CC BY
33XORIJIY MAMLAKATLARDA TURISTIK ZONALARNING SHAKLLANISH BOSQICHLARI
Raxmonov Siyovush Turob ug'li
SamISI stajyor-tadqiqotchisi Tel raqam: (90) 199-55-66
Annotatsiya. Ushbu maqolada turistik zona turlari, ularning shakllanish tarixi, huquqiy asoslari, tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari, afzalliklari, hududni rivojlantirishdagi ijobiy va salbiy jihatlari hamda boshqaruv tizimi janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari misolida ko'rib chiqilgan.
Kalit so'zlar: turistik rekreatsion zona, erkin iqtisodiy zona, maxsus iqtisodiy turistik rekreatsion zona, turistik anklavlar, anklavizatsiya, soliq imtiyozlari.
Аннотация. В данной статье рассмотрены виды туристских зон, история их образования, правовые основы, организационно-экономические механизмы, преимущества, положительные и отрицательные стороны развития территории, системы управления на примере стран Юго-Восточной Азии.
Ключевые слова. туристско-рекреационная зона, свободная экономическая зона, особая экономическая туристско-рекреационная зона, туристские анклавы, анклавизация, налоговые льготы.
Abstract. In this article, the types of tourist zones, the history of their formation, legal bases, organizational and economic mechanisms, advantages, positive and negative aspects of the development of the territory, and the management system are considered in the example of Southeast Asian countries.
Key words: tourist and recreational zone, free economic zone, special economic tourist and recreational zone, tourist enclaves, enclave, tax incentives.
Kirish. Bugungi kunda turistik xizmatlar sohasida dunyoning ayrim mamlakatlari va mintaqalariga sayyohlarni jalb qilish uchun yangi hududlarni shakllantirish, rivojlantirish va targ'ib qilishga tobora ko'proq e'tibor qaratilmoqda. Turistlar uchun jozibador bo'lgan bunday hududlar "turistik destinatsiya" deb nomlanadi[1].
Buning natijasida tabiiy ravishda destinatsiyaning bir qismi "turistik zona" shakllanadi. Turistik zona sayyohlar orasida eng ko'p talab qilinadigan yo'nalishning ma'lum bir qismi bo'lib, u milliy va jahon turistik bozorlariga olib boriladi gan asosiy diqqatga sazovor joylarni o'z ichiga oladi.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili. O'z ixtisosligiga yoki asosiy faoliyat turiga qarab turistik zonalar turlicha ta'riflanadi: Bugungi kunda rekreatsion-turistik zonalar deganda, rekreatsion va turistik mahsulotlar yaratilgan, infratuzilma jamlangan, rekreatsion va turistik oqimlar yo'naltirilgan eng istiqbolli hududlar tushuniladi[2].
An'anaviy tadbirkorlik zonasi singari, turistik zonasi ham korxonalarga boshqa joylarda mavjud bo'lmagan davlat va mahalliy soliq imtiyozlaridan foydalanish
imkonini beradi. Ushbu rag'batlantirishning maqsadi biznesni jalb qilish, o'sishni rag'batlantirish va aholining muayyan hududlarida bandlik imkoniyatlarini oshirishdir[3].
Turistik -rekreatsion maxsus iqtisodiy zona - davlatning geografik jihatdan cheklangan hududi bo'lib, uning doirasida turizmni, shuningdek, turizmning raqobatdosh ustunliklarini va barqaror rivojlanishini ta'minlaydigan tegishli faoliyatni amalga oshirish uchun qonun hujjatlarida imtiyozli iqtisodiy rejim o'rnatiladi[4].
Turistik zonalar - tabiati, tarixi, madaniyati yoki boshqa jihatlari bilan chambarchas bog'langan turistik obyektlardan iborat hudud. Turistik zona sayyohlik obyektlari o'rtasida hamkorlik qilish orqali sayohat davomida uzoqroq qolish imkonini yaratish uchun mo'ljallangan va bu joylarning jozibadorligini oshirishga qaratilgan [5].
Turistik-rekreatsion zona - bir yoki bir nechta bog'liq bo'lmagan xo'jalik yurituvchi subyektlar yoki havaskor turistlar tomonidan foydalaniladigan turistik va rekreatsion resurslarga ega bo'lgan hudud[6].
