YANGIYO‘L, TOSHKENT SHEVALARIDAGI FONETIK QONUN VA JARAYONLAR Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 21 ISSUE 10

educational, natural and social sciences -------- JtV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022:5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

YANGIYO'L, TOSHKENT SHEVALARIDAGI FONETIK QONUN VA

JARAYONLAR

Dosmuxamedova Sevara

O'zR FA O'zbek tili, adabiyoti va folklori Instituti O'zbek tili tarixi va dialektologiya bo'limi mustaqil tadqiqotchisi

Tel. 99.017-52-44 sevaradosmuhemedova@gmail.com

ANNOTATSIYA

Ushbu maqolada Yangiyo'l hamda Toshkent (shaharlari) shevalaridagi fonetik qonuniyatlar ochib beriladi. Fonetik hodisalarning shevadagi holatlari o'rganilib, tahlil qilinadi va misollar keltiriladi.

Kalit so'zlar: Singarmonizm, umlaut, assimilyatsiya, dissimilyatsiya, spirantizatsiya, metateza, reduksiya.

АННОТАЦИЯ

В данной статье раскрываются фонетические закономерности Янгиюльского и Ташкентского диалектов. Изучаются, анализируются и приводятся примеры фонетических явлений в диалекте.

Ключевые слова: Сингармонизм, умляут, ассимиляция, диссимиляция, спирантизация, метатезис, редукция.

ABSTRACT

In this article, the phonetic regularities of the Yangiyul and Tashkent dialects are revealed. Cases of phonetic phenomena in dialect are studied, analyzed and examples are given.

Keywords: Synharmonism, umlaut, assimilation, dissimilation, spirantization, metathesis, reduction.

KIRISH

Bilamizki, o'zbek xalq shevalari tizimida ularni bir butun qilib turadigan tizim bu -fonetik hodisalar tizimi hisoblanadi. Shu o'rinda bir holatga, aniqrog'i, fonetik hodisalarning shevada faolligi yohud kam qo'llanishiga qarab, ularga aniqlik kiritib olish kerak. Albatta, fonetik jarayonlarni ilmiy asosda guruhlash uchun ularning faolligi yoki nofaolligini hisobga olish lozim. Shuning uchun bu holatni quyidagicha tarzda guruhlash o'rinlidir: 1) fonetik qonuniyat1; 2) fonetik jarayonlar.

1 Муродова Н. Узбек диалектологияси. -Тошкент: Barkamol fayz media, 2019. -B. 38-41.

761

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Doimiy takrorlanib turadigan jarayonlar fanda qonunlar deyiladi. "O'zbek dialektologiyasi"da ham fonetik qonuniyatlar bor. Ularga: 1) singarmonizm; 2) assimilyatsiya; 3) umlaut qonunlari misol bo'la oladi. Chunki ular barcha o'zbek shevalarida faol qo'llanishi ko'p bora kuzatilgan.

Yangiyo'l hamda Toshkent (shaharlari) shevalarida quyidagi fonetik qonunlar uchraydi: 1) singarmonizm; 2) assimilyatsiya; 3) umlaut. Bu uch hodisani fonetik qonunlar deb ko'rsatilishiga sabab, ular sheva vakillari nutqida u yoki bu darajada uchrab turadi.

MUHOKAMA VA NATIJALAR

Tarixdan ma'lumki, Yangiyo'l shahri 1937-yil 1-oktabrda tashkil topgan. 1955-yilda Yangiyo'l shahri va Yangiyo'l tumani birlashtirilib, Yangiyo'l tumani deb atalgan. Bu tuman Toshkent shahridan uncha uzoq bo'lmagan joyda joylashgan. Shuning uchun u Toshkent viloyatining hududi tarkibiga kiradi.

