CC BY
0Open access journal
www.in-academy.uz
XOZIRGI ZAMONNING EKOLOGIK MUAMMOLARI (SANOAT TARMOQLARI MISOLIDA)
Jobborov Baxrom Turg'unovich
O'zbekiston Milliy universiteti Ekologiya kafedrasi doktaranti, biologiya fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD), dotsent v.b. email: baxrom.jobborov@mail.ru Madrahimova Zulfiya Nurmatovna. Guliston davlat universiteti Ekologiya va geografiya kafedrasi katta
o'qituvchisi. Jo'rayev Hasan Nuriddin o'g'li
O'qituvchi. Akramov Akmal Akbar o'g'li O'qituvchi
ARTICLE INFO
Received: 26th January 2024 Accepted: 04th February 2024 Online: 05th February 2024
KEY WORDS Atrof-muhit, shlak, tuproq, ifloslanish, ekologiya, chiqindi, omillar, sanoat, og'ir metallar.
ABSTRACT
Ushbu maqolada hozirgi kundagi eng dolzarb ekologik muammolar hamda ularning turlari atrof-muhitga yetkazayotgan salbiy ta'sirlari, ifloslanish darajalari to'g'risida ma'lumotlar keltirib o'tilgan.
Kirish: Sanoat ishlab chiqarishi, ma'lumki, zamonaviy jamiyatning normal faoliyat yuritishi uchun zarur shartlardan biridir. Afsuski, uzoq vaqt davomida uning faoliyati davomida tabiiy muhitga yetarlicha e'tibor berilmagan. Bugungi kunda tabiat va jamiyat o'rtasidagi muvozanatni buzilishi natijasida atrof-muhitga bo'lgan ta'sir kundan kunga ortib bormoqda[1] Buning ortidan hozirgi kunda bir qancha ekologik muammolar kelib chiqmoqda Hozirgi paytda tabiiy muhitni muhofaza qilishning asosiy yo'nalishi ekologik muvozanatni maksimal darajada saqlash va ekotizimning tabiiy o'zaro bog'liqligini ta'minlashdir. Bugungi kundagi eng dolzarb ekologik muammolar quyidagilardan iborat: atrof-muhitning global ifloslanishi; tabiiy resurslarning qisqarishi; barcha turdagi tabiiy resurslardan me'yordan ortiq foydalanish; ishlab chiqarish va sanoat zonalarning ifloslanishi; odamlarni ekologik tarbiyalash; sanoat va insoniy chiqindilarni qayta ishlash; normal hayot va inson salomatligiga ta'sir qiluvchi bir nechta omillar hisoblanadi[2].
Hozirgi kunda ekologik muammolar barcha uchun global muammoga aylanib bormoqda. Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi bir tamondan fan texnika taraqqiyotining natijasi hisoblanadi [3]. Ikkinchi tomondan esa tabiiy resurslarning tugashi va atrof-muhitning kuchli ifloslanishiga sabab bo'ladi. Atrof-muhitning ifloslanishning katta qismi hozirgi paytda sanoat tarmoqlari hissasiga to'g'ri keladi.Bu sanoat tarmoqlarining ko'p qismi Toshkent viloyati hududida joylashgan.Ushbu sanoat tarmoqlariga Olmaliq kon metallurgiya kombinati AJ, Bekobod sement, Angren IES lar kiradi.Ushbu sanoat tamoqlari faoliyati natijasida atmosferadagi gazlarini moqdori oshishi hamda tuproqlarning unumdorlik xususiyatlari va yaroqsiz holatlarga kelib qolish holatlari kuzatilmoqda.Sanoat tarmoqlarida asosan og'ir metallar Mo, V, Ni, Pb, Cu, Zn va zaharli gazlar CO, N, SO2, uglevodorod gazlari orqali
www.in-academy.uz
ifloslanish miqdori katta hisoblanadi. 1-rasmda ham sanoat tarmoqlarining atrof-muhitga yetkazayotgan salbiy ta'sirlari ko'rsatilgan. 1-rasm.
