Научная статья на тему 'XX АСР 20–30 ЙИЛЛАРИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА КАДРЛАР МАСАЛАСИ'

XX АСР 20–30 ЙИЛЛАРИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА КАДРЛАР МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

83
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Совет ҳокимияти / таълим тизими / коммунистик мафкура / “маданий инқилоб” / таълим тизимини советлаштириш / кадрлар масааласи. / Soviet power / educational system / communist ideology / "cultural revolution" / sovietization of educational system / personnel problem

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Жуммагул Номазовна Абдурахманова

Ушбу мақолада XX аср 20–30 йилларида Ўзбекистонда олий таълим тизимидаги ҳолат, кадрлар масаласи, миллий кадрларга совет ҳокимиятининг муносабати, коммунистик мафкура асосида советлар олий таълим тизимига ҳам мафкуравий таъсирини ўтказиб борганлиги масалалари ўрин олган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article deals with the situation in the higher education system in Uzbekistan in the 20-30s of the 20th century, the question of personnel, the attitude of the Soviet authorities to the national personnel, and the issues of the ideological influence of the Soviets on the higher education system based on the communist ideology.

Текст научной работы на тему «XX АСР 20–30 ЙИЛЛАРИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА КАДРЛАР МАСАЛАСИ»

XX АСР 20-30 ЙИЛЛАРИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА КАДРЛАР

МАСАЛАСИ

Жуммагул Номазовна Абдурахманова

Чирчик давлат педагогика университети доценти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада XX аср 20-30 йилларида Узбекистонда олий таълим тизимидаги холат, кадрлар масаласи, миллий кадрларга совет хокимиятининг муносабати, коммунистик мафкура асосида советлар олий таълим тизимига хам мафкуравий таъсирини утказиб борганлиги масалалари урин олган.

Калит сузлар: Совет хокимияти, таълим тизими, коммунистик мафкура, "маданий инкилоб", таълим тизимини советлаштириш, кадрлар масааласи.

ABSTRACT

This article deals with the situation in the higher education system in Uzbekistan in the 20-30s of the 20th century, the question of personnel, the attitude of the Soviet authorities to the national personnel, and the issues of the ideological influence of the Soviets on the higher education system based on the communist ideology.

Keywords: Soviet power, educational system, communist ideology, "cultural revolution", sovietization of educational system, personnel problem

КИРИШ

Х,ар бир давр маданияти, илм-фани, таълим тизими хакида фикр юритилганда, энг аввало уша жамиятда илм-фан, адабиёт, санъат, маданият ва таълим тизимига муносабатдан келиб чикиб тахлил килинса максадга мувофик булади. Чунки, хар бир тарихий даврда илм-фан, маданият ва таълим тизимига муносабат хар хил булган. Ижтимоий хаётнинг таркибий кисмларидан бири булган таълим тизими жамият тараккиётининг хар кайси даврида узига хос тарзда яратилади. Бинобарин, биз якин утмишнинг, яъни совет хукумати хукмронлиги даври XX асрнинг 20-30 йилларига назар ташласак, бу давр узининг мураккаблиги ва зиддиятлиги билан ажралиб туради.

Мазкур йилларда коммунистик мафкура асосида компартия узининг сиёсатини хаётга тадбик килиш учун "шаклан миллий, мазмунан социалистик" FOяни тарFиб килувчи "маданий инкилоб" тадбирларини ишлаб чикди ва уни шошилинч

July, 2022

336

тарзда амалга оширишга киришди. Жамият ижтимоий хаётнинг бир булаги булган таълим тизимида хам мафкуравий таъсирини утказиб борди. Совет хокимияти урнатилган дастлабки йилларданок маданият, таълим сохасида хукмрон давлат мафкурасига мос узгаришларни амалга оширишга киришилди.

1924 йилда Урта Осиёда утказилган миллий-худудий чегараланиш натижасида УзССР ташкил этилгач, республикада 1920 йилларнинг иккинчи ярми - 1930 йиллар совет хокимияти учун узининг сиёсий ва иктисодий мавкеини янада мустахкамлаш даври булди. Большевиклар мутлок якка хоким партияга айлангач жамият ижтимоий хаётининг барча жабхаларида уз мафкуравий таъсирини утказиб борди. Айникса, таълим тизимида бу жараён жиддий тус олди. Асосий эътибор янги совет кадрларини шакллантириш борасидаги ишларга каратилди. Миллий зиёлилар маънан ва жисмонан йук килинди. Уларга нисбатан кувFин ва катаFOнликлар авж олдирилди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Узбекистон таълим тизимининг тарихи, уз навбатида олий таълим тизими тарихи ижтимоий-сиёсий хаётнинг мухим бир тармоFи сифатида куплаб соха олимлари хамда тадкикотчиларининг эътиборини узига тортиб келган. Мазкур мавзу буйича адабиётлар хамда тадкикотларни куйидаги гурухларга булиб урганиш максадга мувофикдир:

1. Совет даврида Узбекистонда таълим сохасига баFишланган адабиётлар;

2. Мустакиллик даврида таълим сохаси буйича олиб борилган тадкикот, рисола ва асарлар.

