CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОСОФИЯ.
СОЦИОЛОГИЯ. ПОЛИТОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОСОФИЯ.
СОЦИОЛОГИЯ. ПОЛИТОЛОГИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOSOPHY. SOCIOLOGY. POLITICAL SCIENCE
e-ISSN: 1694-8823
№1(3)/2024, 66-73
ИСКУССТВО
УДК: 78.05
DOI: 10.52754/16948823 2024 1(3) 10
XX КЫЛЫМДАГЫ КЫРГЫЗ ИСКУССТВОСУНУН GHYrYY ТАРЫХЫ
ИСТОРИЯ РАЗВИТИЯ ИСКУССТВА КЫРГЫЗСТАНА В XX ВЕКЕ HISTORY OF THE DEVELOPMENT OF ART IN KYRGYZSTAN IN THE 20th CENTURY
Таабалды кызы Алмагул
Таабалды кызы Алмагул Taabaldy kyzy Almagul
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет _Lecturer, Osh State University_
Абдигапар кызы Гулназ
Абдигапар кызы Гулназ Abdijapar kyzy Gulnaz
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет Master's Student, Osh State University
XX КЫЛЫМДАГЫ КЫРГЫЗ ИСКУССТВОСУНУН GHYrYY ТАРЫХЫ Аннотация
Бул макалада кыргыз искусствосунун тарыхындагы керкем cyp©t eHepYHYH eHYrYY баскычтары жана чыгармачылыктарды жаратуудагы жацы стилдердин калыптанышы жeнYндeгY кез караштарга ^щл бурулду. Андан сырткары кыргыз CYрeтчYлeрY да социалисттик системанын заказын чагылдырган идеологиялык чыгармалардын тематикаларына га^л бурулду. Чыгармалардын социалдык жашоого таасир этYY eзгeчeлYктeрY анализге алынды.
Ачкыч свздвр: социализм, искусство, модернизм, реализм, живопись, графика, кайра куруу.
ИСТОРИЯ РАЗВИТИЯ ИСКУССТВА КЫРГЫЗСТАНА В XX ВЕКЕ
HISTORY OF THE DEVELOPMENT OF ART IN KYRGYZSTAN IN THE 20th CENTURY
Аннотация
В статье описаны этапы развития изобразительного искусства в истории искусства Кыргызстана и взгляды на формирование новых стилей в творческом творчестве. Кроме того, было уделено внимание тематике идеологических произведений кыргызских художников, отражающих порядки социалистической системы. Проанализированы особенности произведений, влияющих на общественную жизнь всех видов искусства.
Abstract
The article describes the stages of development of fine art in the history of art in Kyrgyzstan and views on the formation of new styles in creative work. In addition, attention was paid to the themes of ideological works by Kyrgyz artists, reflecting the order of the socialist system. The features of works that influence the social life of all types of art are analyzed.
Ключевые слова: социализм, искусство, модернизм, реализм, живопись, графика, перестройка.
Keywords: socialism, art, modernism, realism, painting, graphics, perestroika.
Киришуу
Актуалдуулугу
Акыркы убактарда аксиосфера укмуштуудай ылдамдык менен eнYГYп, еткен кылымда пайда болгон модернизмди жана постмодернизмди бир топ артта калтырып, натыйжада заманбап искусстводо «Жацы этиканын», «трансмодерн» жана «метомодерн» терминдеринин тYЗдeн-тYЗ таасири астында калды. БYГYнкY ^нде кыргыз живописинде азыркы илимпоздор тарабынан изилденип бYтe элек, атYГYл козголбогон кептеген кейгейлер бар, ошондуктан кыргыз живописинин азыркы абалын модернисттик жана постмодернисттик тенденцияларды эсепке алуу менен изилдее зарыл- бул маселе азыркы кыргыз живописинин актуалдуу проблемасына айланды.
Кыргыз живопистик жанрын тарыхын, eнYГYШYн, маданият таануунун контекстинде изилдееге алуу, ошондой эле улуттук живописке мYнeздYY болгон конкрепуу мыйзам ченемдYYЛYктeрдYн эволюциясын изилдее жацыча мамилени талап кылууда. Кыргыз живописинин калыптанышы жана eнYГYШY элдик оозеки чыгармачылыктын эпикалык салттары жана жогорку децгээлде eнYккeн керкем жасалга-колдонмо искусство менен тыгыз байланышта болгон. Кыргыз живописинин мыкты чыгармалары бир жагынан кыргыз элинин кеп кылымдык тарыхын, маданиятын чагылдырса, экинчи жагынан советтик жана дYЙнeлYк живопистин керкем ыкмалары кецири колдонулган.