Atrof-muhitga sanoat tarmoqlarining ta'siri
Sanoat tarmoqlari hisobiga kelib chiqayotgan ifloslanishlar va atrof-muhitga bo'lgan zararlarning me'yoridan ortishi natijasida kelib chiqayotgan ekologik muammolarni xavflilik darajasini aniqlashdan iborat.Tadqiqot vazifalari quyidagilardan iborat:Sanoat tarmoqlaridan chiqayotgan har xil kimyoviy birikmalar, og'ir metallar, zaharli gazlarning atrof-muhitga yetkazayotgan zarari hamda me'yori aniqlash.
Tadqiqot natijalari: Olib borilgan tadqiqotlar natijasida Olmaliq kon metallurgiya kombinati AJ, Bekobod sement, Angren issiqlik elektr stansiyalarini tuproqlarga, o'simliklarga atrof-muhitga shuningdek tirik organizmlarga ta'sir ko'rsatganligini va uning ekologik xususiyatlarining o'zgarishiga olib kelganligini ko'rishimiz mumkin.Tadqiqotlar davomida Angren issiqlik elektr stansiyasi atrofida tarqalgan tuproqlarning zararlanish miqdori hamda ifloslanish darajasi ko'rsatgichlari ruxsat etilgan me'yordan yuqori ekanligi aniqlandi.Tuproqning ekologik holati buzilishi natijasida tuproq o'z unumdorligini deyarli yo'qatgan, buning natijasida qishloq xo'jaligi mahsulotlari hosildorlik kamaygan va ekologik holati pasaygan.Bekobod sement sanoati faoliyati natijasida tuproqlarda to'plangan kimyoviy birikmalarning jumladan og'ir metallarning miqdorlarini mg larda yillar kesimida 2-rasmda keltirilgan.
2-rasm.
Sanoat tarmoqlari ta'sirida xududning og'ir metallar bilan ifloslanishi
www.in-academy.uz
Bekobod sement sanoat tarmog'ining faoliyati natijasida 2020-yildan 2022-yilgacha bo'lgan vaqt davomida o'rganilganda tuproqda ogir metallarning miqdori oshib borgan bu ruhsat etilgan me'yordan bir necha baravar ekanligini ko'rishimiz mumkin.Olmaliq kon metallurgiya kombinati AJ natijasida esa atmosferaga chiqayotgan gazlarning ham konsentratsiyasi oshgan.Buning natijasi shu hudud atrofida yashovchi aholi o'rtasida har xil nafas olish tizimi surunkali kasalliklari kelib chiqqan.Bu yerda ham gazlarning ruxsat etilgan me'yoridan ortganligi aniqlandi.
Xulosa: Yuqorida aniqlangan ko'rsatkichlarga ko'ra Angren Issiqlik elektr stansiyasining atrofida tarqalgan texnogen ifloslangan tuproqlarning ekologik xolatini saqlash va ifloslanish darajasiga qarab rekultivatsiya usuli bilan tozalash muhim masalalardan biri xisoblanadi. Bu esa sug'oriladigan taproqlardan samarali foydalanish, toza-oziq ovqat maxsulotlarini yetishtirish, shuningdek tuproqning ekologik xolatining tiklashishiga olib keladi.
References:
1. Komilova, N. K., Ravshanov, A. K., Karshibaeva, L. K., Ishankulova, K. Q., & Madrahimova, Z. N. (2020). Some theoretical and practical issues of medical geographical research. Indian Journal of Forensic Medicine & Toxicology, 14(3), 2111-2117.
2. Altibayeva, M., Karshibayeva, L., & Madrahimova, Z. (2022). Impact of surface water on the development of service networks of Syrdarya region. Electronic Journal of Actual Problems of Modern Science Education and Training, 1(12), 58-62.
3. Madraximova, Z., & Toymbayeva, D. (2022). Ekologiya o 'qitish nazariyasi va metodikasining shakllanish manbalari. Science and innovation, 1(B8), 2409-2411.
4. Nigmatov, A., Madrakhimova, Z., & Ishankulova, K. (2020). Geotourism: Problems and Solutions on the Example of Uzbekistan. International Journal of Progressive Sciences and Technologies, 21(1), 14-21.
Open access journal
www.in-academy.uz
5. Altibayeva, M. B., Karshibayeva, L. Q., & Madrakhimova, Z. N. (2022). Geodemographic status of syrdarya region and its role in the territorial location of service networks. Journal of Geography and Natural Resources, 2(03), 34-38.