Bu shevaning, ya'ni Yangiyo'l shevasi haqida batafsil gapirib o'tishdan oldin unda aniq ko'rinib, bilinib turadigan quyidagi fonetik qonun va jarayonlarni dialektal matn(lar)da uchrashini, ularda dialektal so'zlarning bir necha turi borligini ta'kidlashimiz lozim bo'ladi. Bu fikrimizni quyidagi dialektal matnli misolda ko'rish mumkin:

Yangiyo'l shevasidan matn: Bittd kbshb pulgd ozgbnd muhtoj bop quyndlbb qoptb-dd dostbddn yorddm sordsh uchun unb uybgd keptb. Eshbgbnb taqullatsa, dostb chbqbb u bbldn korbshbp ketbptb. Uygd taklbp qbiptb: Kb(r) uygd otbrdmbz deb. Shundd dostb: Manb kechbr, uygd taklbfb^a hozb kbrombmdn. Lekbn boshqd vdx, dbbdttd otbrgdnb keldmdn sdnbkbgd",- deptb. Hozb bbr muhtojlbddn keludbm oldb^. Bb(r) kbshbddn yuz mbq qarz ogdndbm Ushdni berishim kere. Ozgind qiyndlip qoldim, qolimdd pulim yoq. Shuchun old^gd keganidim",- depti. Dosti yugurbb uybgd kbrbb ketbptb-dd, bchkdrbddn pul op chbqbp, berbptb. Keybn ortog'igd: "dgdr ydnd shundqd muhtoj bop qosdn,, dlbdttd ollbmga kegbn, yorddm derdmdn",-deptb-dd hdlbgb pullb ortog'iga bervorbptb. Dostb xursdn bop xdyirldshbb ketgdnbddn hdlbgb uyby egdsb qaytbp uygd kbrgdnddn keyin xdpd boptb-dd, rosd ybg'ldpdb. Shundd xotbnb iyd erbm kop pul bervorbptb shekbllb dep: Hd, bbror ndrsdnb bdxond qbp qdytdrvorsebm boldrdb-dd, deptb. Yoq, sdn oyldgdnchalbmds, dostbm pulgd muhtoj bop qogdnbnb bblmdgdnbmddn ybg'ldydppdn, u kep sordndsbddn oldbn ozbm borbb, dostbm bbror ndrsdgd muhtojligin bomb, dep sordshbm keregbdi g'aplatta qoganbmddn dchbnbb ybg'ldydppdn deptb.

Yozib olingan bu matnda tovush tushishining so'z o'rtasi va oxirida uchrashi ko'p kuzatilgan. Bu matnda "d" undoshining "t" undoshiga, "b" undoshining esa "p"

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 21 ISSUE 10

educational, natural and social sciences -------- JtV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022:5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

undoshiga o'tishi hodisasi bor. Bu sheva vakillari tub aholi Shahrixon va Qo'qondan ko'chib kelib, Yangiyo'l tumaniga joylashgan qarluq lahjasi vakillari hisoblanadi.

Singarmonizm Yangiyo'l sheva vakillari nutqida faol qo'llaniladi. Toshkent dialektida ushbu jarayon nisbatan kam. Singarmonizm lotincha unlilarning uyg'unlashuvi demakdir. Taniqli tilshunos I.A. Bogoroditskiyning fikriga ko'ra, singarmonizm unlilar uyg'unligi, lekin qisman undoshlarga ham taalluqlidir. Bu haqida professor U.Tursunov, X.Doniyorovlar "Узбек тилидaги сингaрмoнизм x,aK^a" nomli katta maqola yozib, e'lon qilishgan2. Singarmonizm qonuni ikki sifat ko'rinishiga ega: Lingval yoki palatal (tanglay) singarmonizmi. Bu qonuniyatga ko'ra, so'zning dastlabki bo'g'inida old qator unlilar qatnashgan bo'lsa, keyingi bo'g'inlarda ham old qator unlilar ishtirok etadi, so'zning dastlabki bo'g'inida orqa qator unlilar ishtirok etsa, keyingi bo'g'inlarda ham orqa qator unlilar qatnashadi. Bu qonuniyat, ya'ni singarmonizm jarayoni faqat shahar va shahar tipidagi shevalarda amal qilmaydi, ya'ni so'zning dastlabki bo'g'inida a, y, o, ы(ь) unlilaridan biri qatnashsa, keyingi bo'g'inlarda ham shu unlilar keladi va so'zda q, g', x chuqur til orqa undoshlari ishtirok qilishi mumkin, aksincha, so'zning dastlabki bo'g'inida э, е, и(ъ), в, y unlilaridan biri qatnashsa, keyingi bo'g'inlarda ham shu unlilar keladi, bunda k, g undoshlari kelishi ham mumkin. Singarmonizm qonunining ushbu ko'rinishi aksariyat turkiy tillarda amal qiladi, ayniqsa, qirg'iz tilining temir qonuni hisoblanadi3 [3, 42-44-]. Buni ikki sheva o'rtasidagi misollarda ko'rishimiz mumkin:

Toshkent shevasida nisbatan bor: ketvommän, ketvossän, ketvotti, ketvomizä, ketvjsilä, ketishvoti.