XX кылымдын аягы XXI кылымдын башында кайра куруу мезгилинде кыргыз живописинде батыш маданиятынын кYчтYY таасири астында жацы тенденциялар, ар тYPДYY жанрдык, образдык жана стилдик eзгeчeлYктeр калыптанып заманбап искусствонун пайда болушуна олуттуу таасир берген. Кыргызстандын жаш CYрeтчYлeрY батыш маданиятына кабыл алынган керкем процесстерди, тенденцияларды, заманбап теорияларды жана багыттарды терец eздeштYPYшкeн. БелгилYY тарыхый себептерден улам жаш чыгармачыл инсандар тездик менен модернизмди eздeштYPYY аркылуу аз убакыттын аралыгында постмодерндик искусствонун тYPДYY ыкмаларын колдонуп ез чыгармаларын жарата башташкан.
СYрeт искусствосунун тарыхындагы бул кeрYHYш XX кылымдын 80-жылдарынын аягында керкем бирикмелердин жана чыгармачылык топтордун пайда болушуна алып келди. Алар eздeрYHYн жеке чыгармаларында постмодернизмдин стилистикалык жактарын колдонушкан. Керкем маданияттын системасындагы CYрeт искусствосун изилдее да керкем искусствосуна тиешелYY проблемаларды комплекстYY чечYYгe мYмкYндYк берет. Д.Дидро керкем искусстводогу реалдуу чагылдырууну талап кылган1. Искусство жалпы керкем маданияттын ажырагыс бeлYГY болуу менен eзYнe жалпы бытиени ез ичине камтыйт жана ал ажырагыс динамикалык система катары эсептелип, анын элементтери ез ара диалектикалык байланышта каралат.
Искусствонун спецификасы болуп ез алдынчалыкка жана eзYHYн eнYГYY eзгeчeлYктeрYнe ээ болуусу эсептелет. Заманбап керкем CYрeт искусствосунун eнYГYYCYндeгY улуттук жана улуттар аралык факторлордун мацызын жана eзгeчeлYГYн, салт-санаасын жана инновациясын диалектикалык байланышта кароо жана тYШYHYY аны маданий феномен катары ар тараптуу таанып билYYгe мYмкYндYк берет. Кыргыз керкем CYрeт искусствосунун тарыхы
1 Винкельман, И.И. История искусства древности[Текст] / И.И.Винкельман.- СПб.:Алетейя, 2000. - 770 б.
байыркы доорлордон бYГYнкY кYнгe чейинки кыргыз элинин кеп кылымдык тарыхын ез ичине камтыйт.
Кыргыз чеберлеринин чыгармаларында элдин турмушунун кенири панорамасы, анын тарыхый-социалдык факторлорунун калыптануу динамикасы CYрeттeлeт. Улуттун керкем искусствосунун реалдуу чындыкты жогорку децгээде чагылдырган чыгармаларын бир жагынан элдин тарыхын жана маданиятын, экинчи жагынан советтик жана дYЙнeлYк живопистин азыркы кездеги адр^м тажрыйбалары менен биргеликте кароо максатка ылайыктуу.
ДYЙнeлYк маданияттын eнYГYY тенденцияларын терец таанып-билYY YЧYн искусствонун жана философиянын eнYГYШYн чагылдырган ой жYГYртYYлeргe назар салуу ашыкча болбойт. Искусствонун тарыхында кецири белгилYY болгон Леонардо да Винчи ^р^м eнeрдY илим жана философия менен бирге салыштырат. Улуу CYрeтчY ДYЙнeнY терец eздeштYPYYгe умтулуп, искусствону адам YЧYн ДYЙнeнY тYШYHYY жана eзгeртYY каражаты катары деп белгилеген2.
