Научная статья на тему 'ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОН: ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ РИВОЖИ, ИСЛОМ ҲУҚУҚИ ЖИҲАТИДАН ТАЛҚИНИ'

ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОН: ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ РИВОЖИ, ИСЛОМ ҲУҚУҚИ ЖИҲАТИДАН ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
129
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қонун ҳужжатлари / Ҳаракатлар стратегияси / ислом ҳуқуқи / фиқҳ / ижтимоий ҳимоя ва таъминот / нафақа / закот / садақа. / legislation / strategy of actions / Islamic law / jurisprudence / social protection and welfare / alimony / zakat / charity.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Mahfuzaxon Abdumannob Qizi Jaloldinova

Ушбу мақолада ижтимоий ҳимоя тушунчаси таърифи, пайдо бўлиши, Ўзбекистонда ижтимоий ҳимоя соҳанинг аҳамияти, уни ривожлантириш борасида олиб борилаётган фаолиятлар, давлатимиз сиёсати, қонунчилигимизда акс этиши ва ислом ҳуқуқшунослиги жиҳатидан талқини таҳлил қилиниб, маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

NEW UZBEKISTAN: DEVELOPMENT OF SOCIAL PROTECTION, INTERPRETATION OF ISLAMIC LAW

This article analyzes and defines the concept of social protection, its emergence, the importance of the social protection sector in Uzbekistan, the activities carried out for its development, the state policy, its reflection in our legislation and Islamic jurisprudence.

Текст научной работы на тему «ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОН: ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ РИВОЖИ, ИСЛОМ ҲУҚУҚИ ЖИҲАТИДАН ТАЛҚИНИ»

ЯНГИ УЗБЕКИСТОН: ИЖТИМОИЙ ХИМОЯ РИВОЖИ, ИСЛОМ ХУКУЦИ ЖИХАТИДАН ТАЛЛИНН

Mahfuzaxon Abdumannob qizi Jaloldinova

O'zbekistom xalqaro islom akademiyasi tayanch doktoranti M.Jaloldinova1995@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада ижтимоий химоя тушунчаси таърифи, пайдо булиши, Узбекистонда ижтимоий химоя соханинг ахамияти, уни ривожлантириш борасида олиб борилаётган фаолиятлар, давлатимиз сиёсати, конунчилигимизда акс этиши ва ислом хукукшунослиги жихатидан талкини тахлил килиниб, маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: конун хужжатлари, Хдракатлар стратегияси, ислом хукуки, фикх, ижтимоий химоя ва таъминот, нафака, закот, садака.

NEW UZBEKISTAN: DEVELOPMENT OF SOCIAL PROTECTION, INTERPRETATION OF ISLAMIC LAW

ABSTRACT

This article analyzes and defines the concept of social protection, its emergence, the importance of the social protection sector in Uzbekistan, the activities carried out for its development, the state policy, its reflection in our legislation and Islamic jurisprudence.

Keywords: legislation, strategy of actions, Islamic law, jurisprudence, social protection and welfare, alimony, zakat, charity.

Кириш. Дунёдаги хар бир давлатнинг баркарор ривожланиш йулида уз олдига куйган пировард максадлари булади. Уларни амалга оширишда бир канча унсурлар асосий рол уйнайди. Жумладан, кучли давлат ва мустахкам жамиятни барпо этиш конун устуворлиги, адолат, тенглик каби тамойиллар каторида ижтимоий химоя хам давлатнинг мустахкамлигини таъминловчи омиллардан хисобланадаи. Давлатимиз мустакилликка эришган дастлабки йилларданок бозор иктисодиётига утиш жараёнида ахолининг ижтимоий химоясини таъминлаш давлат сиёсатининг мухим йуналишига айланди. Зеро, мамлакатимизда утказилаётган барча ислохотларнинг туб мохияти инсонга муносиб турмуш шароитини яратиб бериш, унинг орзу-истакларини руёбга чикариш демакдир. Хоссатан, бу борада ахолининг ёрдамга мухтож катламларини кучли ва тизимли равишда ижтимоий химоя килиш мухим ахамиятга эга.

