CC BY
136YANGIYO'L VA TOSHKENT SHEVASIGA XOS XUSUSIYATLAR
DOSMUXAMEDOVA Sevara
O'zR FA O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti O'zbek tili tarixi va dialektologiya bo'limi
mustaqil tadqiqotchisi Tel: 99. 017-52-44. sevaradosmuhemedova@gmail.com
d https://doi.org/10.24412/2181-2993-2022-3-29-36
f
14ж|
\ i -, i 11 /
Ushbu maqolada ilmiy manbalar asosida Yangiyo'l shevasining o'ziga ANNOTATSIYA xosligi matn asosida ko'rsatilgan. O'zbek shevalarining fonetik xususiyatlarini tasniflash, ular "o" lovchiligi bilan ajralib turuvchi shevalar turiga kiritish va ushbu shevalarni o'rgangan olimlarning talqini va tahliliga e'tibor qaratilgan.
Kalit so'zlar: Dialektologiya, ilmiy manba, dialektal matn, yangiyo'l shevasiga xos xususiyatlar, shevalarni dialektal misollar asosida o'rganish.
АННОТАЦИЯ
В данной статье на основе научных источников показана специфика янгиюльского диалекта на основе текста. Уделено внимание классификации фонетических особенностей узбекских диалектов, их включению в тип диалектов, выделяемых «о», а также интерпретации и анализу ученых, изучавших эти диалекты.
Ключевые слова: Диалектология, научный источник, диалектный текст, особенности Нового диалекта, изучение диалектов на основе диалектного текста.
This article, based on scientific sources, shows the specificity of the ABSTRACT Yangiyul dialect based on the text. Attention is paid to the classification of the phonetic features of Uzbek dialects, their inclusion in the type of dialects allocated by "o", as well as the interpretation and analysis of scientists who studied these dialects.
Keywords: Dialectology, scientific source, dialect text, features of the New dialect, the study of dialects based on the dialect text.
KIRISH
Yangiyo'l va Toshkent shevalaridagi xususiyatlar ularning fonetik, leksik va morfologik xususiyatlarida o'z ifodasini topganligi haqida fikr yuritganda. O'zbek dialektolog olimlari tuman shevasini o'rganishni XX asrning 60-70-yillarida dialektal matnlar yozib olish hamda ularni ilmiy maqola, monografiya va ilmiy ommabop maqolalarda tadqiq etishgan [1, 236-250-].
29
14 www.birunijournal.uz
XX asrning 20-yillarida ilmiy asoslarda Toshkent shahri va viloyati shevalarini fonetik jihatdan birinchilardan bo'lib, rus turkolog olimi (bu olim o'zbek milliy tili va shevalarini yaxshi bilgani uchun yerni aholi uni o'z vakillari sifatida qabul qilishganligini u haqidagi xotiralarda bu haqida to'xtalingan...) Ye.D.Polivanov sheva vakillari nutqidan dialektal matnlar yozib olish bilan o'rganib, o'sha davrdagi ilm-fanning talablari asosida maxsus tadqiq etib, Toshkent dialekti deb atagan [4, 37-58-]. Ma'lumki, Prof. Y.D. Polivanov o'zbek dialektologiyasining asoschilaridan biri edi. U ko'pgina o'zbek shahar va qishloqlarida bo'lib, ularning shevalari haqida bir necha asar va maqolalar yozib qoldirdi. Uning "O'zbek tilini o'rganishga kirish" (1925) [6,], "O'zbek tilining qisqacha grammatikasi" (1926) [7,], "O'zbek dialektologiyasi va o'zbek adabiy tili" (1933), "O'zbek tili grammatikasi uchun materiallar" (1935) kabi yirik asarlari bilan bir qatorda ayrim o'zbek shevalarining fonetikasi va leksikasiga bag'ishlangan maqolalari ham bor [8, .3-9-, 37-58-, 221-].