Turistik va rekreatsion zona - turizmni ustuvor rivojlantirish uchun mo'ljallangan hudud bo'lib, bunda hududning ekologik va iqtisodiy funksiyalarini turistik va rekreatsion rivojlanish bilan uyg'unlashtirishni nazarda tutadi[7].
Turistik zona deganda iqtisodchilar iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga nisbatan turizmni rivojlantirish ustuvor ahamiyatga ega bo'lgan, tarixiy, madaniy va tabiiy ko'rgazma obyektlari jamlangan hududni tushunishadi[8].
Tadqiqot metodologiyasi. Tadqiqot jarayonida xorijdagi turistik zonalarning turlari, ularning infratuzilmasi va tashkil etilish tarixi, rivojlanish omillari, davlatlarning turistik siyosatining maqsadi vazifalari va yo'nalishlarini yoritish, bu borada mutaxassislar fikrini o'rganish orqali dialektik va tizimli yondashuv, qiyosiy va solishtirma tahlil usullaridan foydalanildi.
Tahlil va natijalar. Turizm sanoatining anklavizatsiya jarayoni, ya'ni ma'lum bir davlat hududida maxsus turistik zonalarni ajratish 1960-yillarning o'rtalarida boshlangan. Urushdan keyingi davrda G'arbiy Yevropa va AQSh mamlakatlarini qamrab olgan iqtisodiy o'sish yuqori daromadli odamlarning keng qatlamining shakllanishiga va dam olish va sayohatga qilishiga olib keldi. Shu bilan birga butun dunyoda sobiq Yevropa mustamlakalari orasidan yangi mustaqil davlatlar vujudga kela boshladi. Iqtisodiy jihatdan hali rivojlanmagan bu mamlakatlar turistik va rekreatsion industriyani shakllantirish uchun ideal platforma bo'lib chiqdi.
Dastlab turizm industriyasini anklavizatsiya qilish jarayoni ya'ni zonalashtirish jahon moliya institutlari (Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg'armasi) tomonidan qo'llab-quvvatlanib, yangi paydo bo'lgan davlatlar hokimiyatiga turizmni rivojlantirish uchun maxsus zonalar tashkil etish zarurligini tushuntirilib, kreditlar ajratildi. Ushbu turistik anklavlar yangi ish o'rinlari yaratish va investitsiyalarni jalb qilish imkoniyati sifatida taqdim etildi. Birinchi turistik anklavlar Misr, Tunis, Marokash, Meksika, Indoneziya, Keniya, Tanzaniya, Gambiya, Karib dengizidagi orol mamlakatlarida (Yamayka, Barbados va boshqalar) paydo bo'lgan. Ularga
sayyohlar asosan Yevropa davlatlaridan (Buyuk Britaniya, Fransiya, Gollandiya, Ispaniya, Germaniya, Portugaliya), shuningdek, Yaponiya va AQShdan kelgan.
Biroq, turistik faoliyatni amalga oshirishning mezbon davlatlarning mahalliy aholisi hayotiga ta'sir qilgan salbiy oqibatlari ham juda tez namoyon bo'ldi:
• turizm resurelaridan intensiv foydalanish atrof-muhitning yomonlashishiga va ifloslanishiga olib keldi;
• Mahalliy aholi va tashrif buyuгuvchilaгning madaniy xususiyatlaгi o'гtasidagi nomuvofiqlik bir qator ijtimoiy va etnik-madaniy xarakterdagi muammolarni keltirib chiqardi.
Shu bilan birga, anklavlarda turizmni jadal rivojlantirishga qaratilgan mehnat va tabiiy resurslardan faol foydalanish mahalliy aholining moddiy farovonligini oshirishga ta'sir qilmadi, chunki daromadlarning katta qismi hukmron doiralar o'rtasida taqsimlanar edi. Anklavizatsiyaning salbiy ta'siriga misol sifatida Meksikaning Kankun shahridagi Zona Hotelera, baliqchi qishloqlari va kokos dehqonlari plantatsiyalari o'rnida qurilgan 30 000 xonali sayyohlik majmuasini keltirish mumkin.
Keyinchalik, turizm anklavatsiyasining birinchi muvaffaqiyatsiz tajribasi uni amalga oshirishning yanada mukammal va samarali shakllarini topishga, shuningdek, maxsus turistik zonalarni joylashtirishning yangi tamoyillarini ishlab chiqishga yordam berdi.