Мамлакатимиз ривожланиш йулида уз олдига куйган улкан максадларидан бири жамиятимизда ижтимоий химоя тизимини янада такомиллаштириш, камбагалликни кискартириш, ахолини турмуш фаровонлигини ошириш кабилар хисобланади. Жумладан, ижтимоий химоя масалаларини хар жихатдан тадкик этиш, уларни мохиятини англаш ва ёш-авлодга етказиш мана шундай пировард режалар амалга оширилиши йулида хизмат килади.

Мавзуга оид адабиётларнинг та^лили (Literature review). Ислом хукукида ижтимоий химоя мавзуси энг асосий жихатлардан бири хисобланади. Бу мусулмонларнинг хаётини янада яхшилаш ва узаро муносабатларни гузаллаштиришга хизмат килади. Айнан ижтимоий химоя номида келмасада, унинг ичига кирадиган масалалар алохида ёки бирга умумий килиб урганилган. Ахолини ижтимоий химоялаш ва турмуш даражасини оширишнинг назарий жихатлари хорижий олимлардан А.Смит, Ж.Кейнс, В.Стаффорд, Ж. Лоу, Г.Скаруффин, У.Петти, Д.Рикардо, А.Мишелъ, Ж.Роулс, В.Репке, Фон Дер Лепп ва бошкаларнинг илмий ишларида ёритилган.

Ижтимоий химоя мавзуси халкаро микёсда кенг урганилган ва бу хозир хам давом этмокда. Улардан бири турк олимларидан бири А.Эрол бу буйича кенг илмий тадкикот ишлари олиб борган ва айни шу мавзуда докторлик ишини ёклаган. "Ислом конунчилигида ижтимоий химоя" номли мухтасар китоб ёзган. Шунингдек, Н.Хдсан бу мавзуни закот кисми буйича илмий иш килган. С.Абба ва У.Али хам илмий изланишлар олиб борган.

Узбекистонда ижтимоий химояни таркибига кирувчи мавзуларда хусусан, инсон хукуклари, аёллар хукуклари, бола хукуклари ва уз ичига олувчи тушунчалар: закот, нафака, садака, силайи рахм, мерос каби масалаларда А.Саидов, Ж.Тошкулов, Н.Юсупова, И.Бекмирзаев, О.Сарсенбаев, А.Туйчибоев, М.Атоев каби олимлар куплаб тадкикотлар амалга оширилган.

Тадкикот методологияси (Research Methodology). Тадкикотчи олимларнинг фикрича "ижтимоий химоя" тушунчаси тахминан ХХ аср бошларида кириб келган. Узбекистон халки минг йилликлар давомида ижтимоий соха борасида ислом дини таълимотлари асосида диний ва миллий кадриятларига таянган холда катта тажриба туплаган. Ушбу буюк меъросни изчил урганиб бориб, барча халкларда умуминсоний кадриятлар мавжудлигини, шу жумладан ижтимоий муносабатларнинг хозирги даврда ахолини ижтимоий химоя килиш номини олган жабхасида хам мавжуд булган муайян маълумотларни жамлаб урганиш мухим ахамиятга эга.

Ахолини ижтимоий химоялаш нафакат бозор иктисодиёти шароитида энг мухим вазифалардан биридир. Балки халкимиз кон-конига сингиб кетган миллий ва диний кадриятлар ичига кирувчи узаро ёрдам, силайи рахм, кам таъминланган

оилаларга кумак бериш каби олий инсонпарварлик фазилатлари сифатида хам алохида уринга эга.