Yangiyo'l shevasida esa bu qonuniyat saqlangan: ketyappan, ketyapsan, ketyapti, ketyappiz, ketiyapsiz, ketishyapti.

O'zbek shevalarida lab ohangi qonuni so'zlarning dastlabki ikki bo'g'inida qayd qilinishi xarakterlidir, ya'ni odatdagi hol. Uchinchi va to'rtinchi bo'g'inlarda kam uchraydi. Toshkent shevasida: bövotti, körvomizs, borvomizs, kevomizs. Yangiyo'l shevasida: bölyäpti, köryäppiz, boryäppiz, kelyappiz.

Assimilyatsiya shevadagi fonetik qonuniyatlardan biri bo'lib, assimilyatsiya so'zdagi undoshlar tizimida baravar qayd qilinadi, ya'ni so'zdagi undoshlar bilan bog'liq fonetik qonuniyatdir. Ushbu shevalarning dialektal matnlaridagi so'zlarda uchraydigan assimilyatsiya dastlab progressiv va regressiv assimilyatsiyaga,

2 Турсушв У., Дoниёрoв Х. Узбек тилидaги CTHrapMoHroM ^a^HAa // Алишер Нaвoий нoмидaги Узбек Дaвлaт университетининг aсapлapи. - СaмapкaндД959. -B. 37-44.

3 Чoкoшевa Б.С. Бaштaлгыч клaсстapдa кыргыз тилин текстке 6aräaHbraTyy oKyTyyHyH технoлoгиясын мoделдештиpyy. -Бишкек, 2017. -B. 42-44.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

so'ng to'liq va to'liqsiz assimilyatsiyaga bo'linadi. Progressiv assimilyatsiyada oldingi tovush keyingi tovushni o'ziga singdirsa, regressiv assimilyatsiyada keyingi tovush oldingi tovushni o'ziga o'xshatadi. To'liq assimilyatsiyada so'zdagi o'zaro bir-biriga singib ketadigan undosh tovushlar tushuniladi. Misol: syvvb (suvvi-ToshK.) kitob - kitoppi, daftar - daftarri.

Umlautda, ya'ni bu fonetik qonuniyat tilshunoslik fanida unlilarning regressiv assimilyatsiyasi deb ham yuritiladi. Bu qonuniyatga ko'ra, so'zga qo'shiladigan qo'shimchadagi old qator unlisi asosdagi (u aksariyat hollarda bir bo'g'inli bo'ladi) so'zdagi orqa qator unlini o'z xarakteriga moslashtirib oladi: Misol: son - ssnd, üosh - üdshd.

Yangiyo'l hamda Toshkent (shaharlari) shevalaridan yozib olingan dialektal matnlarda nutqiy sharoit, nutqiy imkoniyatga qarab, doim takrorlanmaydigan, ammo o'zbek xalq shevalarida nisbatan faol qo'llanishi mumkin bo'lgan quyidagi fonetik jarayonlar uchraydi:

1) Dissimilyatsiya; 2) Spirantizatsiya; 3) Spontan o'zgarishlar (jaranglashish); 4) Metateza; 5) Reduksiya. Albatta, bu fonetik jarayonlar "Hozirgi o'zbek adabiy tili" materiallarida juda kam bo'lsa ham uchraydiki, bu hol ham ularning asosan sheva vakillari nutqida uchrashini tasdiqlaydi. Quyida ularga izoh berib, misollar keltirib o'tishga harakat qilamiz.