Совет доорунда кыргыз адр^м CYрeт искусствосунун бардык тармактары: живопись, графика, скульптура, прикладдык искусство, монументалдык искусство интенсивдYY eнYгe баштаган. Совет доорундагы кeркeм CYрeт искусствосунун негизги методу катары социалисттик реализм методу болгон, ал адр^м CYрeт искусствосунун eнYГYШYнe оц таасирин тийгизген. СYрeт искусствосунун бардык тYрлeрYн интенсивдYY eнYктYPYY YЧYн жагымдуу социалдык-маданий шарттар тYЗYлгeн. Живопись реалдуулукту гана чагылдырбастан, кeркeм каражаттар аркылуу адамдарга эстетикалык ырахат тартуулап, адамдын руханий маданиятына да олуттуу таасирин тийгизген.
Кыргыз живописинде жацы ой ЖYГYPTYYHYH пайда болушу, бир жагынан, коомдогу социалдык-тарыхый жана маданий eзгeрYYлeргe байланыштуу болсо, экинчи жагынан, алардын чыгармачылыгынын жацылыгы постмодернизм идеяларынын бYткYл ДYЙнeгe кецири таралышы менен аныкталат. Жацы ^з караштар боюнча чыгармалардын кeркeм мазмуну -адам жана ааламдын тYбeлYктYY темаларын, адеп-ахлак проблемаларын, элдик баатырлар жана улуттук каада-салтты, Yрп-адатты дацазалаган концептуалдык CYрeттeрдY чагылдырууга негизделген.
БYГYнкY кYндe заманбап CYрeт искусствосу урбанизациянын натыйжасында техниканын жацы тYрлeрYHYн, жацы реалдуулуктардын пайда болушу искусствонун коммерциялык шарттарга ылайык eнYГYп, салон CYрeтчYлeрYHYн пайда болушуна алып келди. Ошол эле учурда адр^м искусстводо графитти, инсталляция, коллаж сыяктуу жацы искусствонун тYрлeрY жана башка кeптeгeн кeркeм багыттары пайда болду.
Мындан тышкары, ^ш^ген ата мекендик окумуштуулардын эмгектеринде адр^м CYрeт искусствосу менен искусствонун башка тYрлeрYHYн eз ара байланыштарынын проблемалары кызыгууну жараткан. Алсак, изилдeeчY Ч.Yмeталиева-Баялиева «Кыргыздардын этногенези: музыкалык аспект» аттуу эмгегинде колориттин, ритмдин жана
3
композициянын искусстводо колдонулушун иликтеген.
2 Кузнецова, И.А. Красота человека в искусстве [Текст] / И.А. Кузнецова. - М.: Искусство, 1980. - 223 б.
3 Уметалиева-Баялиева, Ч. "Истоки и эволюция речевого языка и музыки: культурологический анализ" [Текст]: дис. ... д-ра культурологии: 24.00.01 / Ч. Уметалиева-Баялиева. - Бишкек, 2017. - 51 б.
Кыргызстанда маданият жана искусство тарыхын изилдее еткен кылымдын орто ченинде кесиптик CYрeтчYлeрдYн калыптанышы менен тыгыз байланыштуу. Энер жай маданиятынын жацы формалары, республиканын коомдук турмушундагы маанилYY eзгeрYYлeр керкем маданиятка олуттуу таасирин тийгизген. Биринчи жолу кыргыз CYрeтчYлeрYHYн чыгармачылыгын изилдее 40-жылдардын башында башталып, Б.В.Веймарн, Б.П.Деннике, А.Ромм сыяктуу москвалык жана ленинграддык искусство таануучулар 30-жылдардагы профессионал кыргыз CYрeт искусствосунун чыгармаларына кыскача мYнeздeмe беришкен.
БYГYнкY ^нде ДYЙнeлYк ааламдашуу процесстеринин коомдук турмушка, материалдык жана руханий жашоого тийгизген таасири терецдеп, кээде тYШYHYксYЗ болуп, карама-каршы сезимдер, аракеттер пайда болууда. Мына ушундай шарттарда тYбeлYктYY адамдык баалуулуктардын бийиктигинен улам тез eзгeрYп жаткан керкем турмуштун эстетикалык аспектилери, анын негизги критерийлери, керкем чыгармалардын сапаты, алардын ассоциативдик жана объективдYY мазмундагы факторлору пайда болууда. Керкем искусствонун, анын ичинде керкем искусствонун рухий-нравалык мYмкYнчYЛYктeрYHYн тарбиялык жактары коомго ез таасирин тийгизYYДe. Г.В.Ф. Гегель пикири боюнча CYрeтчYHYн негизги объектиси болуп сезим аркылуу кабыл алынган объективдYY реалдуулук эсептелет4.