XIX аср охири ва XX аср бошларида ахолини ижтимоий химоя килиш тизимини шакллантиришнинг биринчи боскичи амалга оширилди. Бу боскичда Европа мамлакатларида ижтимоий мухофаза килиш буйича бир катор конунлар ишлаб чикилди. Уларда ахолини ижтимоий химоялашни такомиллаштириш максадида ижтимоий сугурталаш масалалари курилди. XX асрнинг 30-йилларида Европа мамлакатларида иктисодий инкироз юз берди. Натижада ахоли уртасида ишсизлар сони ошди, ахоли даромадлари пасайиб, турмуш шароити ёмонлашди. Бундай муаммоларни хал этиш максадида Европа мамлакатлари ва АКЩда ахоли турмуш шароитини урганувчи мактаблар яратилди. [1.21-б.]

Куплаб олимларнинг фикрича, кенг умумсоциологик маънодаги ижтимоий химоя концепцияси биринчи бор 1935 йилда АКШнинг "Ижтимоий хавфсизлик буйича конун"ида кулланилган. Ушбу конунда кариялар ва мехнатга лаёкатсиз ахоли катламига ижтимоий ёрдам курсатиш масалалари буйича дастурларни ишлаб чикиш хакида таклифлар келтирилган. Аммо ахолини ижтимоий химоялаш тушунчаси унда тулалигича ёритилмаган ва ушбу муаммони хал этувчи тавсиялар хали ишлаб чикилмаган эди. Шуни хам айтиш керакки, баъзи адабиётларда "ижтимоий химоялаш" ибораси, биринчи марта, Россиялик олим П.И.Новгородцевнинг асарларида кулланилган, хамда ушбу тушунчага тегишли булган муаммолар ечими ишлаб чикилган. [1. 22-б.]

Та^лил ва натижалар (Analysis and results). Турли давлатларда ахолини ижтимоий химоялаш тизими мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий ривожланганлик даражасига боглик холда амал килади. Мамлакатда ахолини ижтимоий химоялашнинг самарали тизими хозирги замон иктисодиётининг ривожланиш белгисидир десак хато булмайди. Иктисодиёти равнак топган мамлакатда ахоли турмуш даражасининг тез суръатларда усишини кузатиш мумкин. Ушбу мамлакатда хар бир киши ижтимоий келиб чикишидан катъи назар жамиятда уз урнини топади, унинг мехнат кобилиятидан тула-тукис фойдаланилади, хамда унинг хак-хукуклари давлат томонидан кафолатланади. Ахолини ижтимоий химоялаш тушунчаси куплаб адабиётларда келтирилган булиб, уларда асосан давлатнинг ижтимоий сиёсати тушунилади.

Халкимиз минг йилликлар давомида ижтимоий соха борасида ислом дини таълимотлари асосида диний ва миллий кадриятларига таянган холда катта тажриба туплаган. Ушбу буюк меъросни изчил урганиб бориб, барча халкларда умуминсоний кадриятлар мавжудлигини, шу жумладан ижтимоий муносабатларнинг хозирги даврда ахолини ижтимоий химоя килиш номини олган

жабхасида хам мавжуд булган муайян маълумотларни жамлаб урганиш мухим ахамиятга эга.

Тарихдан маълумки, ислом дини узининг даслабки давриданок бу масалага катта эътибор каратган. Закот, харож (хирож), ушр каби соликларнинг жорий этилиши ва уларнинг таксимланадиган уринларини урганган киши буни яхши англайди. Хдтто Исломнинг беш арконидан бири закот булиб, у камбагал, бева-бечораларнинг эхтиёжларини кондиришга йуналтирилади ва улуг ибодат саналади.

Ижтимоий химоянинг яна бошка тамойиллари: силайи рахм, садака, закот, нафака, узаро мехр-шафкат курсатиш каби халкимизнинг хам кон-конига сингиб кетган ислом кадриятлари борки, уларни янада чукуррок урганиш ва усиб келаётган ёш авлодга етказиш бугунги кунда долзарб ахамият касб этади.