Совет даврида Узбекистонда таълим масалаларига доир олиб борилган тадкикотлар, чоп этилган адабиётларнинг алохида ажралиб турадиган хусусияти шундаки, уларнинг аксарияти кучли мафкуравий тазйик ва коммунистик FOя таъсири остида яратилган булиб, уларда амалга оширилган барча ишлар "октябрь инкилоби" нинг махсули сифатида бахоланган. Гарчи бу адабиётларда илк бор архив хужжатларидан фойдаланилганига карамай, улардан хукмрон партия манфаатини кузловчи хулосалар чикарилади.

Ушбу давр Узбекистон таълим тизимига оид адабиётларга П.И.Сербов, К,ори Ниёзий, С.Ражабов, И.Крдиров, М.Очилов, Р.Шарофиддинов, Ф.Орипов, Н.Иноятов, М.Иргашев, Р.Аъзамова, Ф.Шарипов, Р.Мавлонова, С.Содиков ва бошкаларнинг асарларини алохида кайд этиш мумкин.

Ушбу асарларнинг илмий тахлили шуни курсатадики, аксарият муаллифлар таълим тизимини ёритар эканлар

July, 2022

337

асосан мактаблар, урта махсус ва олий укув юртлари ва улардаги укувчилар, талабалар сониниг усишини Республика микёсида умумлаштириб ёритиб берганлар. Бундан ташкари, Совет даврида яратилган асарларда уша даврда хукмрон булган коммунистик мафкура талабларидан келиб чикдан холда таълим сохасидаги узгаришларда коммунистик партиянинг роли алохида курсатиб утилган. Бу тадкикотларнинг аксариятида куплаб фактик материаллар, кимматли манбалар мавжуд булиб, бу хужжатлар истеъмолга киритилсада, асосий эътибор Узбекистонда совет хокимиятининг урнатилиши ва унинг фаолияти хамда тарихий жараёнлар факат бир томонлама ёритилган.

Истиклолга эришгандан кейин чукур мулохаза билан холисона фикр юритиш шароити вужудга келди.

Мустакиллик даврида совет тузуми йилларидаги таълим тизими масаласини холисона ёритган илмий-тадкикот ишлари юзага келди. Хусусан, И.Турсунов, А.Чориев, И.Шамсиева, Н.Мустафаева, М.Тураева, Ф.Эргашев, А.Обидов, Р.Сиддиков, Б.К,осимов, Ж.Йулдошев ва бошкаларнинг илмий тадкикотларини алохида эътиборга олиш мухимдир.

Мазкур тадкикотларда совет тузуми даврида таълим тизими, педагогик кадрлар тайёрлашдаги, мактаб ва урта махсус билим юртларини ташкил этишдаги муаммолар талкин этилган хамда янгича талкинда таълим сохаси урганилган.

MyXOKAMA BA НAТИЖAЛAР

XX аср 20-30 йилларида Узбекистонда олий маълумотли педагогик кадрлар xамда олий таълим тизимидаги миллий кадрлар масаласи энг зиддиятли xолатлардан бири бyлган. Олий таълим муассасалари асосан пойтахт шаxарларда ташкил этилган 6Ули6, вилоятларда мазкур йилларда умуман олий таълим муассасаларини ташкил килиш масааласига эътибор каратилмаган. Вилоятларда олий маьлумотли педагогик кадрлар тайëрлайдиган олий Укув юртларидан факат Самаркандда Узбекистон Давлат университети фаолият юриттан 6Ули6, бошка вилоягларда педагогик кадрлар тайëрлайдиган олий Укув юртлари умуман ташкил этилмаган эди. Республика вилоятларида асосан педагогика техникуми ва курслари ташкил этилган эди, холос. Бундан ташкари мавжуд олий таълим муассасаларида таълим берадиган етук мутахассислар деярли етишмас эди.

Вилоятлардаги мавжуд олий ва урта махсус укув юртларининг аксарият кисмини кишлок хужалиги учун кадрлар тайëрлайдиган укув юртлари ташкил этарди.

July, 2022

ЗЗ8

Масалан биргина Самарканд вилоятидаги 6 та олий таълим муассасасининг 3 таси, 20 та урта махсус билим юртининг 5 таси кишлок хужалиги учун кадрлар тайёрлашга ихтиссослашган эди[1].

Совет хокимияти Узбекистон халк хужалигининг барча тармоклари учун социализм хоялари билан суFорилган кадрларни етиштириш учун олий таълим муассасаларининг сони купайтириб боришга эътибор карата бошлади.

1924-1925 укув йилида Узбекистонда 2 олий укув юрти мавжуд булган булса, 1940-1941 укув йилига келиб республикадаги олий укув юртлари сони 30 тага етди[2].

