CC BY
0YANTOQ O'SIMLIGINI VA UNING KIMYOVIY TARKIBINI
TADQIQ ETISH
Jorayev Adxam Mengziya ogli, 2Yoldoshov Abror Ubaydullaevich, 3Xolmurodov Bobur
Baxrom o'g'li
1GULDPI magistrate, 2GULDUPI dotseti G.F.N, 3TKTI Yangiyer filiali o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.11350359
Yantoq (Alhagi maurorum)- dukkaklilar oilasiga mansub bo'lgan o'simlik bo'lib, asosan suv taqchil hududlarda kech tarqalgan yovvoyi o'simlik hisoblanadi.
Yantoq Iroqda topilgan Alhagi (Fabaceae) turkumining bir turi bo'lib, mahalliy aholi uni Aqual nomi bilan atashganlar. Bu o'simlik eng chuqur ildiz tizimiga ega bo'lib uning uzunligi 15 m gacha yetishi mumkin. Uning balandligi 1 mni tashkil qiladi [1].
O'simlik Evroosiyo va Yaqin Sharqning mo'tadil va tropik mintaqalarida, Shimoliy Hindiston, Afg'oniston, Armaniston, Ozarbayjon, Shimoliy-G'arbiy Xitoy, Kipr, Eron, Iroq, Isroil, Iordaniya, Qozog'iston, Quvayt, Livan, Mo'g'uliston, Pokiston, Suriya, Tojikiston, Turkiya, Turkmaniston, O'zbekiston va Rossiya. Xitoyda zavod asosan Xin Jiang Uyg'ur avtonom viloyatida tarqalgan. Hindistonda u asosan Gujarat, Panjob, Uttar-Pradesh va Rajastanning qurg'oqchil va quruq hududlarida uchraydi [2].
Osiyo mintaqasida asosan O'zbekiston, Turkmaniston, Afg'oniston va Janubiy Qozog'istonda, Qizilqum, Qoraqum, Sirdaryo va Amudaryolar yaqinida, Tyan-shan va janubiy Pomir-Oloy tog' tizmalari bag'rlarida kech uchraydi [3].
O'zbekiston hududida (Farg'ona, Sirdaryo, Jizzax, Buxoro, Qashqadaryo va boshqa hududlarda) qumli cho'llarda, tog' etaklarida chala cho'llar, to'qaylar, daryolar, kanallar va sug'orish ariqlari bo'yida, ekinzorlarda, lalmi va sho'r yerlarda o'sadi [4].
Dunyo o'simlik dunyosida asosan yantoqning 7 ta turi mavjud: Alhagi pseudalhagi, Alhagi maurorum, Alhagi canescens, Alhagi, kirghisorum, Alhagi sparsifolia, Alhagi graecorum va Alhagi persarum. O'zbekiston hududida asosan Alhagi maurorum o'sadi.
Bu o'simlik azaldan asosan chorvachilik uchun foydalanib kelingan. Bugungi kunda esa bu o'simlik tarkibi o'rganilganda shuni ko'rsatdiki bu o'simlik tarkibida alkaloidlar, terpeenoidlar, uglevodlar, to'yinmagan sterollar, triterpenlar, taninlar, uglevodlar, flavonoidlar, uglevodorodlar, lipidlar va fenolik birikmalar sinfiga kiruvchi 300 tadan ortiq birikmalar aniqlangan (1-jadval) [5].
Yantoq (Alhagi) o'simligi tarkibidagi moddalar
1-jadval
№ Organik modda guruhlari Guruhga kiruvchi modda nomlari
1. Fenolik birikmalar fenol karboksilik kislotalar, flavonoidlar, proantotsianidinlar, ksantonlar, kumarinlar, gidrolizlanadigan taninlar, y-pironlar, difenil efirlar va naftoxinonlar.
2. Alkaloidlar ariletilamin, pirol hosilalari, izokinolin alkaloidlari
3. Terpenoidlar mono-, di-, triterpenoidlar, politerpenoidlar.
4. Yog' kislotalari va ularning aldegidlari Kaproik (geksanoik) kislota, Palmitik kislota, Triakontanoik kislotaning metil efiri, Tetradekanoik
kislota, n-Heksadekanoik kislota, Oktadekanoik kislota.