Юкорида айтилганидек, ижтимоий химоянинг ёркин бир мисоли ислом динининг асосларидан бири хисобланган закотда намоён булади. Аллох таоло закот олишга хакли булган кишиларни Куръони каримда бирма-бир баён килган: "Албатта, садакаларни факат факирлар, мискинлар, унда (садака ишида)ишловчилар, диллари ошна килинувчи (кофир)лар, (пул тулаб озод этилувчи) куллар, карздорларга ва Аллох йулида хамда йуловчига (мусофирга бериш) Аллох (томони)дан фарз (этилди). Аллох илмли ва хикматли зотдир". (Тавба сураси, 60-оят). [2. 121-б.]

Айни вактда, мехнат килишни хохлайдиган, лекин иш топа олмаётган, бошка тирикчилик манбаи булмаган одамлар хам бор. Айрим одамлар шу кадар кам ишлаб топадики, бу маблаглар уларнинг тирикчилигига етмайди. Жамиятнинг бу аъзолари умумий бойликдан уз улушини олмайди. Шу боис, уларнинг эхтиёжларини ва узини таъминлашга кодир эмаслигини хисобга олиб, ислом улар Аллох таъло Куръонда айтиб утган закотдан маблаглар олишини белгилаган. Ким закот тулаши, у кимга сарфланиши, кайси мол-мулкдан туланиши, мулкнинг хар-хил турларидан канча микдорда ундирилиши, качон ва кандай туланиши ва таксимланиши Пайгамбар суннасида аник тушунтириб берилган. [3. 385-386-б.]

Ижтимоий химоя тизимига кирувчи ва асосларидан бири саналган нафака хам ислом хукукида алохида урин олган. Нафака сузи лугатда "яхшиликка маблаг чикариш" маъносини англатади. Шариатда эса, уз карамогидаги шахсни етарли кийим, таом ва маскан билан таъминлашдир. [4. 516-б.]. Нафаканинг беришнинг ахамияти борасида Куръонда бир неча оятлар келтирилган: Нисо: 34, Нисо: 36, Бакара: 233, Исро: 23, Исро:26 оятларида, суннат ва ижмоъ билан янада таъкидланган.

Ислом таълимотида ижтимоий химояга таргиб этувчи яна бошка тамойилларда хам улар садакалар куринишида намоён булади. Жумладан, куйидаги оятларда

баён килинган: "Улар (хозирда уз зиммаларига олган) назрларини адо килурлар ва ёмонлиги (дахшатлари) кенг ёйилувчи кундан куркурлар. Таомни эса суюб турсалар-да, (узлари емасдан) мискин, етим ва асирларни едирурлар. (Улар айтурлар): "Бизлар сизларни факат Аллох "юзи" учун таомлантирурмиз. Сизлардан (бу иш учун) бирор мукофот ва миннатдорчилик кутмасмиз. (Инсон сураси, 7-9-оятлар). [2. 423-б.]

Шуни хам айтиб утиш жоизки, Исломдаги ижтимоий химоя факат моддийлик билан чекланиб колмайди, балки рухий жихатдан куллаб-кувватлашни хам назарда тутади.

Абу Зарр розияллоху анхудан ривоят килинади: "Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам: "Биродарингнинг юзига табассум билан бокишинг хам садака, яхшиликка буюришинг хам садака, ёмонликдан кайтаришинг хам садака, йулдан адашган кишини туFри йулга солиб юборишинг хам садака, кузи ожиз кишига ёрдам беришинг хам садака, йулни юзида ётган тошни, тиканни, суякни четга олиб куйишинг хам садака, челагингдаги сувдан биродарингни челагига куйиб беришинг хам садакадир", дедилар" (Имом Термизий ривояти)

"Сахихул Бухорий"нинг 9-31-боблари жами 35 та хадис садака хакида хадисларни уз ичига олган. Айникса, 1417-хадисида яримта хурмо билан булсада садака килиш хакида суз боради. [5. 336-б.] Шунингдек, Имом Термизийнинг "Сунан Термизий" тупламининг 653, 644, 649, 656-хадисларида хам садака хакида хадислар келтирилган. [6. 246-б]