6. Nurmatovna, M. Z. (2022). Environmental management and sustainable development.
7. Rasulov, I., & Madrakhimova, Z. (2023). " ECOLOGY AND ENVIRONMENT" IS THE BASIS OF HUMAN HEALTH. Science and innovation, 2(D4), 59-62.
8. Миршарипова, Г. К., Мустафакулов, Д. М., Каршибоева, Л. К., & Мадрах,имова, З. Н. (2020). Сирдарё вилояти шароитида судан ути ва мошни соф х,олда х,амда аралаш экилганда усиш ва ривожлантиришга экиш меъёрининг таъсири. Узбекистон аграр фани хабарномаси, 3(81), 97-101.
9. Умматова, М. Б., Мадрахимова, З. Н., & Жавлонова, Д. Й. (2019). Талабарга экологик билимларни сингдириш-давр талабидир. Фаол инвестицион мух,итни шакллантириш, 1(1), 11-14.
10. Madraximova, Z. N., Ishankulova, K. K., & Turdiqulova, J. S. (2022). Sirdaryo viloyati hududidagi sho'rlangan tuproqlarda Steviy dorivor o'simligini yetishtirish agrotexnikasini ishlab chiqish. Ekologiya monitoring, 1(1), 41-43.
11. Nurmatovna, M. Z., & Ilashovich, K. B. (2023). UNDER THE CURRENT CLIMATE CHANGE AND ECOLOGICAL SITUATION, EFFICIENT USE OF WATER RESOURCES OF SURKHANDARYA REGION. British Journal of Global Ecology and Sustainable Development, 23, 33-38.
12. Madrakhimova, Z. N., qizi Ergasheva, S. S., & kizi Omonbaeva, M. Y. (2023). Classification Of Modern Ecological Problems and Principles of Forming Ecological Competence in Students. Web of Technology: Multidimensional Research Journal, 1(6), 46-52.
13. Karshiboeva, L., Adham, J., Sobidkhon, S., Komila, I., Madrahimova, Z., Altiboeva, M., & Kurolova, R. (2021). Regularities of Regulations on Impacting Irrigated Water Land. Ilkogretim Online, 20(3).
14. Rakhmatov, O., & Rakhmatov, F. (2023). Experimental study of the process of drying melon slices in a chamber-convection dryer. In E3S Web of Conferences (Vol. 443, p. 02004). EDP Sciences.
15. Рахматов, Ф. О., & Нуриев, К. К. (2022). ИССЛЕДОВАНИЕ ПЛОДОВ ДЫНИ КАК ОБЪЕКТА ТЕХНИЧЕСКОЙ ПЕРЕРАБОТКИ. ИЛМИЙ МАКОЛАЛАР ТУПЛАМИ, 330.
16. Artikov, A., Masharipova, Z., & Rakhmatov, F. (2020). AN INTELLECTUAL METHOD TO OPTIMALLY CONTROL THE PROCESS OF MICROWAVE DRYING OF THERMOLABILE PRODUCTS. Chemical Technology, Control and Management, 2020(5), 213-217.
17. Рахматов, О. О., Рахматов, Ф. О., Тухтамишев, С., & Равшанов, Ж. Н. (2017). ПРОИЗВОДСТВО ВЫСОКОКАЛОРИЙНЫХ ПИЩЕВЫХ ПРОДУКТОВ ИЗ УЗБЕКСКИХ СОРТОВ ДЫНЬ. In Научно-практические пути повышения экологической устойчивости и социально-экономическое обеспечение сельскохозяйственного производства (pp. 1312-1316).
18. Рахматов, О. (2019). Совершенствование технологии и технических средств для сушки и очистки ягод винограда. Автореф. доктор.(DSc) дисс. Ташкент.
19. Рахматов, О. (2014). Разработка комплексной мини-линии по переработке винограда на кишмиш для сельхозпредприятий малой и средней мощности. Вестник Алтайского государственного аграрного университета, (2 (112)), 138-142.
«
www.in-academy.uz
20. Углы, Ф. О., Каримкулов, А. Т., & Базарова, Р. Ш. (2014). Инновационный подход к развитию тутового шелкопряда в червоводне замкнутого типа. Вестник Алтайского государственного аграрного университета, (9 (119)), 122-125.
