Научная статья на тему 'ЯНГИ ЎЗБЕКТИСТОН ШАРОИТИДА ТАЛАБАЛАРДА УМУМИНСОНИЙ ҚАДРИЯТЛАРГА ОИД КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ'

ЯНГИ ЎЗБЕКТИСТОН ШАРОИТИДА ТАЛАБАЛАРДА УМУМИНСОНИЙ ҚАДРИЯТЛАРГА ОИД КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
миллат / миллий қадрият / инсонпарварлик / компетентлик / миллий ўзликни англаш / таълабчанлик / ижтимоий – профессионаллик / маънавий-аҳлоқий фазилатлар / миллий ғурур / миллий ифтихор / маънавият / тарихийлик / мантиқийлик / қиёсий таққослаш

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуғаниев Озод Турсунбой Ўғли

мазкур мақолада талабаларда умуминсоний қадриятларга оид компетентлиликни ривожлантиришнинг илмий назарий асослари ёритилган бўлиб, турли ёт ғояларнинг салбий таъсири ортиб, одамларнинг онги-шуъури ва қалби учун кураш кучайиб бораётган бир даврда таълим-тарбия, тарғибот ва ташвиқот ишлари жараёнида умуминсоний қадриятларга содиқлик, миллий ғоя, миллат ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги масаласининг долзарблиги сифатида талаба-ёшларни профессионал касб эгаси бўлиб вояга етказишда, шунингдек, уларнинг миллий, умуминсоний қадриятлар, меҳр-мурувват, диний-бағрикенглик, ватанпарварлик, ватанга садоқат, миллий ифтихор, миллий ғурурни қарор топтириш каби юксак инсоний фазилатларни ривожлантиришнинг илмий назарий асослари зарурят эканлигининг педагогик таъсир воситалари орқали ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЯНГИ ЎЗБЕКТИСТОН ШАРОИТИДА ТАЛАБАЛАРДА УМУМИНСОНИЙ ҚАДРИЯТЛАРГА ОИД КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ»

ЯНГИ УЗБЕКТИСТОН ШАРОИТИДА ТАЛАБАЛАРДА УМУМИНСОНИЙ ЦАДРИЯТЛАРГА ОИД КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ

НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ АбдуFаниев Озод Турсунбой ^ли

Т.НДори Ниёзий номидаги Узбекистан педагогика фанлари илмий тадкикот институти Илмий котиби педагогика фанлари бщйича фалсафа доктори (PhD)., катта илмий ходим

https://doi.org/10.5281/zenodo.10678213

Аннотатсия. мазкур мацолада талабалардаумуминсоний цадриятларга оид компетентлиликни ривожлантиришнинг илмий назарий асослари ёритилган булиб, турли ёт гояларнинг салбий таъсири ортиб, одамларнинг онги-шуъури ва цалби учун кураш кучайиб бораётган бир даврда таълим-тарбия, таргибот ва ташвицот ишлари жараёнида умуминсоний цадриятларга содицлик, миллий гоя, миллат ва уларнинг узаро боглицлиги масаласининг долзарблиги сифатида талаба-ёшларни профессионал касб эгаси булиб вояга етказишда, шунингдек, уларнинг миллий, умуминсоний цадриятлар, ме^р-мурувват, диний-багрикенглик, ватанпарварлик, ватанга садоцат, миллий ифтихор, миллий гурурни царор топтириш каби юксак инсоний фазилатларни ривожлантиришнинг илмий назарий асослари зарурят эканлигининг педагогик таъсир воситалари орцали

ёритилган.