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Bizning o'rganish obyektimiz bo'lgan Yangiyo'l va Toshkent shevasi o'zbek shevalarining fonetik xususiyatlariga ko'ra "o" lovchi shevalar tipiga kiradi va shevalardan dialektal so'z yozib olish yo'lidan borilgan: Ye.D. Polivanovda adabiy tilda Shevada aslida
bolg'uchb
kezynnb
yelgyche
hyeksye yygyrgenb
yelyp
ychyn
quyruq
kenlyn
mygyz
otur (almastan)
yuvup
olturur
kyyyp belup
Ho'kiz yugurgani o'tira olmasdan
yuvib
o'tirar
kuyib
bo'lib
o'lib
uchun
quyruq
ko'ngling
muguz, shox
tumshuq
yurib-yurib
ko'mir
o'rib
cho'qib
tuxum
bo'lguncha
ko'zingni
o'lguncha
bo'lishi kerak
hyekbz
Yugbrganb
Otbr(am'y)
yuvp
ot'rar
kuibp
bo:p
bo:g'chb kez'nnb olgbchb: yel'p
uch'n quyrq
tumshuq yyryp-yyryp
kenblbn mug'z tumshbq yurbp-yurbp
kemyr orup choqup tuxum
kembr orp
choqp tuhbm
30
Biz Yangiyo'l shevasini Toshkent shevasi bilan qiyoslab o'rganganda Ye.D.Polivanov kabi dialektal matnlami yozib, ularni fonetik va leksik tahlil qilib, dialektal mantlarni tahlili yo'lidan borishni to'g'ri, deb bilamiz. Yangiyo'l shevasining leksik tarkibi haqida qisqacha to'xtalingan ilmiy ishni XX asrning 60-yillarida T.Sodiqov amalga oshirgan [9,15-36-] va sheva leksikasiga to'xtalgan. U "Тошкент области узбек шевалари" nomli monografik ishga hammualliflik ham qilgan [10,172]. Mazkur monografiyada Toshkent viloyati shevasi fonetikasi, morfologiyasi va leksikasi bo'yicha ancha dialektal ma'lumotlar berilgan.
Bizningcha sheva haqida, uning leksik tarkibi va leksik fondi haqidagi fikrlar hech qachon eskirmaydi. Shuning uchun V.Vinogradovning quyidagi jumlasining sheva leksikasiga oidligini hisobga olib, qayd etishni o'rinli bilamiz: "Asosiy lug'at fondining o'zgarish qonuniyati, tabiiyki, turli xarakterda bo'ladi. Avvalo tadrijiy bo'lsa-da, asosiy lug'at fondining tarkibi o'zgaradi, ba'zi so'zlar iste'moldan chiqadi, ba'zi yangi so'zlar kiradi; ikkinchidan asosiy lug'at fondidagi so'zlarning shakli o'zgaradi, ma'nosi kengayadi. Uchinchidan, dastlabki so'zlar tarmoqlanib, yangi so'zlar, ya'ni asosiy lug'at fondi zaminida yangi leksik-semantik qator yoki zanjir (sep) paydo bo'ladi, to'rtinchidan omonimlar vujudga keladi" [11,164]. Shuningdek, yuqoridagi kitobda fonetika bo'yicha ham ba'zi bir terminlarga munosabat bildirilgan. Masalan, unda "tovushlarning qayta taqsimlanishi" termini [12,10-] keyin muqimlashgan fonetik o'zgarish termini o'rnida qo'llangan.
Dialektizmning bu turi haqida gapirayotganda mualliflar dialektolog olimlarning qarama-qarshi fikrlarini keltirishi bejizmaz. Maqsadimiz o'zbek xalq shevalarini tadqiqot qilish ekan, dialektogik elementlarni bee'tibor qoldirmasligimiz zarur. Bizning nazarimizda esa dialektizmning bu turini o'rganish va lug'at tarkibiga izohlar bilan kiritib, shevalarni asl holatda talqin qilish imkoniyatini saqlab qolishimiz kerak.
Yangiyo'l shevasidan leksik-fonetik dialektal so'zlarga misollar: bir panis shirinlila - bir patnis shirinliklar, qarmdosh-urug'la - qarindosh-urug'lar.
Toshkent shevasiga oid leksik-fonetik dialektal so'zlarga misollar: Kun jäxsi cusis ucun bäjläni julip täslässi xamtav dijvuz - Kun yaxshi tushishi uchun barglarni yulib tashlashni "Homtok" deymiz.
Tilga olingan ba'zi dialektal so'z deb berilayotgan tushunchalarda chalkashliklar mavjud. Shu tariqa dialektal so'zlarni turlarga ajratishda, ularning xususiyatlarini belgilashdagi muhim jihatlarini tadqiq etdik. T.Enazarov tomonidan ham aytib o'tilgan1. Quyida aytib o'tilgan dialektal so'z turlariga misollar ham keltirildi:
1 Эназаров Толиб. Узбек шевашунослигининг долзарб долзарб масалалари // Тил ва адабиёт таълими. 2017. 6-
сони. -17-18.
