CC BY
11
TEXNOLOGIYA
UDK. 541,64.678.05
XOVDAG BENTONITINING SANOATDAGI AHAMIYATI VA FIZIK-KIMYOVIY
TAHLILI
Eshqurbonov Furqat Bozorovich Termiz davlat muhandislik va agrotexnologiyalar universiteti, kimyo fanlari doktori, professor.
furqat-8484@mail.ru, ORCID ID 0000-0002-3182-9407
Hamidov Azim Panji o'g'li Termiz davlat muhandislik va agrotexnologiyalar universiteti, assistent azimhamidov75c833ma@gmail.com. ORCID ID 0009-0008-6537-4675
Anotatsiya. Bentonit-tabiiy gil minerali bo'lib, qishloq xo'jaligida turli maqsadlar uchun keng qo'llaniladi. Bentonit tuproqning fizik va kimyoviy xususiyatlarini yaxshilash uchun ishlatiladi. O'g'itlarning samaradorligini oshirishda bentonitning roli katta. U o'g'itlar bilan aralashtirib ishlatilganda, ozuqa moddalarining tuproqdagi tarqalishini tartibga soladi va ularning o'zlashtirilishini oshiradi.
Аннотация. Бентонит-природный глинистый минерал, широко используемый в сельском хозяйстве для различных целей. Бентонит используется для улучшения физических и химических свойств почвы. Бентонит играет большую роль в повышении эффективности удобрений. При смешивании с удобрениями регулирует распределение питательных веществ в почве и увеличивает их усвоение.
Abstract. Bentonite is a natural clay mineral widely used in agriculture for various purposes. Bentonite is used to improve the physical and chemical properties of soil. Bentonite plays a big role in improving the efficiency of fertilizers. When mixed with fertilizers, it regulates the distribution of nutrients in the soil and increases their uptake.
Kalit so'zlari: bentonit, xаvdаg кот, tuproqning fizik va kimyoviy xususiyatlari, pestitsidlar va gerbitsidlar, boyitish, sрektrоmetr, Sherоbоd кот.
Ключевые слова: бентонит, Хавдагский рудник, физико-химические свойства почвы, пестициды и гербициды, обогащение, спектрометр, Шерабадский рудник.
Key words: bentonite, khavdag mine, physical and chemical properties of soil, pesticides and herbicides, enrichment, spectrometer, Sherabad mine.
KIRISH
Surxоndаrуо vilоуаtining Jаrqо'rg'оn tumаnidа 1091 ming ton^ bentonit xоmаshуоsi zаhirаsi тау^ Ьо'^ап "Xаudаg" кот тау^ Ьо'НЬ, uni "MS-MARJON" mаs'uliуаti cheklаngаn jаmiуаti fermer хо^аНЫапт mineral о^'Шаг bikn tа'minlаsh mаqsаdidа о'zlаshtirmоqdа.
Bentonit - tabiiy gil minerali bo'lib, qishloq xo'jaligida turli maqsadlar uchun keng qo'llaniladi. Quyida bentonitning qishloq xo'jaligida ishlatilishining asosiy yo'nalishlari keltirilgan:
Bentonit tuproqning fizik va kimyoviy xususiyatlarini yaxshilash uchun ishlatiladi. U tuproqning suv tutish qobiliyatini oshirib, eroziyaga qarshi turish xususiyatini kuchaytiradi. Bundan tashqari, bentonit o'g'itlarning o'zlashtirilishini yaxshilaydi va ularning uzoq muddat ta'sirini oshiradi.
O'g'itlarning samaradorligini oshirishda bentonitning roli katta. U o'g'itlar bilan aralashtirib ishlatilganda, ozuqa moddalarining tuproqdagi tarqalishini tartibga soladi va ularning o'zlashtirilishini oshiradi. Bentonitning bu xususiyati natijasida o'g'itlar sekin-asta erib, ekinlar uchun uzoq muddatli ozuqa manbai sifatida xizmat qiladi. Bu ayniqsa, mineral va organik
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 2-son, 2024 Maxsus son
TEXNOLOGIYA
o'g'itlar uchun foydalidir. Bentonit qishloq xo'jaligida chorvachilik va parrandachilik sohasida ham keng qo'llaniladi. U hayvonlarning hazm qilish tizimini yaxshilashga yordam beradigan tabiiy ozuqa qo'shimchasi sifatida ishlatiladi.