Калит сузлар: миллат, миллий цадрият, инсонпарварлик, компетентлик, миллий узликни англаш, таълабчанлик, ижтимоий - профессионаллик, маънавий-аулоций фазилатлар, миллий гурур, миллий ифтихор, маънавият, тарихийлик, мантицийлик, циёсий таццослаш

Узбекистон Республикаси таълим ва фан сохасида амалга оширилаётган ислохотларнинг бош негизида ёш-авлодни яъни булажак кадрларни компетентли килиб тарбиялаш энг биринчи масала сифатида каралмокда. Маълумки, Мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг камровли ислохотлардан кузланган пировард максадга эришишда таълим сохдсида олиб борилаётган ишлар мухим ахамият касб этади. Шу жумладан, 2020 йил 23 сентябрда каблу килинган Янги тахрирда кабул килинган "Таълим тугрисидаги" ^онуннинг 7-моддасида кадрларни кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимининг натижавийлиги олий таълим муассасалари фаолияти самарадорлигини замонавий талаблар асосида ошириб бориш вазифасини куяди. Мазкур вазифани амалга оширишда олий таълим талабаларининг хар биридан юксак касбий салохият ва инсоний сифатларга эга булиш талаб этилади деб белгилаб куйилган хам мамлакатимиз эртаси булган талаба-ёшларни ахборот-технологияларидан унмли фойдаланган холда касбий салохиятли ва

компетенцияларини ривожлантириш оркали етук кадрлар сифатида тарбиялаш масласи д

а Хусусан, Янги Узбектистон шароитида талабаларда умуминсоний кадриятларга оид вкомпетентлиликни ривожлантириш шиддат билан ривожланиб глобаллашиб ринтеграцияланаётган дунё шиддат билан узгариб, миллий узликни англаши, умуминсоний надриятларга содиклиги, шахс маънавиятини мустахкамлаш жараёнларида турли ёт иояларнинг салбий таъсири ортиб, одамларнинг онги-шуъури ва калби учун кураш кучайиб нораётган бир даврда таълим-тарбия, таргибот ва ташвикот ишлари жараёнида умуминсоний кадриятларга содиклик, миллий гоя, миллат ва уларнинг узаро богликлиги

у

з и

oaсaлaсиаиаг долзaрблиги яаaдa ошoокдa. Хaлкаиаг oaънaвий xaётидa узлигиаи aаглaш оухио урин тyтaди. Шyадaй экaа, тaлaбaлaрдa уоуоинсоний кaдpиятлapгa оид компетеатлиликаи ривожлaатиришдa aйни oaъаaвий-axлокий тaрбиялaаишиаи тaълиo-тaрбия жaрaёнининг aввaло, миллий уз-узиаи aаглaшиаиаг oaзoyа-oоxиятиаи, xaлк, oиллaт тyшyачaлaри xaoдa yлaрнинг yзaро aлокaдоpлик жиxaтлapигa aлоxидa эътибор кapaтиш лозимлиги адйд этилoокдa. Тaлaбaлaрдa умумиасоаий кaдpиятлapгa оид компетеатлиликаи ривожлaнтиришдa педaгогик-псиxологик жиxaтлapиаи тaxлил этaр энного, биз тоoоаиoиздaа олиб борилгaа тaдкикотлaрни Ургaаиш доирaсидa aввaл, oaxaллий Ba xорижий тaдкикотчилaраиаг ишлaридaги илмий иoкониятлaрни тaxлилигa тyxтaлиб утишаи лозим деб топдик.

Тaлaбaлaрдa умумиасоаий кaдриятлaргa оид компетеатлиликаи ривожлaнтиришдaнинг педaгогик xaoдa псиxологик ривожлaатирyвчи сифaтлaри, тaълиo oaзoyаи Ba оохияти, шaкл Ba тaoойиллaриаи ифодaлaб: "коопетеацияаи бу," - олиoлaр тоoонидaн билдирилгaа фикрлaраиаг этимологик тaxлилиаи xao тaъкидлaш лозим. Дуаё о л