Мавжуд мазкур укув даргохларидаги профессор-укитувчилар хамда талабалар таркибида махаллий миллат вакиллари озчиликни ташкил килар эди. Биргина Самарканд Педагогика Академиясининг 1932 йилдаги холати билан танишиб чиксак, ушбу таълим муассасасида фаолият олиб бораётган 16 та профессордан 3 нафари, 42 та доцентнинг 13 таси, 42 та ассистентнинг 10 нафари махаллий миллат вакилларидан эди[3]. Нафакат профессор-укитувчилар олийгохда тахсил олаётган талабалар таркибида хам шундай холатни кузатиш мумкин. Масалан шу олийгохда укиётган 315 нафар талабанинг 73 нафаригина махаллий миллат вакилларидан эди [4]. Бундан ташкари мазкур олийгохда фаолият олиб бораётган профессор-укитувчиларнинг 80-90 фоизи узбек тилини умуман билишмас эди.

Олий таълим муассасаларида укитиладиган фанларнинг аксариятини СССР тарихи яъни Россия халклари тарихи, большевизм ва коммунистик партия тарихи каби фанлар ташкил килган эди.

Ижтимоий хаётда шиддатли зиддиятлар хукм сурган мустабид тузумнинг OFир шароитлари даврида баркамол зиёлиларимиз бор имкониятлардан фойдаланган холда таълим тизимида жонбозлик курсатишга харакат килдилар. Лекин, бу хол мавжуд тузум томонидан партиянинг йул - йурикларидан четга чикиш "аксилинкилобий" харакат деб бахоланиб, махаллий миллат вакиллари орасидан чиккан зиёлиларга нисбатан тазйик кучайтирилиб, улар катаFOн килиниб борилди.

Узбекистонда 1920 йилларнинг иккинчи ярми ва 1930 йилларда юзага келган катаFOнлик сиёсати уз навбатида таълим тизимига шу жумладан олий таълимга катта таъсир курсатиб, махаллий зиёли кадрлар етиштириш муаммоси энг долзарб масалалардан бирига айланиб колган эди.

Олий таълим тизимида кадолар муаммосининг келишининг яна бир сабабларидан бири, айникса, олий таълим тизимини "синфий душман"дан тозалаш, таълим

July, 2022

339

ходимларини пролетарлаштариш каби советлар томонидан олиб борилган сиëсати эди.

Советларнинг маъмурий - буйрукбозлик тузуми, уша даврдаги мураккаб сдасий вазиятолий таълим тизимида xам узининг салбий изини колдирди.

XУЛОСA

Узбекистон xудуди азалдан илм-маърифатли, зиëли инсонлар макони булиб келган. Кадим-кадим даврлардан ушбу заминда дутега донFи кетган мадраса, мактаб ва дорилфунунлар булган. Буюк мутафаккир олимлар, фозилу-фузалоларимиз жаxон фани ва маданиятига салмокли xисса кушиб келганлар.

XX аср 20-30 йилларида Узбекистоннинг жанубий вилоятларида мактаб, урта махсус ва олий укув юртлари ташкил этилиб, аxолининг маълум бир кисми ушбу таълим муассасаларига жалб килинган булсада, лекин, таълим тизимининг барча бyFинларида бир катор жиддий нуксонлар мавжуд эди. Энг аввало, совет таълим тизимида билим олувчиларнинг миллий хусусиятларига, уларнинг маънавиятини аждодларимиз маънавий мероси асосида шакллантиришга эътибор берилмади.

Таълим мазмунини белгилашда, таълим тизимида иш олиб боришда, укитишда совет мафкураси нуктаи назаридан келиб чиккан xолда иш олиб борилди.

Узбекистонда бугунги кунда янгича ëндашувлар асосида ислоxотлар амалга оширилмокда. Ушбу ислоxотлар натижасида таълим тизимида янги давр бошланди. Юртимизда олиб борилаëтган таълим соxасидаги ислоxотларнинг асосий максади юртимизда соFлом, баркамол, билимли ва юксак маънавий-аxлокий фазилатларга эга булган ëш авлодни тарбиялашдан иборатдир.

REFERENCES

1. Абдурахманова Жуммагул Номазовна XX аср 20-30 йилларида Узбекистоннинг жанубий вилоятлари таълим тизимидаги холат. // Маданият чоррахалари. № 4, 2 жилд. 2020. 36-41 бетлар.

2. Жуммагул Номазовна Абдурахманова. Ж.Н. XX аср 20-йилларида эски усул мактабларига булган муносабат. // Academic Research in Educational Sciences. Volume 1. issue 3. 2020. P.1165-1169.

3. Абдурахманова Ж.Н. Совет хокимиятининг Узбекистонда таълим сохасидаги катаFOнлик сиёсати ( Самарканд, Сурхондарё ва Кдшкадарё вилоятлари мисолида. 1925-1941 йй). Т.ф.н. илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. - Т., 2002. 30-бет.

4. Самарканд вилоят давлат архиви, 521-жамFарма, 1-руйхат, 1-иш, 82-варак.

July, 2022

З40

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.