CC BY
21» »
ИСТОРИЯ
« «
УДК 94:929(476)
ЯН1С РАЙН1С I БЕЛАРУСЬ
В. Шыдлоуская
г. Вгцебск, Беларусь
В статье представлен короткий очерк о связях латышского поэта Яниса Райниса с белорусскими землями, о его участии в Академической конференции по реформе белорусского правописания и азбуки, о его взглядах на проблемы становления и развития белорусского языка, а также на учебные заведения и культурные учреждения БССР. Рассматривается деятельность Я. Райниса на территории Латвии в поддержку белорусов, открытия белорусских школ и т.д. Обращается внимание на дружбу двух литературных гениев - Купалы и Райниса, на схожесть их творческих идей.
Ключевые слова: БССР, Латвия, Райнис, Купала, Академическая конференция, белорусская школа.
The short sketch about communications of the Latvian poet Yannis Raynis with the Belarusian lands, about his participation in the Academic conference on reform of the Belarusian spelling and the alphabet, about his views of problems of formation and development of Belarusian, and also of educational institutions and the BSSR cultural institutions is presented in this article. Yannis Raynis's activity in the territory of Latvia in support of Belarusians, opening of the Belarusian schools, etc. is considered. The attention to friendship of two literary geniuses - Kupala and Raynis, is paid to similarity of their creative ideas.
Keywords: BSSR, Latvia, Raynis, Kupala, Academic conference, Belarusian school.
У 20-х гг. ХХ ст. на тэрыторьи Беларус пачалася палпыка беларушза-цьи. Хуткiмi тэмпамi пачауся перавод рэспублшансюх аргашзацый, часцей Чырвонай Армн, навучальных устаноу на беларускую мову, развiвалiся бе-ларуская культура, лгаратура i новая галша у навуцы - беларусазнауства.
Беларускую мову не^ у масы шсьменнш У. Дубоука, Я.Купала, Я.Колас,
М. Чарот, К. Чорны i шш. Важнай падзеяй у нацыянальна-культурным жыцщ БССР стала правядзенне у 1926 г. у Мiнску Акадэмiчнай канферэн-цыi па рэформе беларускага правашсу i азбукi, у якой прымаи удзел не толькi вядомыя дзеячы беларускай навукi i культуры, у тым лiку тыя, што па самых розных прычынах апынулiся па-за межамi Бацькаушчыны, але i прадстаунш з iншых краiн Еуропы. Адным з такiх удзельшкау быу латыш-скi паэт Яню Райнiс (сапрауднае iмя Яню Плiекшанс).
Ён быу вельмi аутарытэтнай постаццю у латышсюм грамадстве. Яму выпала нарадзiцца на сумежжы трох дзяржау i увабраць з маленства iх культуру - латышскую, л^оускую i беларускую. Мацi Янiса Райнiса - Дарта Пиекшанс - мела беларускiя родавыя каранi, паходзiла з роду Грыкоусюх [4]. Ад мацi ён увабрау у сваю душу беларускiя народныя песнi i пазней пе-ракладау iх на латышскую мову. У 1897 г. мащ Янiса Райнюа разам з сям'ёй малодшай дачк Доры пераехала у Вiцебск (мужа Доры П. Стучку пасля за-ключэння адправiлi у ссылку за рэвалюцыйную прапаганду). Памерла Дарта Пиекшанс у 1899 г. у Вщебску i была пахавана на Стара-Сямёнаусюх могiлках. У 1991 г. пры уваходзе на могiлкi быу устаноулены у гонар мацi Райнiса памятны знак [2].
У 1920 г. некальк латгальсюх паветау Вiцебскай губернп адышлi да Латвii. I па просьбе прадстаушкоу беларускага насельнiцтва Я. Райшс пачау абараняць нацыянальныя правы тамтэйшых беларусау. У 1921 г. пры яго не-пасрэднай падтрымцы быу створаны Беларускi аддзел пры Мшютэрстве асветы Латвii. Ён свядома i шчыра абараняу iнтарэсы беларусау у Сейме [3].
Адметнасцю культурных узаемаадносшау таго часу стала заснаванне у Латвii сеткi беларускiх школ, пмназш, тэатрау, выдавецтвау. Пры удзеле Райнiса у 1922 г. у Даугаупiлсе адкрылася першая беларуская гiмназiя, якая у далейшым стала цэнтрам асветы латышсюх беларусау. Драматычным гуртком пмназп пад кiраунiцтвам Паулiны Мядзёлю была пастаулена п'еса Янкi Купалы "Паулшка" [7]. Пры садзейнiчаннi Я. Райнюа гэты твор убачыу глядач i на рыжскай сцэне.