Ахолини ижтимоий химоялаш нафакат давлат ва нодавлат ташкилотларининг, балки хар бир кишининг инсоний бурчи ва вазифасидир. Шунинг учун хам бу каби эзгу ва хайрли ишларни амалга оширишда барчамиз бир булиб, хамкорликда фаолият юритишимиз лозим. Президентимиз томонидан хам таъкидланганидек, "Уз-узидан равшанки, ижтимоий химоя масаласи - бу факат давлат ва хокимият ташкилотлари, ижтимоий таъминот ва хайрия муассасаларининг иши булиб колмаслиги лозим. "Ижтимоий" деган сузнинг купчиликка, жамоатчиликка мансуб деган маънони ифода этишини инобатга оладиган булсак, бу ута мухим масала жамиятимизнинг, барчамизнинг бурчимизга айланиши даркор".

Таъкидлаш лозимки, мустакиллик даврида ижтимоий мухофаза муайян тизимга айланди. Мухтож катлам ва гурухларга моддий ёрдам курсатишнинг узига хос миллий механизми ишлаб чикилди. Давлат бюджетида махсус "Ижтимоий химоя" банди белгиланган. Бюджетда кузда тутилган харажатлардан ташкари, хукуматимиз томонидан узбек халкининг ижтимоий-иктисодий ва маъмурий бирлиги булмиш махалла оркали куп болали, кам таъминланган оилаларга, ёлгиз кексалар, пенсионер, ногирон ва бокувчисини йукотганларга

максадли мадад курсатиш тизими шакллантирилди. Ушбу йуналишда хар йили уларга ижтимоий хизмат курсатишни янада кучайтиришга каратилган махсус карорлар кабул килинмокда. Буни адолатли амалга оширишда махалла фукаролар йигинларининг масъулияти оширилди.

Ахолини ижтимоий химоялаш нафакат бозор иктисодиёти шароитида энг мухим вазифалардан биридир. Балки халкимиз кон-конига сингиб кетган миллий ва диний кадриятлар ичига кирувчи узаро ёрдам, силайи рахм, кам таъминланган оилаларга кумак бериш каби олий инсонпарварлик фазилатлари сифатида хам алохида уринга эга.

Демак, ижтимоий химоя масалаларига давлатимизнинг устувор вазифалари ичида алохида ахамият берилади. Бу аввало бош комусимизда, турли конун хужжатлари, карор, фармонлар ва давлат дастурларида уз аксини топган. Жумладан, Узбекистон Республикаси Конституцияси IX бобида фукароларнинг ижтимоий хукуклари келтирилган. Хусусан, 39-моддасида ижтимоий таъминот хакида "Хар ким кариганда, мехнат лаёкатини йукотганда, шунингдек бокувчисидан махрум булганда ва конунда назарда тутилган бошка холларда ижтимоий таъминот олиш хукукига эга" [7. 20596.] деб кайд килинган. Ушбу конституциявий хукук фукароларимизнинг энг мухим ижтимоий ва иктисодий хукукларидан бири сифатида конуний асосда хар томонлама кафолатлаб куйилган.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси тугрисида"ги Фармонида хам ижтимоий сохани ривожлантиришнинг устувор йуналишлари белгилаб берилган. [7. 3107036.]

Харакатлар стратегияси халкчиллик, инсонпарварлик, багрикенглик ва эзгулик гояларига таянади. Ижтимои-сиёсий ва иктисодий жараёнларни бахолаш ва уларга ёндашиш миллий ва умуминсоний кадриятлар уйгунлигининг устувор ахамиятга эга экани хакидаги назарияга асосланади. [8. 9-б.]

2017-2021-йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясида хам буджет масалалари ходимларининг иш хаки, пенсия, стипендия ва ижтимоий нафакалар хажмини инфляция суръатларидан юкори микдорда изчил ошириш хам устувор вазифа килиб куйилган. [9. 278-б.] Айни вактда ахолининг реал даромадлари, иш хаки, стипендия, пенсия ва ижтимоий нафакаларни боскичма-боскич ошириш буйича хам амалий чоралар курилади. [10. 68-б.]