Совет мезгилинде Кыргызстанда CYрeт искусствосу официалдуу чыгармачылык методго - социалисттик реализмдин методуна ылайык eнYккeн. Социалисттик реализм багыты керкем интеллигенциядан социалисттик реализмдин негизги принциби - улутчулдук жана партиялуулук принцибин кыйшаюусуз сактаган чыгармаларды тYЗYYHY талап кылды. Кептеген керкем полотнолор мамлекеттик заказ менен белгилYY бир темада жаралган, алар "советтик чындык" деп аталган нерсеге дал келген чыгармалар болгон.
Буларга С.Чуйков «Советтик Кыргызстандын кызы», Г.Айтиев («Тац», «Фронттон кат», «Жылкылдаган кел»), С.Акылбеков «Таза ^н» «Жылуу кеч», «Yй куруу комбинаты», «Кыргызстандын талааларында» сыяктуу CYрeт чыгармалары заказдын негизинде социалдык жашоону чагылдырган полотнолору далил боло алат. Андан сырткары А.И. Игнатьев «Толкундар жана аттар», «Токтогул ГЭСинин участогунда», Ж.Кожокматов «Акындар», «Фрунзеге чейинки отрядда» жана башка кептеген чыгармаларды жаратышкан. Алар революциянын жетекчилеринин же башка саясий лидерлердин образын эч качан чагылдырышкан эмес5.
Белгилей кетсек, Кыргызстанда жалпысынан профессионалдык керкем CYрeт искусствосу калыптанып, керкем CYрeт искусствосунун живопись, графика, скульптура, монументалдык искусство сыяктуу тYрлeрY тез темп менен eнYгe баштаган. Улуу Ата Мекендик согуш жылдарындагы керкем CYрeт искусствосунун eзгeчeлYктeрY мезгилдин талабына жараша YГYт-насаат плакаттарын жана патриоттук полотнолорду жаратуу менен eзгeчeлeнYп, анда Мекенге болгон CYЙYY, фашисттик баскынчыларга каршы кYрeшкe чакырык даана сезилген.
4 Кроче Б. Эстетика как наука о выражении и как всеобщая лингвистика [Текст] / Б. Кроче. - М.: Изд-во М и С. Сабашниковых, 1920. - 108 б.
5 Уметалиева, Дж. Т. Особенности формирования киргизской художественной школы [Текст] / Дж. Т. Уметалиев. - Фрунзе: Кыргызстан, 1987. - 96 б.
Искусствонун дагы бир туру болуп саналган графикада Л. Ильина, А.Н.Михалев жана А.Ф. Игнатьев атактуу «Фронтко узатуу», художник Ш.Шнырев кара сыя менен «Тац», «Тартиптуу», «Окуу аянтында» жана башка графикалык полотнолорду жаратышкан. Авторлор согуштан кийинки жылдардагы сурет искусствосунун езгечелугун -художниктердин социалисттик реализм методунун талаптарына жооп берген аскердик темага, ошондой эле пейзажга болгон кызыгуусу деп эсептесе болот. Бул жылдары суретчу, потретист А.Усубалиев социалисттик реализмге ылайык, алдыцкы кызматкерлердин, илимпоздордун, искусство екулдерунун портреттерин жаратууга бурган. И.Кант адамдын чыгармачылык системаларын карап чыгып, адамдын ички дуйнесундегу учтук жендемдерду: билимди, эркти жана таанып-билууну тапкан. Булар "Тугелбай Сыдыкбеков", "Колхозчунун портрети", "Темиркул Yметалиев", "И.Ахунбаевдин портрети" жана башка картиналар. XX кылымдын кийинки 60-70-жылдарында кептеген жаштар кесиптик билим алышкан. Россиянын кептеген жогорку окуу жайларында билим алышып кыргыз суретчулерунун катарын толукташкан. Алар мурунку суретчулерден айырмаланып, кептеген формалдуу ачылыштарды таап, татаал стилдерге кайрылышкан. Булар А.Ворониндин '^ч-Коргон" (1968), С.Бакашевдин "Тоолуктар" (1974), М.Мукамбетовдун "Кек терезе" (1964), А.Дайыровдун "Маман мейкиндиги" (1970) сыяктуу картиналары.