5. Uglevodlar Saxaroza, Rafinoza, Melesitoza, Trisaxarid, 1-O-ß-D-Metilglyukozid, D-Pinitol, a-D-Asetil-glyukopiranoza.
Shu bilan birga uning tarkibida organic moddalar bilan bir qatorda makro va mikro elementlar mavjud bo'lib bular ham juda muhim funksiyalarni bajarishda ishtirok etadi [6].
Bu kimyoviy elementlar o'simlik organizmi fiziologiyasidagi roliga ko'ra 3 guruhga bo'linadi [7]:
-1-guruh-biogen elementlar: K, Ca, Co, Fe, Na, Zn;
-2-guruh-o'simlik organizmiga antitoksik ta'sir ko'rsatadigan elementlar: Ag, Ba, Br, Cr,
Sr;
-3-guruh- Zaharli elementlar: As, Sb, Th, U.
Bu elementlarning tarkibidagi elementlarning massa ulushi quyidagi jadvalda aks ettirilgan (2-jadval).
Yantoq tarkibidagi makro- va mikroelementlar miqdori
2-jadval
Element nomi Tarkibi, %
1-guruh elementlari
K 11,53
Ca 10,91
Co 1,3 *10-4
Fe 0,16
Na 0,54
Zn 155,78 *10-4
2-guruh elementlari
Ag 0,01 *10
Ba 133 *10-4
Br 188 *10-4
Cr 5,13 *10-4
Sr 273,4 *10-4
3-guruh elementlari
As 1 *10-4
Sb 0,09 *10-4
Th 0,35 *10-4
U 0,34 *10-4
Yuqoridagi jadvalda ko'rinib turibdiki o'simlik Ca ga boy (quruq moddalar massasining 10,91 %), uning etishmasligi o'pka tuberkulyozida qayd etiladi, uning ionlari ko'plab fermentlarning ta'sirini faollashtiradi, qon ivishini meyorida saqlashga yordam beradi va hujayra membranalarining o'tkazuvchanligini tartibga soladi. Fe ning tarkibi 0,161% ni tashkil qiladi, bu gematopoez jarayonlariga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Mikroelementlar Zn (155,78 %) 4 % metallofermentlar tarkibiga kiradi, Co vitamin B-12 tarkibiga kiradi [8,9]. Yantoq tarkibida bo'lgan elementlarning tarkibi organizmga toksik ta'sir unchalik katta emas. Bu ma'lumot yantoq o'simligi ekologik tozaligini ko'rsatishi mumkin [8].
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Alhagi maurorum Medik. [Электронный ресурс]. URL: www.legumes-online.net/ildis/aweb/td025/td_05070.htm
2. Li N, Zhang G, Xiong Y, Makhabel B, Li X, Jia X. New isoflavonolignan with quinone reductase inducing activity from Alhagi pseudalhagi (M.B.). Fitoterapia 2010; 81(8): 1058-61.
3. The Plant List [Электронный ресурс]. URL: www.theplantlist.org
4. Флора Узбекистана. Ташкент, 1955. Т. 3. С. 744-749.
5. Atta AH, Mouneir SM. Antidiarrhoeal activity of some Egyptian medicinal plant extracts. J Ethnopharmacol 2004; 92(2-3): 303-9
6. С.З. Нишанбаев*, И.Д. Шамьянов, Х.М. Бобакулов, Ш.Ш. Сагдуллаев "Химический состав и биологическая активность метаболитов растений рода alhagi (обзор)" химия растительного сырья. 2019. №4. С. 5-28
7. Mengel K., Kirbkby E.A. Princeipels of Plant Nutrition: Dordercht. 2001. 849 p.
8. Isaev YA. Mikroelementlar, metallar va minerallar bilan ishlov berish. Kiev: Sog'liqni saqlash, 1992. 118 P.