Xorijiy mamlakatlarda muayyan hududning turistik va rekreatsion imkoniyatlari alohida maxsus iqtisodiy turistik zonalar (Filippin, Hindiston, Janubiy Koreya, Panama, Meksika va boshq.) doirasida ham, maxsus iqtisodiy kompleksning bir qismi sifatida ham amalga oshiriladi (masalan, Xitoyda "Shenchjen","Xaynan" erkin iqtisodiy zonasi (EIZ) va boshqalar).
Filippinda birinchi maxsus iqtisodiy zona^ (MIZ) 1995 yilda "Maxsus iqtisodiy zona^ to'g'risida"gi Respublika qonuni tasdiqlanganidan keyin paydo bo'lgan bo'lib, u ekozonalami yaгatish va taгtibga solishning huquqiy asoslaгini belgilab bergan [9].
MIZ qishloq xo'jaligi, sanoat, turistik-rekreatsion, investitsiya, moliya va bank faoliyatini rivojlantirish uchun yuqori darajada rivojlangan yoki salohiyatga ega bo'lgan hududlaráa davlat гahbaгining faгmoyishi bilan belgilangan chegara^ doirasida loyihalashtiriladi va joylashtiriladi.
Bundan tashqari, qonun EIZ doirasida faoliyatning turli turlarini, masalan, eksport-ishlab chiqarish, turistik zonalar va erkin savdo zonalari kombinatsiyasini rivojlantirish imkoniyatini cheklamaydi. Bunda turistik va rekreatsion markazlar EIZ hududining Ыг qismi bo'lib, u^ hududida mahalliy va xorijiy turist^ga o'z xizmatlaгini ko^satuvchi joylashtiгish vositalari va muassasalari (dam olish va ko'ngilochar tadbiгlarni tashkil etish bilan shug'ullanuvchi) joylashishi mumkin.
Yuqoridagi qonunga ko'ra, EIZlar, birinchi navbatda, davlatning minimal aralashuvi bilan ajralib turadigan va o'zlarining iqtisodiy, moliyaviy, turistik va hokazo faoliyatini amalga oshirish huquqiga ega bo'lgan mustaqil xo'jalik jamiyatlari sifatida rivojlanishi kerak. EIZlarning o'zini o'zi boshqarish shartlariga qaramay,
Filippin iqtisodiy zonalar ma'muriyati (PEZA, bundan keyin FIZM deb yuritiladi) "Maxsus iqtisodiy zonalar to'g'risida"gi qonun bilan tashkil etilgan bo'lib, ulaming faoliyatini davlat manfaatlari va rivojlanishning ustuvor yo'nalishlari bo'yicha monitoring qilish va muvofiqlashtirish uchun javobgardir. FIZM - Filippin Savdo va sanoat departamenti qoshidagi davlat korporatsiyasi hisoblanadi.
Shuningdek, EIZlarni tashkil etish uchun taklif etilayotgan barcha hududlar iqtisodiy samaradorlik nuqtai nazaridan ularni joylashtirish uchun eng foydali hududlarni tanlash imkonini beruvchi umumiy mezonlarga javob berishi kerak. Umumiy mezonlarga quyidagilar kiradi:
• tanlangan hududning talablarga muvofiqligi (Filippinning joriy o'rta muddatli rivojlanish rejasida aks ettirilgan), uni mintaqaviy o'sish markazi sifatida tasniflash imkonini berishi;
• tayyor infratuzilmaning mavjudligi (avtomobil va temir yo'llar, portlar, aeroportlar, aloqa liniyalari va boshqalar) va uning salohiyati;
• elektr va suv ta'minoti manbalarining mavjudligi, ulardan EIZ ehtiyojlari uchun foydalanish imkoniyati mavjudligi;
• sanoat va tijorat rivojlanishi uchun bo'sh yer resurslarining mavjudligi, hududni hududiy kengaytirish imkoniyati, shuningdek, EIZ ishchilarini yashash sharoitlari bilan ta'minlash maqsadida zonadan tashqarida turar-joy binolari qurish;
• foydali strategik iqtisodiy va geografik joylashuvi va boshqalar. FIZM ro'yxatga olish qoidalarini turistik iqtisodiy zonalarda faoliyat yurituvchi rezidentlar uchun alohida ishlab chiqadi va tasdiqlaydi. Ular turistik ekozonlarda loyihalash, boshqarish va ishlashga qiziqqan barcha shaxslarning huquq va majburiyatlarini belgilaydi.