31
www.birunijournal.uz
1.Sof leksik dialektal so'zlar - asos va qo'shimchalar tarkibida hech qanday fonetik o'zgarishlarsiz, sof shevaga oid so'zlarni ifodalaydi:
Yangiyo'l shevasida sof leksik dialektal so'zlar Toshkent shevasida sof leksik dialektal so'zlar
vaxt voxt
atä Dadä
amaki amaqi
kotta amaki aqa
Näpäs (nafas) Näfäs (nafas)
Kyö (kuyov) Küyöv (kuyov)
tere terak
jida jiyda
maqsat maxsat
O'xtiuchi O'qituvchi
beshi(beshik) beshu
nevara navara
2. Morfologik dialektal so'zlar - asosga qo'shimchalar qo'shilganda so'zni odatdagi shakli o'zgarishi bilan hosil bo'ladi:
Yangiyo'l shevasida morfologik dialektal so'zlar Toshkent shevasida morfologik dialektal so'zlar
sovopti sävopti
müzläpyotipti müzlavyotipti
bayegi bayegi
qarila qärilä
haliyam haliyam
3. Morfologik-fonetik dialektal so'zlar - so'z asosiy tarkibining fonetik hodisaga uchrashi, qo'shimchaning ham adabiy til variant qo'llanilmasligidan yuzaga keladi:
Yangiyo'l shevasida morfologik- Toshkent shevasida morfologik-
fonetik dialektal so'zlar fonetik dialektal so'zlar
Maxsatta Maqsatda
Yonidegi (Yonidagi) Yonidigi
Shunde (shunday) shundo
Barokatli (barokatlik) -
mashi mana shi
32
opke (olib kel) olib kel
□vor (olib ber) □vor (olib ber)
chopig' chopu
sovopti sävopti
balu (balig') balu (baliq)
manam menam
totuvli totuvlik
ahlli ahllik
yig' volayapkanda yig'vovotkanda
4. So'z yasalishi bilan shakllangan dialektal so'zlar - adabiy tilda yoki shevalarda mavjud bo'lgan xilma-xil so'z yasovchi affikslar shevalardagi so'zlarga yoki adabiy til va shevalar uchun mushtarak so'zlarga qo'shilishi natijasida yuzaga keladi
Yangiyo'l shevasida so'z yasalishi bilan shakllangan dialektal so'zlar Toshkent shevasida so'z yasalishi bilan shakllangan dialektal so'zlar
Yur+mox+chi Yur+mox+chi
Baraka+li (barokatlik) Baraka+li (barokatlik)
Qayg'u+r-yapkanlani Qayg'u+ r+votganlani
Brdam+li (birdamlik) Birdam+li
Totuv+li (totuvlik) Totu+li
Ahl+li (ahllik) Ahl+li
Sir+guruch Shir+guruch
Beshi+tebratar Beshu+tervotar
5. Leksik-fonetik dialektal so'zlar - ba'zi dialektal asosning tarkibida bir va undan ortiq tovushning fonetik o'zgarishi natijasida shakllanadi.
Yangiyo'l shevasida leksik-fonetik Toshkent shevasida leksik-fonetik
dialektal so'zlar dialektal so'zlar
Chochiladi (sochiladi) Sochiladi
Tarog' taro
Tog'riliy (to'g'rilik) Tog'rili (to'g'rilik)
Kamtarliy (kamtarlik) Kamtarli (kamtarlik)
ozodaliy (ozodalik) ozodali (ozodalik)
y°g' y°
Go'galliy tarifi (guzallik tarifi) Go'galli tarifi (guzallik tarifi)
Jida (jiyda) jiyda
Parishta (farishta) Parishta (farishta)
33
Tovs (tovus) -
Podsho (podshoh) Podsho (podshoh)
Sop (solib) Sop (solib)
Arig' (ariq) aru
6. Frazeologik dialektal so'zlar - o'zbek sheva, dialektlarida mavjud bo'lgan, adabiy tilda esa qo'llanadigan yoki umuman uchramaydigan iboralardir.
Yangiyo'l shevasida frazeologik- Toshkent shevasida frazeologik-
dialektal so'zlar dialektal so'zlar
Tashvishli kunida sheri bolmoq. Tashvishliga sheri
Gap uqtiraolmay xunob bo'lasan. Gap urgata olmaysan.
Bel olishmoq. Kuch sinashmoq.
Koriship ketipti (ko'rishib- ko 'rishib-so'rashib.
so'rashib)
G'aplatta qoldim. G'aflatta qoldim.
Kuyp-yonip yursham (baxt). -
Ko'zini shira bosdi . Ko'zi boshqacha bo'libdi.
Poymol bo'lmoq. Tahqirlanib qolmoq .
Adabini bermoq. Aqlini kiritmoq.
7. Etnografik dialektal so'zlar - o'zbek adabiy tilida ham, shevalarda ham xalqimizning asrlar davomida shakllangan qadimiy urf-odat moddiy va ma'naviy madaniyat bilan aloqador sheva, dialektlarga xos etnografik so'zlarni qamrab oladi.