Bentonit hayvonlar ozuqasidagi toksinlarni o'zlashtirib, zaharli moddalarni tanadan chiqarishga yordam beradi. Bu esa hayvonlarning sog'lom bo'lishi va o'sishiga katta hissa qo'shadi. Ayniqsa, chorvachilikda ichak infektsiyalari va zaharlanishlarning oldini olishda bentonitning roli katta.
Bentonit pestitsidlar va gerbitsidlarning samaradorligini oshirish uchun ularga tashuvchi moddalar sifatida ishlatiladi. Bu kimyoviy moddalar bentonit bilan aralashtirilganda, ular ekinlarga teng taqsimlanadi va uzoq muddatli ta'sir ko'rsatadi. Bentonitning kimyoviy moddalarga bog'lanish qobiliyati pestitsidlarning ta'sir doirasini kengaytirib, ularni sharoitga qarab sekin-asta chiqarib beradi.
Qishloq xo'jaligida irrigatsiya tizimlarida bentonit suv tozalash maqsadida ishlatilishi mumkin. Uning yutilish qobiliyati ifloslantiruvchi moddalarni o'ziga tortib, suvni toza saqlashga yordam beradi. Bentonit suvdagi og'ir metallar, zaharli moddalar va boshqa zararli kimyoviy birikmalarni filtratsiya qilib, sug'orilayotgan ekinlarga zararsiz suv yetkazib beradi.
Urug'lar, o'g'itlar va pestitsidlarni saqlash yoki tashishda bentonit qoplama materiali sifatida ishlatiladi. Bentonit bilan qoplangan materiallar namlikdan va tashqi ta'sirlardan yaxshi himoyalangan bo'ladi. Bu esa ularning sifati va samaradorligini uzoq muddat davomida saqlashga yordam beradi.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Bentonit minerallarini boyitish uning foydali xususiyatlarini yanada oshirishga imkon beradi. Biz tadqiqotlarimizda xovdak bentonite va sherabod bentonitlarini tarkibini va ularni
boyitish natijasida ulardagi tarkiblarini o'zgarishlarini solishtirdik.
1-jadvalda
__Bentonit nanmiiasiiiiiig kimyoviy tarkibi_
Bentonitning kimyoviy tarkibi Xovdak bentoniti, % Sherobod bentoniti, %
Boyitilgunga qadar Boyitilgandan keyingi Boyitilgunga qadar Boyitilgandan keyingi
Si02 61,2 55,3 54,91 38,02
Аl2Оз 16,3 21,2 14,6 30,5
CaО 3,6 3,8 1,6 1,8
Fe2Оз 2,8 2,3 6,6 6,2
Na2О 2,4 2,2 1,9 1,7
MgО 3,6 3,8 1,6 1,8
MnО 0,7 0,8 0,4 0,8
M 2,6 2,3 1,65 1,4
Р2О5 0,3 0,5 0,56 0,68
œ2 0,12 0,10 0,18 0,25
P.PP. 6,38 7,7 16 16,85
Ushbu 1-jac valda ^rinib turibdiki, Xovdak bentonitini miqdorni kamaytirish usuli bilan
boyitgandan keyin Si02 miqdori 61,2% dan 55,3% gacha, Sherobod bentoniti esa 54,91% dan
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 2-son, 2024 Maxsus son
TEXNOLOGIYA
38,02% gacha pasaygan. Bundan tashqari, Xovdak bentoniti boyitilgandan keyin AI2O3 miqdori 16,3% dan 21,2% gacha oshgan. Shu bilan birga, har ikkala namunadagi rang beruvchi oksidlarning (Fe203, MgO va boshqalar) miqdori taxminan 2 marta kamaydi. AI2O3 va Fe203 miqdori bo'yicha Sherobod konidagi boyitilgan bentonit Xovdak konidagi boyitilgan bentonitdan ustun turadi. Bu hosil bo'lgan adsorbentlarning sifatiga foydali ta'sir ko'rsatadi va bentonitlarni faollashtirishdan oldin boyitish jarayoniga alohida ehtiyoj borligini yana bir bor tasdiqlaydi
Bentonit namunasining kimyoviy tarkibini grafik tahlili
100%
90%
Si02 AI203 CaO Fe203 Na20 MgO MnO K20 P205 C02 p.p.p.
■ Xovdak bentoniti, % Boyitilgunga qadar ■ Xovdak bentoniti, % Boyitilgandan keyingi
■ Sherobod bentoniti, % Boyitilgunga qadar ■ Sherobod bentoniti, % Boyitilgandan keyingi
1-rasm
Bentonit namunalari Nicolet iS50 Fisher Scientific qayta o'zgartirgichli IQ- spektrometri yordamida o'rganildi.