и м

л a P

Ш

a

P ^

о Мaълyoки, Яаги УЗбекистоа шaроитидa тaлaбaлaрдa умумиасоаий кaдриятлaргa оид компетеатлиликаи ривожлaатиришдa тaълиo жaрaёнидa тaлaбaлaргa, вaтaапaрвaрлик, миллий ифтихор pyx^a шaкллaаaдигaа билишаиаг yзигa xос шaкллaридaн биридир деб нтироф этиш оуокин. Деoaк, шaxсаиаг умумиасоаий кaдpиятлapгa содиклик, жaoият, ■ижтиооий кaтлaoи, сиёсий тартия Ba бошкa фyкapолик жaoияти инститyтлapининг oyaйяа

oaксaдлapи ифодaси, yлapаи бу йyлдa биpлaштиpиши, уюштириши, фaолиятгa yндaши, ф

а Хориж олoилapидa В.А.Якунин гасбий коопетеатликаи кеагрок oaъаодa тaлкин филaди Ba уни кyйидaги тapкибий кисoлapгa aжpaтaди: кaсбий билио, кyникoa Ba oaлaкaлap тизиои, кaсбий oaсaлaлapни oyстaкил paвишдa ижодкоpоаa xaл этишга интилиш pa кодирлик, одaoлap билaн ишлaшгa Ba yлapаи бошкapишгa ижтиoоий-псиxологик Жиxaтдaа тaйёpгapлик, oaъаaвий-axлокий жиxaтдaа етуклик, сиёсий oaдaаият [5]. л А

р • oaxсyс коопетеатлик - ^сбий фaолиятаи юкори дapaжaдa эгaллaгaнлик, узиаиаг ¡Кксбий жиxaтдaа боскичoa-боскич усиб боришиаи лойиxaлaштиpa олиш; и • ижтиооий коопетеатлик - биpгaликдaги (гурухли, коопеpaтив) кaсбий фaолият, ^окорли^ шунингдек, oaзкyp кaсбгa тегишли кaсбий оулокот йyллapиаи пyxтa Мaллaгaалик, узиаиаг ^сбий фaолияти аaтижaлapигa ижтиооий жиxaтдaа жaвобгapлик; и • шaxсий коопетеатлик - шaxсий дyаёкapaшлapи Ba уз-узиаи pивожлaнтиpиш йyллapиаи эгaллaгaалик, шaxсаиаг кaсбий жиxaтдaн фaолиятиаиаг издaа чикиб кетишигa Щршилик кypсaтa олишгa кодирлиги;

вдеб ифодaлaб yтгaа. о

лшсбий коопетеатликаи кyйидaги тypлapгa aжpaтaди:

• индивидуал компетентлик - касбий фаолияти доирасида уз-узини намоён кила олиш ва индивидуаллигини ривожлантириш, касбий ривожланишга тайёрлик, узининг индивидуаллигини саклай билиш, уз мехнатини окилона ташкил эта билиш, мехнат фаолиятини зурикишларсиз амалга оширишга кодирлик [6; 24-26-б.].

А.В.Хуторский [7] тадкикотлари доирасида компетенция асосида ётувчи куникма, малака ва фаолият усулларини ажратиб урганган булиб, уларни ривожлантирилиши керак булган, шахс сифатларини блокларга гурухлаган: креатив, когнитив, коммуникатив ва дунёкарашга оид, ташкилий фаолиятли гурухли блокларга ажратиб уларда шахснинг жисмоний, эмоционал, интеллектуал, кадриятли ва маънавий-ахлокий сифатларни ажаратиб тахлил килган холда ифодалаб утган[7].

И.Зимняя [8; 37-б.] уз изланишлари доирасида компетенциявий ёндашувнинг шаклланишини батафсил куриб чиккан, у махаллий хамда хорижий олимларнинг мазкур ёндашувга оид тадкикотларнинг натижаларини тахлил килган булиб, янги таълим парадигмасини шакллантиришнинг асосий боскичларини ажратган, бу унга, биринчидан асосий компетенцияларни гурухлашга ажратиш, назарий асослашга, иккинчидан, уларнинг айрим асосий, зарурий номенклатурасини аниклашга, учинчидан эса уларнинг хар бирига кирувчи компонентлар ёки компетенциялар турларини белгилашга имкон беради деб ифодалаган.