Ushbu zonalar asosan Filippin Turizm departamenti tomonidan ishlab chiqilayotgan Turizmni rivojlantirish bosh rejasida ko'rsatilgan hududlarda joylashgan bo'lishi kerak. FIZM nizomiga ko'ra, har qanday turdagi EIZda faoliyat yurituvchi kompaniyalar quyidagi imtiyozlarga ega:
• avtomatik elektron hujjat aylanishi tizimini joriy etish hisobiga eksport (import)ni qayta ishlash tartib-taomillarini soddalashtirish;
• norezident chet el fuqarolari FIZMda ro'yxatdan o'tgan kompaniyalarga konsalting, texnik yoki nazorat lavozimlarida ishga joylashtirilishi mumkin;
• FIZMda ro'yxatdan o'tgan kompaniyalarda ishlash uchun yollangan norezident xorijiy fuqarolarga maxsus ko'p martalik immigratsion vizani berish. Bundan tashqari, EIZ rezidentlari uchun qator soliq imtiyozlari joriy etilgan:
Filippin hukumatining turizm industriyasini rivojlantirishni rag'batlantirishga qaratilgan EIZlarni yaratish siyosati natijalari xorijiy fuqarolarning sayyoh sifatida kelishi sonining o'sishida namoyon bo'lmoqda. 1991 yildan 2014 yilgacha bo'lgan davrda kelgan turistlar soni o'rtacha ikki baravar ya'ni 212 mingdan 480 minggacha ko'paydi [10].
EIZning ishlash tamoyillarini tushunish uchun Xitoyda jadal iqtisodiy o'sish davlat siyosatini amalga oshirishda ushbu vositadan foydalanishning o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish muhimdir. XXRda EIZni tashkil etish tarixi 1970-yillarning
oxirlarida, davlat rahbari Den Syaopin (1904-1997) iqtisodiy islohotlarning kengaytirilgan kursini boshlagan paytdan boshlangan bo'lib, bugungi kungacha davom etmoqda.
Chet ellik sheriklar bilan qo'shma korxonalar tashkil etish yo'li orqali Xitoy iqtisodiyotiga xorijiy kapitalni keng jalb etishdan iborat bo'lgan islohotlarni amalga oshirish mexanizmlaridan biri bu EIZlarni tashkil etishdir.
Xitoy EIZlarining o'ziga xos xususiyati ularning murakkabligi; ular bir vaqtning o'zida turli xil faoliyat turlarini rivojlantirish imkoniyatini beradi. Bu ushbu zonalarning yana bir muhim xususiyati - juda katta hududlarni qamrab olishida (o'n minglab km.kvga yetadi) namoyon bo'ladi. Bundan tashqari, Xitoy EIZlarining asosiy xususiyatlari orasida quyidagilarni ta'kidlash kerak:
• bozorni tartibga solishga asoslangan mustaqil iqtisodiy rivojlanish;
• xorijiy kapital qo'yilmalarining keng oqimining sur'ati;
• eksportga yo'naltirilgan ishlab chiqarish modeli;
• sanoatning yuqori texnologiyali tarmoqlari (maishiy texnika, elektronika, asbobsozlik va boshqalar), telekommunikatsiya, savdo va turistik-rekreatsion faoliyatni ustuvor rivojlantirish. EIZda xorijiy kompaniyalar faoliyatini tashkil etishning asosiy shakli qo'shma korxonalar tashkil etish hisoblanadi. Yangi qo'shma korxonani ro'yxatdan o'tkazishning asosiy shartlaridan biri yangi korxonaning ustav kapitalida xorijiy kompaniya investitsiyalarining eng kam ulushi kamida 25 foizni tashkil etishi shart.
Bundan tashqari, qo'shma korxona to'liq xorijiy kapitalga tegishli bo'lishi mumkin. EIZlar va iqtisodiy va texnologik rivojlanish zonalarini moliyalashtirishning investitsiya mexanizmlari davlat maqsadli investitsiyalarini rad etish tamoyillariga asoslanadi.
EIZni rivojlantirishni moliyalashtirish quyidagilardan iborat: korxonalar bank kreditlarini jalb qilish orqali hududda zarur infratuzilmani yaratadilar, shundan so'ng ular loyihalarni amalga oshirish uchun tayyorlangan yer uchastkalarini xitoylik va xorijiy investorlarga ijaraga beradilar.