Кол енерчу Ж^метовдун «Теменку жээктердеги булуттар», алардын полотнолору куугум боёктун колдонулушу, монументалдуулугу, чиймелердин жана композициянын жалпылыгы менен езгечеленет, бул езгече Б.Жумабаевдин «Мергенчинин жомогу» картинасында айкын керунуп турат. М.Акынбековдун «Алай-Кууда» картиналары, «Арноо». Бул мезгилде гравюра интенсивдуу енугуп, Л.Ильиндин Ч.Айтматовдун, А.А. Сгибнев «Туштук Кыргызстан», «Шаар жана айыл» жана башка чыгармалары. Бул мезгилдин суретчулерунун негизги максаты ез чыгармаларына улуттук колоритти киргизуу болгон.
Кыргыздын улуттук колоритине гармониялуу тустерден турган туруктуу композиция, декоративдуулук, керкем образдардын монументалдык кучу мунездуу. 70-80-жылдары жаш суретчулердун чыгармачылык ыкмалары аябай енуккен, бул алардын талантынын жетилгендигин жана суретчулердун жеке стилинин оригиналдуулугун керсетет. Бул жылдарда модернисттик живопистин элементтери керкем сурет искусствосунун керкем чейресуне таасир бере баштаган, бул суретчулер С.Айтиевдин, Ж.Жумабаевдин жана башкалардын чыгармаларында ачык байкалат.
80-жылдардын орто ченинде, Советтер Союзунда кайра куруу мезгилинде социалдык-экономикалык жана коомдук турмуштагы езгеруулер элдердин коомдук ац-сезиминде олуттуу езгеруулерду жаратты. Бирок, алар суретчулердун ишине олуттуу таасирин тийгизген эмес. Тескерисинче, жацы кырдаал искусстводо жацы идеялардын, жацы багыттардын, турдуу темалардын пайда болушуна шарт тузген.
Чыгармачыл адамдарга жарым-жартылай эркин искусство жаратуу жана ез суреттерунун кергезмелерун уюштуруу мумкунчулугу берилди. Алсак, 1985-90-жылдары кыргыз суретчулеру 200ден ашык кергезме уюштуруп, ездеру республикалык жана эл аралык масштабдагы 70 тен ашык кергезмелерге катышкан. Дегеле искусствонун децгээлин талкуулоо учун искусство таануучулар жана художниктер республикалык жана эл аралык
конференцияларды eткeрYп, аларда азыркы этапта искусствону eнYктYPYYHYн жалпы концепциясын иштеп чыгууга аракеттенишкен6.
Мындан тышкары массалык маалымат каражаттары жана басма сез иштери аркылуу искусство CYЙYYЧYлeр eздeрYHYн ата мекендик художниктеринин чыгармачылыгы менен гана эмес, ДYЙнeлYк CYрeт искусствосунун жетишкендиктери менен да таанышууга мYмкYнчYЛYк алышты. Бул мезгилде кыргыз CYрeт искусствосунда монументалдык скульптура жана монументалдык живопись езгече популярдуу болгон. Алардын катарына Мамлекеттик филармониянын имаратынын алдында тургузулган Т.Садыковдун "Манас" скульптуралык-архитектуралык ансамбли кирет. Скульптуралык рельефтер, кыргызстандык скульпторлор Т.Герцен, В.Шестопал, В.Димов, К.Скрябин тарабынан тургузулган Фрунзе (азыркы Бишкек) шаарындагы кептеген эстеликтер, ошондой эле скульптор З. Хабибулин тарабынан жасалган Таластагы Ч.ТYлeбердиевдин эстелиги. КeпчYЛYк CYрeтчYлeр живопись тармагында эки багытта иштешкен: 1. Декоративдик ыкмаларды колдонуу менен социалисттик реализмге ылайык чыгармаларды жараткан CYрeтчYлeр. 2. Чыгармачылыгында жацы чет элдик тенденцияларды колдонгон CYрeтчYлeр, б.а. модернизмдин жана постмодернизмдин CYрeтчYлeрY ар кандай эксперименттерди колдонуу менен аракеттенишкен.