Маълумки, булажак укитувчининг педагогик шахси сифатларига куйидагича талкин килинади :

- таълим олувчиларга хушмуомала ва кизикувчан муносабатда булиш;

- уз жамоаси аъзолари ва укитувчиларнинг танкидларига тайёр булиш, уз фаолиятига узгаришлар кирита олиш;

- ижтимоий вокелик ва атроф-мухитга нисбатан шахсий карашларига эга булиш ва уларни таълим олувчилар билан мухокама килиш, уртоклашиш;

- танкид ва рефлексия(уз-узини назорат ва тахлил килиш)га нисбатан юкори лаёкатда булиш;

- насихатгуйлик ва манманликдан узини саклай олиш;

- мухокама килинаётган хар кандай муаммо ва карашларга тугри муносатбатда булиш;

- уз шаънига айтилаётган танкидларга самимий муносабатда булишлик;

- шахсий ёндашув ва уз таълим йуналишига эга булиш ва бепарво булмаслик;

- уз фикр ва карашларини таълим олувчилар билан уртоклашиш;

- ифодали сузлаш, равон суз бойлигига эга булиш.

Шунингдек, тахлил килиб чикилган илмий тадкикот ишлари шуни курсатадики, укитувчининг касбий сифатларини шаклланганлигининг асосини мотивацион хислатлар, интеллектуал салохият, иродавий сифатлар, амалий куникмалар, хиссий сифатлар хамда уз-узини бошкара олиш сифатлари ташкил этади.

Демак, Янги Узбектистон шароитида талабаларда умуминсоний кадриятларга оид компетентлиликни ривожлантиришнинг асосий максади ёшларда бунёдкор гояларнинг мазмун-мохиятан соглом ёки носоглом, эзгу ёки ёвуз, бунёдкор ёки бузгунчи гояларнинг булиши мумкинлигини ёритиш хамда умуминсоний кадриятларга содиклик рухида тарбияланиши мухим педагогик вазифа сифатида каралмокда. Бизга маълумки, умуминсоний кадриятларга оид компетентлиликни ривожлантириш талабаларнинг кундалик фикрларидан фаркли яна уз тафаккурида пайдо булсада, кенг жамоатчилик

манфаатларини ифода этишда уз миллий кадриятлари асосида тарбияланса мухим урин тутади. Демак, талабаларда умуминсоний кадриятларга оид компетентлиликни ривожлантириш асосий омил сифатида узига ишонч ва эътикодга айланиб эътироф этилганлиги сабабли талабаларни ватанга садокат ишонч, миллий ва умуминсоний кадриятлар рухида камол топиши, кадрлар тайёрлашда мамлакат такдири учун жон куйдирадиган кадрлар этиб тарбиялаш масаласи долзарб ахамият касб этмокда.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги Фармони // ПФ-5847-сон .

2. ^ори Ниёзий номидаги Узбекистон педагогика фанлари илмий тадкикот институти. Педагогик атамалар лугати. Т.: 2008 й. б - 28-29.

3. Румий Ж. Маънавий маснавий. Мухаммад таржимаси. Техрон, 2001 йил, 7-б. Форсча-узбекча лугат.

4. Миллий истиклол гоясини шакллантиришда ташкилий-услубий ёндашувлар.. (кадрлар тайёрлаш миллий дастури вазифалари доирасида). Т.: 2002.-19 б.

5. Якунин В.А. Педагогическая психология: Учеб. пособие. - СПб.: 1998. - 639 с.

6. Маркова А.С. Технология массового тестирования студентов: Учебное пособие. - М., 1996.

7. Хуторской А. Ключевые компетенции и образовательные стандарты // Интернет-журнал "Эйдос". - 2002 г. - 23 апреля. -Режим доступ. URL: http://www.eidos.ru/iournal/2003/0420-01.htm 15.02.2010 г..