17 верасня 1922 г. Я. Райшс - дырэктар Нацыянальнага тэатра у Рызе -быу абраны ганаровым членам беларускага культурна-асветнiцкага тава-рыства «Бацькаушчына». Важнейшай задачай гэтага таварыства, а пазней створанага выдавецтва было насычэнне (у першую чаргу латышскага гра-мадства) звесткамi пра духоуны стан беларускай нацыi [3].
У 1926 г. Я. Райшс наведау БССР, дзе 14-21 лютапада прымау удзел у Акадэмiчнай канферэнцыi па рэформе беларускага правашсу i азбую. За тыдзень працы на Канферэнцьи былi разгледжаны не толькi галоуныя пы-таннi правапiсу i графт, але i заслуханы даклады па беларускай мове i лга-ратуры.
Удзельнiкi канферэнцыi паказалi добрае веданне сутнасщ праблемы моунага развiцця у рэспублiцы у святле нядауна абвешчанай беларушзацыи.
Цяжкасщ яе вырашэння яны справядлiва бачыл у неспрыяльных умовах да-лёкага мiнулага. Наконт гэтага ад секцьи Навуковых Працаушкоу Саюза Працаушкоу Асветы выстушу прафесар БДУ В. Друшчыц: "...беларусам прыпала будавацъ сваю навуку, будавацъ сваю навуковую мову у XX ста-годзъдз¡, у той час як ¡ншыя народы займалгся гэтым ужо у ХУ1-ХУ11 ста-годзъдзях. Беларусь у гэтых адноанах займае бадай што адно з апошнгх месц, ня гледзячы на тое, што у нас у свой час быу пэуны грунт для разъвгцъця свае навуковаемовы" [5, с. 21].
Аднак навукоуцы былi упэунены, што шляхам стараннай працы па нармiраваннi правашсу можна будзе паступова давесщ яе да таго узроуню, якому адпавядаюць старыя лггаратурныя мовы, забяспечваючы гэтым самым росквгг нацыянальнай культуры. Верыу у гэта i латыш Я. Райню. У сваiм выступленш ён выказвау аптымiзм: "Мне здаецца, што беларуск народ, якг меу ужо высокую кулътуру у той час, калг у нас ня было яшчэ нгякай кулътуры, гэты народ хутка дасягне кулътуры агулънаэуропейскай г зойме вгднае I пачэснае месца у сям 'г ¡ншых народау. Ваша будучыня самая слауная" [5, с. 25]. I такое сапрауды магло б стаць рэальнасцю, калi б на рубяжы 1920-30-х гг. палпыка беларуазацыи не была згорнута партыйна-савецкай уладай.
Трэба адзначыць, што Канферэнцыя мела вялшае значэнне не тольк у беларусюм культурным i лiтаратурным жыццi, але i у палiтычным. Усе пры-езжыя дэлегаты мелi магчымасць бачыць як будуецца жыццё у Савецкай Бе-ларусi. Дэлегаты з-за мяжы з цiкавасцю аглядалi культурна-асветныя i наву-чальныя установы у Мшску i Вiцебску. Я. Райнiс наконт гэтага адзначау: "Справа друку I наагул асъветы моцна ¡дзеуперад... Дэлегаты Конферэнцъи агледзш Унгвэрсытэт, добра наладжаныя клЫМ, багата пастаулены зо-олёггчны габтэт, псыхгятрычную клтку. Унгвэрсытэт, хоцъ яшчэ I не абсталёван канчаткова, але трэба прызнацъ, пастаулен добра. Беларуск тэатр ¡снуе усяго 5 год, але ён дасягнуу цяпер высокай ступенг разъвгцъця. Ставяцца як орыггналъныя п 'есы, так I п 'есы з эуропейскага рэпэртуару" [5, с. XI].
19 лютапада 1926 г. адбылася сустрэча Райнюа з маладыЕШ лггарата-рам^ "Сустрэча была не доугай, але сардэчнай, - успамшау Кандрат Кратва. - На заканчэнне гэтага вечара з 'явгуся ус\м вядомы фотаздымак. Янгс I Янка Купала як быццам амвалгзуюцъ лгтаратурную дружбу двух братнгх народау, а мы, маладое пакаленне беларусмх лгтаратарау, з 'яуля-емся працягам слауных традыцый народных тсъменнжау..." [7]. Дзякуючы Сяргею Пашзьшку сёння мы можам бачыць фотоздымак з гэтай сустрэчы.