Yangiyo'l shevasida etnografik dialektal so'zlar Toshkent shevasida etnografik dialektal so'zlar
"Kulcha dumalatar" "Birinchi qadam"
"Mehmon kutish" "Mehmon kutish"
"Tug'ilgan kunni nishonlash" "Tug'ilgan kunni nishonlash"
"Tug'di-tug'di" -
Ko'rpa solar -
kiye yashirar kiyo yashirar
8. Leksik-semantik dialektal so'zlarda ma'noda o'zgarish bo'ladi. Shuning
uchun ular kam uchraydi.
Yangiyo'l shevasida semantik dialektal so'zlar leksik- Toshkent shevasida leksik-semantik dialektal so'zlar
atä Dadä
uzumtarashlash xomtov
9. Atoqli ot (umuman nomlar) hamc a joy nomlari shaklidagi dialektal so'zlar.
34
Yangiyo'l shevasida atoqli otlar shaklidagi dialektal so'zlar Toshkent shevasida atoqli otlar shaklidagi dialektal so'zlar
Qovunchi -
Niyozboshi -
Xalqabod -
Jonariq (Jo'nariq) Jonariq (Jo'nariq)
- Xadra
- Chorsu
XULOSA
Yuqorida keltirilgan manbalar va ularga oid misollardan ko'rinib turibdiki, Yangiyo'l shevasining xususiyatlarini va uni Toshkent shevasi bilan qiyoslanishini dialektal matnlar asosida olib borish amaliy hamda nazariy jihatlardan qaraganda ham o'rinlidir.
REFERENCES
1. Решетов В.В. Кураминские говоры Ташкентской области (фонетические система, морфолгический строй). Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. -Ташкент, 1952. Содиков Т. Лексика говоров Ташкеньтской области. Филология фанлари кандидати илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. -Тошкент, 1969. Поливанов Е.Д. Образцы фонетических записы Ташкентского диалекта. Блютень САГУ. 4. Ташкент, 1924. Поливанов Е.Д. Образцы звуковой состав Ташкентского диалекта. Наука и просвешение,Тошкент, 1922. Шоабдурах,монов Ш. Тошкент шевасининг хусусиятларидан. ТАМ. Тошкент, 1960. Гуломов Ё. F. Тошкент диалектида эгалик кушимчалари // Узбек тили масалалари.САГУ илмий асарлари. Тошкент. 1967. Гулямов Я. Из наблюденной под морфологией Ташкентского говора. УзДМ. II. Ташкент, 1957. -B.236-250.
2. Поливанов Е.Д. Фонетическая система говора кишлака Икан. Изд-во АН СССР. ОГН. 1929. -B. 528.
3. Bu haqida qarang: Содиков Т. Лексика говоров ташкеньтской области. Филология фанлари кандидати илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. -Тошкент, 1969. -B.10.
4. Поливанов Е.Д. Образцы звуковой состав Ташкентского диалекта. -Тошкент: Наука и просвешение, 1922. -B.3-9. Поливанов Е.Д. Образцы фонетических записы Ташкентского диалекта. Блютень САГУ. 4. Ташкент, 1924. -B.37-58.
35
5. Решетов В.В. Кураминские говоры Ташкентской области (фонетические система, морфолгический строй). Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. -Ташкент, 1952. —B .11-19.
6. Поливанов Е.Д. Введение в изучение узбекского языка, (пособие для само обучения). Вып. 1, Ташкент 1925.
7. Проф Э.Д. Поливанов, Краткаяграмматика узбекского языка, Тошкент-Москва, 1926.
8. Поливанов Е.Д. Образцы звуковой состав Ташкентского диалекта. -Тошкент: Наука и просвешение, 1922. -B.3-9.Поливанов Е.Д. Образцы фонетических записы Ташкентского диалекта. Блютень САГУ. 4. Ташкент, 1924. —B.37-58. Кунгуров Р. Е.Д.Поливанов и узбекское языкознанию. Материалы конференции «Актуальные вопросы современного языкознания и лингвитические наследия Е.Д.Поливанова», I—том, Самарканд, 1964. —B. 221-бет.
9. Содиков Т. Лексика говоров Ташкеньтской области. Филология фанлари кандидати илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. —Тошкент, 1969. —B.15-36.
10. Тошкент области узбек шевалари. —Тошкент, Фан, 1976. 172 bet.
11. Виноградов В.В. Об основном словарном фонде и его словообразующей роли в истории языка. —Москва, 1952.с.164.
12. Тошкент области узбек шевалари. —Тошкент, Фан, 1976. —B.10.
36
www.birunijournal.uz