Dissimilyatsiya jarayoni so'z tarkibidagi undoshlarning boshqa tovush ta'sirisiz o'xshash tovushga, ya'ni tovush variantiga ega bo'lishi dissimilyatsiya hodisasini anglatadi. Quyidagi misollarda undosh sonorlar (r//l) o'zaro o'rin almashgan: devor - devDl, birorta - bironta (ror-ron), zarur - zaril (ur-il), maqta - maxta (maqtamoq fe 'li), cho 'ntak - cho'nte .

Spirantizatsiya esa sheva vakillarining nutq jarayonida so'zdagi portlovchi tovushning sirg'aluvchi variantiga ega bo'lishi spirantizatsiya hisoblanadi: yubordi//yuvordb, sabr qildi// savbr qbldb .

Metatezada, ya'ni ushbu fonetik jarayonda so'zdagi tovushlar ba'zan o'zaro o'rin almashib turadi. Mazkur fonetik jarayon qipchoq shevalarida faol qo'llanadi: tuproq // turpoq (ddryj // ddyro) Yangiyo'l shevasida: qulupnoy - qulpinoy, to'g'ramoq -to'rg'amoq.

Reduksiya jarayonida esa sheva vakillarining nutqidagi so'zlardan ba'zi bir tovushlarning kuchsiz aytilishi kuzatiladi. Bunda unlilar to'liq aytilmaydi, qisqaroq talaffuz qilinadi: k(b)sh(b), ket(b)vur, bo'libdi - bo'(li)pti, shdr(b)p.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Xulosa qilib aytsak, qiyosiy o'rganilayotgan Yangiyo'l va Toshkent (shaharlari) shevalari umumo'zbek shevalarining ajralmas qismi sifatida o'ziga xos individual xususiyatlarni jamlay olgan fonetik qonuniyat va fonetik jarayonlarga ega.

REFERENCES

1. Решетов В.В. Кураминские говоры Ташкентской области (фонетические система, морфолгический строй). Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. -Ташкент, 1952. Содиков Т. Лексика говоров Ташкеньтской области. Филология фанлари кандидати илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. -Тошкент, 1969. Поливанов Е.Д. Образцы фонетических записы Ташкентского диалекта. Блютень САГУ. 4. Ташкент, 1924. Поливанов Е.Д. Образцы звуковой состав Ташкентского диалекта. Наука и просвешение,Тошкент, 1922. Шоабдурах,монов Ш. Тошкент шевасининг хусусиятларидан. ТАМ. Тошкент, 1960. Гуломов Ё. F. Тошкент диалектида эгалик кушимчалари // Узбек тили масалалари.САГУ илмий асарлари. Тошкент. 1967. Гулямов Я. Из наблюденной под морфологией Ташкентского говора. УзДМ. II. Ташкент, 1957. -B.236-250.

2. Муродова Н. Узбек диалектологияси. -Тошкент: Barkamol fayz media, 2019.

4. Чoкoшевa Б.С. Бaштaлгыч клaсстapдa кыргыз тилин текстке бaйлaныштyy oкyтyyнyн технoлoгиясын мoделдештиpyy. -Бишкек, 2017. -B. 42-44.

5. Пoливaнoв Е.Д. Обpaзцы звyкoвoй сoстaв Тaшкентскoгo диaлектa. -^шкет: Нayкa и пpoсвешение, 1922. -B.3-9. Пoливaнoв Е.Д. Обpaзцы фoнетических зaписы Тaшкентскoгo диaлектa. Блютень САГУ. 4. Тaшкент, 1924. -B.37-58.

6. ^дигав Т. Лексикa гoвopoв Тaшкеньтскoй oблaсти. Филoлoгия фaнлapи кaндидaти илмий дapaжaсини oлиш учун ёзилгaн диссеpтaция. -Тoшкент, 1969. -B.15-36.

7. ^шкет1 oблaсти узбек шевaлapи. -Тoшкент, Фaн, 1976. 172 bet.

-B. 38-41.

3. Турсу^в У., Дoниёpoв Х. Узбек тилидaги сингapмoнизм x,aкидa // Алишер Нaвoий нoмидaги Узбек Дaвлaт университетининг aсapлapи. - Сaмapкaнд,1959.

-B. 37-44.