Xitoyning EIZda soliqqa tortish mahalliy va xorijiy kompaniyalarga - zonalar rezidentlariga taqdim etiladigan imtiyozlar va imtiyozlarning butun majmuasi bilan tavsiflanadi, ular har bir aniq zonada amalga oshiradigan faoliyat turiga qarab farqlanadi. Bundan tashqari, EIZda xorijliklarning kirish va chiqishlari uchun soddalashtirilgan rejim mavjud. Masalan, Gonkong va Makaodan Xitoyga kirib kelayotgan chet el fuqarolari tegishli EIZga borish uchun Xitoy davlat organlari tomonidan berilgan kirish vizasi asosida bojxona tartib-taomillaridan ozod etiladi.
Xitoyda faoliyat yurituvchi kompaniyalarning EIZga muntazam tashrif buyuradigan xorijiy vakillari bir yillik ko'p martalik vizani olish huquqiga ega. Xitoyda yaratilgan birinchi EIZlardan biri Shenchjen zonasi edi. 1970-yillarning boshlarida Bao'an (keyinchalik Shenchjen deb o'zgartirildi) 30 000 ga yaqin aholisi bo'lgan kichik baliqchilar qishlog'i bo'lib, mamlakat janubida, o'sha paytda jahon iqtisodiy markazi bo'lgan Gonkongga yaqin qirg'oq mintaqasida joylashgan. Aynan Gonkongga yaqinlik ushbu EIZni joylashtirishda asosiy omil bo'ldi.
Xulosa va takliflar. Filippin va Xitoy mamlakatlarida EIZlarni rivojlantirish tajribasi shuni ko'rsatdiki, samarali faoliyat ko'rsatuvchi EIZ mexanizmini barpo etish uchun davlat maxsus zonani yaratish joyini bevosita belgilashda ham, uning ishlash tamoyillarini ishlab chiqishda ham iqtisodiy jihatdan asoslangan kompleks choralarni ko'rishi kerak.
Birinchidan, davlat organlari hududlarni boshqarish va ulardagi investorlar tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy faoliyatni nazorat qilishning aniq sxemalarini ishlab chiqishi kerak.
Ikkinchidan, maxsus zonaning muvaffaqiyati uni yaratish uchun hududni to'g'ri tanlash va uning infratuzilmaviy tayyorgarlik darajasiga bog'liq.
Uchinchidan, EIZga amaldagi qonunchilik imtiyozli soliqqa tortish va bojxona nazoratining soddalashtirilgan tartib-qoidalaridan kelib chiqqan holda maksimal darajada tatbiq etilishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Машкович E.A. Оценка понятия «Туристская дестинация» в контексте современной туристики // Известия БГУ. 2007. № 6. с. 9
2. Alimova G., Kazakov A. Prospects for the development of recreation and tourist zones of the Tashkent region in the context of the preservation of the ecosystem of the region https://inscience.uz/index.php/socinov/inde
3.Tourism zones in the commonwealth of Virginia//www.vatc.org/tourism zoneszones
4. Плисецкий Е.Е. Особые экономические зоны как форма территориальной организации туристической отрасли в России автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата географических наук Москва — 2012.
5. JTA Tourism Zone Development Act|Creating Tourism Destinations|About Policy|Japan Tourism Agency. Available online: http://www.mlit.go.jp/kankocho/ en/shisaku/kankochi/seibi .html
6. Полякова Ирина Леонидовна развитие региональных туристскорекреационных комплексов 08.00.05 - Экономика и управление народным хозяйством (региональная экономика) Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук 0ренбург-2013.
7. Евстропьева О.В., Бардаш А.В., Будаева Д.Г. методологические подходы к туристско-рекреационной дифференциации территорий с особыми условиями использования //Современные проблемы сервиса и туризма 2019. Т.13. № 1. С.
9. DOI: 10.24411/1995-0411-2019-10102 8. Королёва Н.В. Рекреационная зона как структурная территориальная единица экономики государства https://cyberleninka.ru/article/n/rekreatsionnayazona-kak-strukturnaya-territorialnaya-edinitsa-ekonomiki-gosudarstva
9. Republic Act, dated February 24, 1995, № 7916 «The Special Economic Zone Act of 1995».
10. По данным Национальнальиого департамента по статистике Филиппин (National Statistical Coordination Board, Philippines).
11. По данным официального интернет-портала Шэньчжэня, сайт (англ.): english.sz.gov.cn
