozuv tizimida ierogliflar va ieroglif o'zagidan kelib chiqqan ikkita harflar tuzilmasi bor. Bundan tashqari yapon tilida o'zlashtirma so'zlar ko'p bo'lib, avvalo, xitoy tilidan(VIII asrdan XIX asrgacha) va ingliz tilidan(XX asr) olingandir. Bugungi kunda bir qator olimlarning fikriga ko'ra, yapon tili sintaksis jihatdan oltoy tillar oilasiga mansub bo'lib, lekin leksik-morfologik jihatdan malay-polineziya oilasining ta'siri kuchli bo'lgan ekan.
Yapon tilida ibora Tfg^^j deb nomlanib, uning so'zma-so'z tarjimasi odatiy qo'llaniluvchi jumla ma'nosini bildiradi. Bundan tashqari r^^j^T^xVAj deb ham yuritiladi. Yapon tilida ham iboralar o'zbek tilidek bir so'zga teng bo'lib, bir savolga javob beradi. Masalan, .
Yapon tilidagi frazeologik birliklarning sezilarli qismi(5 %) taqlid so'zlar, ya'ni onomatopea asosida tuzilgan ekan: AUAUANtN(baribari kamu) , AUAU£<(baribari saku) , A UAU^&Cbaribari yaru) , tfo^UC^<^U(battarikonakunari) , (bachinto butsu) , (biribiri kanjiru) ,
bishyo:bishyo:ni nureru) , Ü^^Ü^^^<(bityabitya aruku) , bura aruku) , bon hanabiga agaru) ,
boribori kajiru) , /KV^VlS^(bosoboso hanasu) , lYcläYcMfo^(botabota tareru) , — —W^(bu:bu: iu-) , iu) , ^O^OW^Cbutsubutsu iu
) , ^b^bL^^^(berabera shaberu) ,
shaberu) , ^^^<^^L^^^(bechakucha shaberu) , tf^—tf^—flfê(byu:byu fuku) , Ä^Ä^(gabugabu) , W^^S^(aokitoiki) , aketemokuretemo) , f;£fo&ÄNfo&(daremokaremo) .
Yapon tilidagi qator ot fe'lga bog'langan frazeologik birliklar o'zbek tilida butunlay boshqa so'z turkumlarida namoyon bo'lishini ko'rishimiz mumkin: o
obiru) —kulgi tashimoqll, yuzida tabassum bilan; Yapon tilidagi qator ot fe'lga bog'langan frazeologik birliklar o'zbek tilida butunlay boshqa so'z turkumlarida namoyon bo'lishini ko'rishimiz mumkin: o obiru) —kulgi tashimoqll, yuzida
tabassum bilan; o ukaberu) —kulgini suzish uchun qo'yib
yuborishl, kulib yuborish; (gai o haru)--qaysarlikni cho'zishl, o'zinikida turib
olish; o kakeru) —duoni ilishl , duo qilish; Yapon va o'zbek
frazeologik birliklarining tahlili jarayonida o'zaro o'xshash birliklar ham yo'q emas, masalan M^M0^^[fÉ<(bashya umano youni hataraku) —aravakash otdek ishlashll-eshakdek
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
VOLUME 1, ISSUE 4, 2023
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ishlash; ^5(-^LlN(bokusekini hitoshii) —daraxt va toshlarga tengll-his-tuyg'usiz; fo ItT&SfoT&Caketemokuretemo) —yorishsa ham, qorong'ulashsa hamll, har doim,doimo; no me o utagau) -o'z ko'zlariga shubhalanishl, o'z
ko'zlariga ishonmaslik.
Yapon tilida frazeologik birliklarning quyidagi turlari mavjud:
1. ^^ seiku umumiy frazeologizmlar(idioma singari), birliklar. Bir necha so'zlardan tashkil topib, bir ma'noni beruvchi odatiy so'z birikmasi. Jamiyatda keng qo'llaniluvchi birlik, masalan:
toki - ha kanenari «vaqt-puldir»; me - ga nai «ko'zi yo'q» -nimagadir
suyagi yo'q.
2. ttffl^ kan'yoku frazeologizm-idiomalar, yapon frazeologizmida ushbu atama asosan ^^ ga sinonim sfatida ishlatiladi, masalan:
kao - ga - hiroi «yuzi keng » -taniqli, tanish-bilishi ko'p;
3. yojij ukugo xitoy tiliga mansub frazeologizmlar.
4. kotowaza- maqol va matallar
Aishite - w a s o n o s h u o wasureru . «Agar sevib qolsang, hunukligini ham unutasan». -Sevgining ko'zi ko'r.
Ashimoto - kara tori - ga tatsu. «(Huddi) qush (kutilmaganda) oyoq ostidan chiq». -Tomdan tarasha tushgandek.
5. kimarimonku - bir qolipdagi, belgilangan ibora, masalan: ohayo:gozaimasu «hayrli tong »;
omukae - ni agarimashita «sizni kutib olishga keldim».