2-rasm. Xovdak bentonit namunasining diffraktogrammasi
Spektral testlar uchun namunalar kukun shaklida va tabletka shaklida tayyorlangan.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 2-son, 2024 Maxsus son
TEXNOLOGIYA
Namunalar 9 soatdan ko'proq vaqt davomida quritish pechida 105°C haroratda dastlabki quritishdan o'tkazildi. Bentonitning energiya dispersiv spektrida (kamayish tartibida) quyidagi kimyoviy elementlar qayd etilgan: kislorod, kremniy, alyuminiy, temir, kaliy, natriy va boshqalar mavjud.
Xovdak bentonitining Tahlil uchun bentanit namunalari tanlandi va ular avval kislota bilan tozalandi. BioBlue mikroskopi yordamida namunalarning yuqori resolyutsiyali rasmlari olingan.
3-rasm. BioBlue mikroskopi yordamida namunalarning ko'rinishi.
Tahlil natijalari bentanitning yuqori namlik darajasining uning sorbsion qobiliyatiga ta'sir qilishi mumkinligini ko'rsatdi. Mikrostrukturaviy tahlil bentanitning organik va anorganik moddalarning saqlanishi va o'zaro aloqasini tushunishga yordam beradi.
BioBlue mikroskopi yordamida bentanit mineralining tahlili uning kimyoviy tarkibi, mikrostrukturasi va kristall tuzilishini chuqur o'rganishga imkon berdi. Ushbu tadqiqotlar bentanitning industrial qo'llanilishi va ekologik tadqiqotlarda ahamiyatlidir.
XULOSA
Bentonit qishloq xo'jaligida ko'p funksiyali, tabiiy va ekologik xavfsiz modda sifatida o'z o'rniga ega. Tuproqni yaxshilashdan tortib, hayvonlar uchun sog'lom ozuqa qo'shimchasi sifatida foydalanishgacha, bentonitning imkoniyatlari keng. Bu mineralning qishloq xo'jaligida ishlatilishi tuproq unumdorligini oshiradi, ekinlarning barqaror o'sishini ta'minlaydi va chorvachilikda yuqori samaradorlikka erishishga yordam beradi. Shu sababli, bentonitni qishloq xo'jaligi sohasida innovatsion vosita sifatida ko'rib chiqish mumkin.
ADABIYOTLAR
1. Eshqurbonov F.B., Raximov A.X., Boboqulova Sh.M., Abduraxmonov F.R. Xovdak bentoniti asosida ionalmashinuvchi kompozitsion materiallarni o'simlik yog'ini oqartirishda qo'llash // Шучньш вестник CaMry, г. Сaмapкaнд. -2022. -№ 5 (135) -с. 33-36.
2. Рaхимoв А.Х., Эшкypбoнoв Ф.Б., Бoбoкyлoвa М.Ш., Aшypoвa A.A. Изучение химикo-минеpaлoгическoгo cocraBa бентoнитa хoвдaкскoгo местopoждения // Universum: Химия и биoлoгия.-Мoсквa,-№7 (109).-2023. -с. 41-47.
3. A.Kh. Rakhimov, F.B. Eshkurbonov, M.Sh. Bobokulova, & M.R. Uralova.. Determination of mechanical strength of organomineral sorbent based on gipan and Hovdak bentonite // International conference on advance science and technology. Volume 01, Issue 02, 2024 Р. 43-45.
4. M. T. Khashakova, "Qishloq xo'jaligida bentonit mineralining roli", O'zbekiston Agrar Ilmiy Tadqiqotlar, 2021.
5. S. A. Karimov, "Tuproqni yaxshilashda bentonitning qo'llanilishi", Qishloq Xo'jaligi va Ekologiya Jurnali, 2022.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 2-son, 2024 Maxsus son
TEXNOLOGIYA
6. J. N. Zokirov, "Bentonit va oziq-ovqat xavfsizligi", Oziq-ovqat Sanoati Tadqiqotlari,
2023.
7. A. S. Abdullayev, "Hayvon boqishdagi bentonit qo'shimchalari", Qishloq Hayvonchilik va Oziq-ovqat, 2024.
8. V. F. Murodov, "Bentonitning agrotexnologiyalarda qo'llanilishi", Agrotexnologiya va Innovatsiyalar, 2023.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 2-son, 2024 Maxsus son