8. Зимняя, И.А. Ключевые компетентности как результативно целевая основа компетентностного подхода в образовании .: авторская версия И.Зимняя. - М.: Издательство: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов 2004. - 37 с

9. Hutmacher W.. Key competencies for.:. Europe // Report of the Symposium Berne, Switzerland 27-30 march, 1996. Council for cultural cooperation a secondary education for europe. Strasburg., 1997. C.11

10. Abdug'aniev O. TA'LIM JARAYoNIDA MODELLAShTIRISh ORQALI TALABALARDA IJTIMOIY FAOL FUQAROLIK KOMPETENSIYaNI RIVOJLANTIRISh //Innovations in Technology and Science Education. - 2022. - T. 1. - №. 5. - S. 161-168.

11. Abduganiyev O. T. DEVELOPMENT OF SOCIALLY ACTIVE CITIZENSHIP COMPETENCIES IN STUDENTS-AS A SOCIAL PEDAGOGICAL NEED //PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF SCIENCE AND EDUCATION. - 2022. - T. 1. - №. 5. - S. 78-83.

12. Tursunboyevich A. O. Development of socially active citizenship competence in students and youth in continuous education. - 2022.

13. Tursunboyevich O. A. Pedagogical and psychological opportunities for the development of social active civil competences in students //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2021. - T. 11. - №. 3. - S. 1888-1897.

14. Abduganiyev O. Formation of legal training aimed at competitiveness in pupils of secondary schools //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. - 2019. - T. 9. - №. 7.

15. Tursunboyevich O. A. Pedagogical and psychological opportunities for the development of social active civil competences in students //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2021. - T. 11. - №. 3. - S. 1888-1897.

16. Abduganiyev O. T. FACTORS AFFECTING THE DEVELOPMENT OF SOCIALLY ACTIVE CITIZENSHIP COMPETENCE IN STUDENTS //E Conference Zone. - 2022. - S. 10-13.

17. Oglu A. O. T. Pedagogical Conditions And Mechanisms Of Development Of Social Active Civil Competence In Students //Turkish Journal of Computer and Mathematics Education. -2021. - T. 12. - №. 7. - S. 433-442.

18. Abdug'Aniyev O. MADANIYATSHUNOSLIK YONDASHUVI ASOSIDA TALABALARDA UMUMINSONIY QADRIYATLARGA OID KOMPETENTLILIKNI RIVOJLANTIRISH //Science and innovation. - 2023. - Т. 2. - №. Special Issue 9. - С. 316319.

19. Абдуганиев, Озод. "ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МОДЕЛЛАШТИРИШ ОР^АЛИ ТАЛАБАЛАРДА ИЖТИМОИЙ ФАОЛ ФУ^АРОЛИК КОМПЕТЕНЦИЯНИ РИВОЖЛАНТИРИШ." Innovations in Technology and Science Education 1.5 (2022): 161168.

20. O'G, Abdug'Aniev Ozod Tursunboy. "TALABALARDA IJTIMOIY FAOL FUQAROLIK KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK IMKONIYATLARI." Science and innovation 2.Special Issue 5 (2023): 708-713.

21. Tursunboyevich, Abduganiyev Ozod. "Development of socially active citizenship competence in students and youth in continuous education." (2022).

22. O'G, Abdug'Aniyev Ozod Tursunboy. "TALABALAR IJTIMOIY TASHABBUSKORLIGINI RIVOJLANTTIRISHDA TA'LIM MUASSASASINING IJTIMOIY-MADANIY MUHITI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK." Science and innovation 2.Special Issue 4 (2023): 150-154.

23. Jumaniyozov, X. S., Nigmanova, U. B., Rasulova, A. M., & Abdug'aniyev, O. T. (2022). The essence of the phenomena of extremism and terrorism in the context of globalization and its threat to the stability of the international community. Ann. For. Res, 65(1), 9173-9179.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.