Yapon tilidan
yojijukugo ya'ni —to'rt ieroglifdan tashkil topgan tayyor so'zlarni tez tez uchratishimiz mumkin. Odatda yapon frazeologik birliklarida kana va ierogliflarda yoziluvchi turli xil so'z turkumlari va Grammatik birliklardan tashkil topgan so'z birikmalari yoki gaplarni ko'rishimiz mumkin. Lekin yojijukugolar faqat ierogliflardan tashkil topgan barqaror birlik hisoblanadi. Uning bir qismi ot, bir qismi ravish vazifasini bajaradi. Yojijukugo ikki turga bo'linadi:
1. Idioma bo'lmagan murakkab birikma-to'rt ieroglifdan tashkil topgan murakkab so'z yoki so'z birikmasi. Uning frazeologik yojijukugodan asosiy farqi shundaki, so'zning umumiy ma'nosini har bir elementning alohida ma'nosidan tushunib olish mumkin. Bundan yojijukugolar barqaror birlik hisoblanmasdan turli ko'rinishda ishlatilishi mumkin, masalan:
daigakukyo:iku ( daigaku «oily o'quv yurti», kyo:iku «ta'im ») -oliy ta'lim; HMM^ nichirokankei ( nichi «Yaponiya», ro «Rossiya», kankei «munosabat») - Rossiya-Yaponiya munosabatlari;
2. Frazeologizmlar- to'rt ieroglifda tashkil topgan barqaror birikmalar.
Bunday yojijukugolar asosan poetic frazeologizm bo'lib, ba'zida esa to'liq gap vazifasida ham ishlatilishi mumkin:
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
VOLUME 1, ISSUE 4, 2023
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
eshajo:ri ( e «uchrashuv», sha «inson», jo: «qoida», ri «ajralmoq») - hayot o'zgaruvchan va tez o'tadi, har bir uchrashuvda ayriliq bor; gogenajiwainashi ( go
«so'z», gen «gapirmoq», ajiwainashi «didsiz ») - kitob o'qimaydigan insonning so'zi oddiy va ta'sirsiz.
Yojijukugo va uning frazeologik turi tarixiy manbaalarga ko'ra tahminan X asrda Yaponiyaga kirib kelgan. Ular «cheng yu» xitoy idiomalaridan kelib chiqqan bo'lib, o'zida qadimgi xitoy adabiyotiga oid sitatalar, balandparvoz so'zlar, madaniy qoldiqlarni jamlagandir. Yojijukugoning bunday xilma-xilligi^^^tp kojiseigo deb nomlanadi. Bunday idiomalar odatda kangoda yozilib, asosan yozma nutqda ishlatilinadi.
^À^^ bijinhakumei ( bi «go'zallik », jin «odam », haku «kalta », mei «hayot») -go'zallarning hayoti qisqa SWXW^ suiseimushi ( sui «mastlik», sei «hayot», mu «orzu», shi «o'lim») - mastlikda yashash, butun umr orzu qilish, arzirli hech nima qilmay, orzu qilib o'lish.
Yojijukugolarning aksariyat qismi adabiy xitoy tilidan kelib chiqqan bo'lsa ham, yaponlar tomonidan tuzilgan o'z frazeologizmlari ham bor. Bu frazeologizmlar qadimgi yapon maqol, urf-odat, buddizm, yoki tarixiy voqealar asosida tuzilgandir. Masalan, iMX® shino:ko:sho : ( shi « samuray», no: «dehqon », ko: «hunarmand », sho: «savdogar ») - qadumgi Xitoy tabaqasini aks etgan, Yaponiyaga Edo davrida(1603-1867) kirib kelgan. Yaponiyada yaratilgan yojijukugolar:
^^^^ ichigoichie ( ichi «bir», go «hayot», e «uchrashuv») - har bir uchrashuv hayotda bir marta bo'ladi (har qanday uchrashuv o'ziga hos bo'lib, boshqa hech qachon takrorlanmaydi); X^^fli temaemiso ( te «qo'l», mae «oldi», miso «soya qaylasi») -o'zim tayyorlagan soya qaylasi (o'zini maqtash, o'ziga madhiya o'qish).
X^^fli temaemiso ( te «qo'l», mae «oldi», miso «soya qaylasi») -o'zim tayyorlagan soya qaylasi (o'zini maqtash, o'ziga madhiya o'qish).
O'zbek tilida oyoq haqidagi iboralar asosan salbiy ma'noda ishlatiladi, masalan oyog'ini tirab olmoq, ikki oyog'ini bir etikka tiqish-qaysarlik qilish; oyoq osti bo'lish-tahqirlanish; oyog'iga bolta urish-zarbar berish; oyog'iga yeqilish, oyog'iga bosh urish-yalinish; oyog'I tortmaslik-hohlamaslik; oyog'i yoqmaslik, oyog'i og'ir-qandaydir ishning o'xshamasligi; oyog'ini uzish-aloqa qilmaslik; oyoq uchi bilan ko'rsatish-mensimaslik va boshqalar. Bundan tashqari oyog'idan o't chaqnaydi, oyog'i yengil kabi ijobiy iboralar ham yo'q emas. Quyida yapon tilidagi oyoq haqidagi iboralarni tahlil qilib, o'zbek tili bilan taqqoslab o'tamiz.
( ashiga toonoku)—oyoq uzoqlashishill, avval tez-tez borgan joyga boshqa bormaydigan bo'lish, o'zbek tilidagi oyog'ini uzish, qadamini uzish iboralariga to'g'ri keladi.
daigaku chikakuno otenno nakademo tokuni ano inshokutenniwa yoku itte itaga, shokuchu:doku jikenga okottekara, ashiga toonoite iteshimatta)
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
VOLUME 1, ISSUE 4, 2023
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Universitet yaqinidagi do'konlar orasida ayniqsa shu taomgohga ko'p borar edim, ovqatdan zaharlanganimdan so'ng, boshqa bormaydigan bo'ldim. (oyog'imni uzdim)
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Sayfullaeva R. and others. (2009) Modern Uzbek literary language. -Tashkent: Teacher. -p. 383. (Сайфуллаева Р. ва бошкалар. Хрзирги узбек адабий тили. -Т.: Укитувчи, 2009. -Б.383.)
2. Хадсон, Рикуко Эндо, Джунко Кондо, Йошими Сакакибара. Mu joshi no shudai shugo mokuteki-go. 2001. -p. 104.
3. rn^rn ■ мшшн ■ ^тхш ■ ШШШЛ2000