21 лютапада 1926 г. Я. Райню разам з Я. Коласам прысутшчау у Вщеб-ску на адкрыцщ Другога беларускага драматычнага тэатра. "У Вщебску тэатр адчынт орыггналънай п 'есай, а на другг дзенъ ставшг "Сон у летнюю ноч" Шэкстра", - занатавау Райню [5, с. Х1-ХП]. Тады ж ён наведау могшю, дзе пахавана яго мащ.
Падчас канферэнцыи адбылося сяброуства двух паэтау, генiяу лгара-туры - Янюа Райнiса i Янкi Купалы. Беларуск паэт, крытык i перакладчык Язэп Пушча (1ошф Плашчынскi) у сваiх згадках пра Райнiса i Купалу пiсау: "Успамтаецца урачысты вечар адкрыцця канфэрэнцыг. Я не мог адарвацъ вачэй ад вялтх чарадзеяу народнага слова, ятя у свшх творах выявш думы, спадзяваннг народау..." [1]. Вядома, што Райню i Купала ведалi адзш аднаго яшчэ раней, але завочна - па творах, публжацыях, расповедах iншых. Яны был сябрамi-аднадумцамi, якiм прыйшлося жыць i тварыць у дастаткова цяжкi перыяд, калi нi латышскi, нi беларусю народ не мелi уласнай дзяржаунасщ, аднак яны сваiмi творамi абуджалi свядомасць беларусау i ла-тышоу, заклiкалi iх змагацца за свабоду, шчасце, сваю Айчыну, не цурацца сваёй мовы, а наадварот любщь. I як казау Я.Райнiс, "хто любгцъ Айчыну, той мае свой кут...".
Яте Райтс у Мшску з беларусюлп тсь-менн1кам1. 19.11.1926 г. На здымку сядзяцъ злева направа: Змтрок Бядуля, Ятс Райтс, Янка Купала, Кандрат Кратва (наместк старшыт згуртавання); стаяцъ: Язэп Пушча, Адам Бабарэка (сакратар), Уладз1м1р Дубоука, Пятро Глебка, Кузьма Чорны (старшыня згуртавання "Узвышша")
Сустрэчы Купалы i Райнюа, на яюх часам прысутшчау i Я. Колас, пра-ходзш у цёплай, сяброускай абстаноуцы, дзе паэты дзялшся сваiмi творчымi iдэямi, гулялi у шахматы. Адну з таюх сустрэч паспрабавау пера-даць мастак Мшалай Гусеу.
Карщна Мталая Гусева "Янка Купала I Ян Райтс". 1959 г.
Зазначым, што Янка Купала наведвау Латвш 14 чэрвеня 1941 г., калi пачауся Першы з'езд латышскiх пiсьменнiкау. Ён нават гасцявау на дачы Я. Райнюа, аднак было гэта ужо пасля смерщ латышскага песняра. Праз год не стане i Я. Купалы. Але повязь паэтау на тым не перарвалася. За шмат
гадоу склалася актыунае супрацоунiцтва памiж Купалаусюм музеем у Мш-ску i мемарыяльным музеем-дачай Райнiса i Аспазii у Юрмале.
Я. Райнiс заусёды цiкавiуся творчасцю беларускiх паэтау, перш за усё Янкi Купалы i Максiма Багдановiча, быу знаёмы з творамi Францiшка Ба-гушэвiча. У сваёй бiблiятэцы Я.Райнiс меу кшп беларускiх пiсьменнiкау з аутографамi, у тым лiку зборнiкi Янкi Купалы i Якуба Коласа з дарчымi надпiсамi. Дзякуючы перакладам Райнiса Купала стау дастаткова вядомым у Латвп ужо з 1927 г. Цiкавiуся латышскi пясняр гiстарычнымi сувязямi бела-рускага, латышскага i лiтоускага народау. Вывучау беларускую мову, вынош-вау задуму аб напiсаннi гiстарычнай драмы "Беларусы", для якой збiрау бе-ларускi фальклор i прыцягнуу да гэтага беларускiх настаунiкау у Латвп.