Биринчи топтун CYрeтчYлeрY Г.Айтиев, А.Игнатьев, С.Чокморов, В.Буторин, А.Кожогулов, М.Акынбеков, С.Теребеков жана башкалар ар кандай жанрларда - портрет, натюрморт жана тематикалык живопись, мында кыргыз элинин турмушун, жаратылыштын
7
кооздугун, согуштун эскерYYлeрYн кYндeлYк кeрсeтYYгe аракет кылышкан .
Жыйынтыктап айтканда, еткен кылымдын 80-жылдары СССРде кайра куруу мезгилинде болуп еткен зор жана талаштуу eзгeрYYлeрдYн доорун чагылдырган ошол доордун бардык кеп кырдуулугун топтогон чыгармаларды жаратуудагы жацы кадам болуп калды. Кыргыз живописине жацы муундагы CYрeтчYлeрдYн келиши искусстводогу салттык стилдин тездик менен жацыланышына алып келди. Бул кыймылдын CYрeтчYлeрY ез CYрeт чыгармаларын «модернизм» жана «постмодернизм» стилинде жаратышкан. Ал эми алардын чыгармачылыгын тYШYHYY YЧYн жалпы эле искусстводогу бул кыймылдардын мацызына кайрылышыбыз керек. Кецири мааниде модернизм - бул "башка искусство", анын негизги максаты - автордун дYЙнeгe езгече кез карашына жана ички эркиндикке негизделген жана визуалдык тилдин жацы экспрессивдYY каражаттарын алып жYPYYЧY оригиналдуу чыгармаларды жаратуу.
Колдонулган адабияттар
1. Винкельман, И.И. История искусства древности [Текст] / И.И.Винкельман.-СПб.:Алетейя, 2000. - 770 б.
2. Кузнецова, И.А. Красота человека в искусстве [Текст] / И.А. Кузнецова. - М.: Искусство, 1980. - 223 б.
6 Прыткова, Л.А. Творческая индивидуальность в развитии изобразительного искусства Кыргызстана [Текст]: автореф. дис. ... д-ра искусствоведения / Л.А.Прыткова. - Санкт-Петербург, 1996. - 47 б.
7 Уметалиева, Дж. Т. Изобразительное искусство Киргизии [Текст] / Дж. Т. Уметалиева. - Фрунзе: Кыргызстан, 1978. - 120 б.
3. Уметалиева-Баялиева, Ч. "Истоки и эволюция речевого языка и музыки: культурологический анализ" [Текст]: дис. ... д-ра культурологии: 24.00.01 / Ч. Уметалиева-Баялиева. - Бишкек, 2017. - 51 б.
4. Кроче Б. Эстетика как наука о выражении и как всеобщая лингвистика [Текст] / Б. Кроче. - М.: Изд-во М и С. Сабашниковых, 1920. - 108 б.
5. Уметалиева, Дж. Т. Особенности формирования киргизской художественной школы [Текст] / Дж. Т. Уметалиев. - Фрунзе: Кыргызстан, 1987. - 96 б.
6. Полотова, Г. Адамдын жан дYЙнeсYн калыптоодогу искусствонун ролу / Г. Полотова // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Философия. Социология. Политология. -2023. - N0. 2(2). - Р. 94-99. - Б01: 10.52754/16948823_2023_2(2)_15. - ББ№ ТБ^БР.
7. Прыткова, Л.А. Творческая индивидуальность в развитии изобразительного искусства Кыргызстана [Текст]: автореф. дис. ... д-ра искусствоведения / Л.А.Прыткова. - Санкт-Петербург, 1996. - 47 б.
8. Ысмайылов, М. З. ^р^м CYрeт eнeрY жана анын адам турмушундагы орду / М. З. Ысмайылов, М. Л. Мамазаиров, Н. И. Абдураимова // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Уо1. 1, N0. 4. - Р. 384-392. - Б01: 10.52754/16947452_2021_1_4_384. - ББ№ 1№ЕКУБС.
9. Уметалиева, Дж. Т. Изобразительное искусство Киргизии [Текст] / Дж. Т. Уметалиева. - Фрунзе: Кыргызстан, 1978. - 120 б.