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси тугрисида"ги Фармонининг IV. Ижтимоий сохани ривожлантиришнинг устувор йуналишлари белгилаб куйилган. "Ижтимоий

сохани ривожлантириш" деб номланган туртинчи йуналиш ахоли, айникса ёшларнинг бандлигини таъминлаш, фукароларни ижтимоий химоя килиш ва саломатлигини саклаш, фан, таълим, маданият ва спорт сохасини такомиллаштириш, йул-транспорт, мухандислик-коммуникация хамда ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш чора-тадбирларини амалга ошириш максадларига каратилган.

Хулоса ва таклифлар (Conclusion/Recommendations). Ахолини ижтимоий химоялаш нафакат давлат ва нодавлат ташкилотларининг, балки хар бир кишининг инсоний бурчи ва вазифасидир. Шунинг учун хам бу каби эзгу ва хайрли ишларни амалга оширишда барчамиз бир булиб, хамкорликда фаолият юритишимиз лозим. Президентимиз томонидан хам таъкидланганидек, "Уз-узидан равшанки, ижтимоий химоя масаласи - бу факат давлат ва хокимият ташкилотлари, ижтимоий таъминот ва хайрия муассасаларининг иши булиб колмаслиги лозим. "Ижтимоий" деган сузнинг купчиликка, жамоатчиликка мансуб деган маънони ифода этишини инобатга оладиган булсак, бу ута мухим масала жамиятимизнинг, барчамизнинг бурчимизга айланиши даркор"

Бугунги кунда айнан ижтимоий химояни янада ривожлантириш, уни хар жихатдан урганиш, тадкик этиш долзарб хисобланади. Давлатимиз томонидан бу сохага юксак даражада эътибор бериб, куплаб бир катор конунлар, фармон ва карорлар кабул килмокда. Шуни алохида таъкидлаш лозимки, хукуматимиз томонидан чикарилаётган бу конунларимизнинг туб мохияти албатта миллий ва диний кадриятларимизга бориб такалади. Уларнинг гоявий жихатдан хамоханглиги жамиятимизда ижтимоий химояни янада кучайтирилишида хизмат килади. Шу боис мана шу сохани ислом хукукшунослиги жихатидан конунчилигимизда акс этиши билан параллел равишда урганиб, амалиётга татбик этиш, ахоли орасида таргиб килиш долзарб ахамият касб этади. Ахолини хукукий ва диний саводхонлигини янада ошириш, ислом маърифатини ёйиш ёрдамга мухтож катламларни моддий ва маънавий муаммоларини хал булишида ёрдам беради ва жамиятимизни ижтимоий жихатдан янада ривожланиши, бу эса давлатимиз баркарорлигининг таъминлайди.

REFERENCES

1. Х,ошимов.П,Абдуллаев.Ш, «Ахолини ижтимоий химоя килишнинг назарий асослари», Иктисод ва молия, -Т №9, 2012.

2. А.Мансур. Куръони карим маъноларининг таржимаси. - Т: Тошкент ислом университети, 2009.

3 А.Рахманов, А.Рахманов. Ислом хукуки. -Т: "ТДЮИ"

4. Кифоя II китоб. - Т.: Шарк, 2008.

5. Имом Бухорий, Сахихул Бухорий II жилд., "Х,илол-нашр", - Т. 2013.

6. Hmom TepMH3HH, CyHaH TepMH3HH, I ^ung., "Agonar"., - T. 1999.

7.https://lex.uz/docs/.

8. M.EeKMypogoB, K.KypoHÔoeB, .n.TaHrpueB. X,apaKaraap CTpareruflCH acocuga ®:agan TapaKKHëT Ba AHrunaHHrn capu. -T: F.FynoM. 2017.

9. X,apaKaraap CTpareruflCHHH ypraHum SyHuna hhmhh-ycnyÔH pucona. -T: MatHaBH^T. 2017.

10.ffl.Mnp3HëeB. OHHH Ma^nucra Mypo^aarHOMacu. -T: Y30eKHCTOH. 2018.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.