Шмат матэрыялау i дакументау пра сувязь Янюа Райнiса з Беларуссю зберагаюцца у Музеi гiсторыi лгаратуры i мастацтва iмя Я. Райнюа у Рызе i на дачы-музеi пiсьменнiка пад Юрмалай, а у Лiтаратурным музеi Я.Ку-палы у Мшску сярод матэрыялау, што адлюстроуваюць творчыя сувязi бе-ларускага народнага паэта, значнае месца адведзена яго сяброуству з Я. Райнiсам.
Творы Я. Райнiса перакладаюцца на нашу мову з 1927 г. Першыя пе-раклады былi зроблены беларусам^ якiя жыьи у Латвii: Якубам Воркулем, Валянщнай Казлоускай, Пётрам Масальсюм. Сярод пазнейшых перак-ладчыкау Я. Райнюа можна вылучыць Васiля Сёмуху, Рыгора Барадулiна, Артура Вольскага, Сяргея Пашзьшка.
З 20 жнiуня па 6 верасня 2015 г. з нагоды 150-годдзя Янiса Райнiса у Вiцебскiм абласным краязнаучым музеi экспашравалася дзве выставы: "У сэрца паглядзi сваё..." i "Аспазiя - Райню: мяцежнща - гуманiст". Абедзве выставы звязаны адной тэматычнай лiнiяй: жыццёвы шлях, творчасць, гу-манiстычныя щэ^ сяброуская перапiска знакавых для гютарычнай i куль-турнай прасторы Беларус i Латвii асоб - Янк Купалы i Янiса Райнiса.
Таюм чынам, усё вышэйсказанае сведчыць пра цесныя сувязi Янiса Райнiса з беларусамi i Беларуссю. Ён эмацыянальна абараняу беларусау на сваёй тэрыторыi, бо на той час не было у Сейме беларускага прадстаушка. Са сваiмi аднадумцамi ён дабiуся беларускай культурнай аутаномii у Латвп, адчыняу беларускiя школы. Я. Райню наведау Беларусь i прыняу актыуны удзел у Акадэмiчнай канферэнцыi, падчас якой зазначыу: "Я зьвязаны з бе-ларусамi сяброуствам". Сустрэчы Райнюа з Купалам i iншымi пiсьменнiкамi адыгралi вялiкую ролю у пстерыи двух суседнiх народау - латышоу i бела-русау. З тых часоу i па сённяшнi дзень развiваюцца мiжнацыянальныя, мiж-культурныя адносiны памiж суседнiмi краiнамi, Латвiяй i Беларуссю.
Выкарыстаныя крын1цы:
1. Ключанов1ч, I. Райтс 1 Купала: Адзшства тэм 1 матывау [Электронны рэсурс] / I. Ключанов1ч // Беларусь пам1ж усходам 1 захадам. - Ч. 2. - Мшск, 1997. -С. 234-238.
2. Королёв, М. Райнис Янис/ М. Королёв // Латыши в белорусской истории: биогр. справ. / под общ. ред. М.Г. Королёва. - Минск: РИВШ, 2016. - 84 с.
3. Патзьтк, С. Райтсу - 150! Пашанцавала на ... Райтса [Электронны рэсурс] / С. Патзьтк // Сьвганак. - Рэжым доступу: http://www.svitanak.lv/by/ page/653. - Дата доступу: 06.06.2016.
4. Патзьтк, С. Сябры-суседзi Ятса Райтса [Электронны рэсурс] / С. Патзьтк // Голас Радзiмы.- Рэжым доступу: http://golas.sb.by/gistoryya/article/ syabry-susedz-yan-sa-rayn-sa.html. - Дата доступу: 09.06.2016.
5. Працы акадэмiчнай канферэнцьп па рэформе беларускага праватсу i аз-бум (14-21 лiстап. 1926 г.) / Пад рэд. С. Некрашэвiча, У. 1гнатоускага. - Мiнск: Выд. 1нбелкульта, 1927. - XXVII, 432 с.
6. Райнiс Янiс // Беларуская энцыклапедыя. - Т. 13. - Мшск: БелЭн, 2001. -С. 271.
7. Фiлiповiч, Д. Вечна жыць вам, Купала i Райтс... [Электронны рэсурс] / Д. Фiлiповiч // Pawet. - № 37 (723), 28 верасня 2005 г. - Рэжым доступу: http:// pawet.net/ns/2005/37/%E2%84%96_37_(723).html. - Дата доступу: 05.06.2016.
