Научная статья на тему 'XIX АСРНИНГ БОШЛАРИДАТУРКИСТОНДА ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИНИНГ ЭТНОПЕДАГОГИК АҲАМИЯТИ'

XIX АСРНИНГ БОШЛАРИДАТУРКИСТОНДА ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИНИНГ ЭТНОПЕДАГОГИК АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

90
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жадид / маърифат / ватан / жамият / таълим-тарбия / педагогика / маданият / мафкура / мерос / Jadid / enlightenment / motherland / society / education / pedagogy / culture / ideology / heritage

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — У. Х. Адамбаев, С. З. Утегенова

Ушбу мақолада тадқиқотчи бугунги куннинг энг муҳим масласи бўлган таълим-тарбия жараёнини XIX асрнинг бошларида Туркистонда жадидчилик ҳаракати мисолида кўриб чиқкан ҳамда ўша йиллари ҳаракат аъзоларининг этнопедагогик қарашларининазарий ва амалий жиҳатдан таҳлил қилиб унинг моҳияти ва аҳамияти тўғрисида қисқача мулоҳазалар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article, the researcher examines the most important issue of the educational process at the beginning of the 19th century on the example of the Jadid movement in Turkestan, and also briefly analyzes the ethnopedagogical views of the movement of those years.

Текст научной работы на тему «XIX АСРНИНГ БОШЛАРИДАТУРКИСТОНДА ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИНИНГ ЭТНОПЕДАГОГИК АҲАМИЯТИ»

XIX АСРНИНГ БОШЛАРИДАТУРКИСТОНДА ЖАДИДЧИЛИК ХДРАКАТИНИНГ ЭТНОПЕДАГОГИК АХДМИЯТИ

У. Х. Адамбаев

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти укитувчиси

С. З. Утегенова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти талабаси

Ушбу маколада тадкикотчи бугунги куннинг энг мухим масласи булган таълим-тарбия жараёнини XIX асрнинг бошларида Туркистонда жадидчилик харакати мисолида куриб чиккан хамда уша йиллари харакат аъзоларининг этнопедагогик карашларининазарий ва амалий жихатдан тахлил килиб унинг мохияти ва ахамияти тугрисида кискача мулохазалар билдирилган.

Калит сузлар: жадид, маърифат, ватан, жамият, таълим-тарбия, педагогика, маданият, мафкура , мерос.

In this article, the researcher examines the most important issue of the educational process at the beginning of the 19th century on the example of the Jadid movement in Turkestan, and also briefly analyzes the ethnopedagogical views of the movement of those years.

Keywords: Jadid, enlightenment, motherland, society, education, pedagogy, culture, ideology, heritage.

Педагогика тарихи кадим замонлардан тортиб, то хозирги кунгача булган турли тарихий даврларда тарбия мактаб ва педагогика назарияларининг тараккиётини даврлар талаби асосида урганилиб келинмокда ва урганилган. Ёш авлодни тарбиялаш ва укитиш назарияси билан амалиёти кандай килиб тараккий этганини билмай туриб, келажак ёш авлодни хар томонлама комил ва фозил фарзанд этиб тарбиялаш масалалари долзарб ва мухим хисоблай олмаймиз,амалиётда хам тадбик эта олишимиз учун чукур урганиб изланишимиз даркор. Узбекистон Республикаси

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

Президенти Ш.М.Мирзиёев: "Миллий тафаккурнинг

April, 2022

шаклланиши мохият эътибори билан озодликни кулга киритиш билан баробардир". Зотан, шахс узлигини англамас экан, у мустабиддир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

XIX аср бошларида бир канча маърифатпарвар мударрислар Бухоро шахридаги 200 га якин мадрасани ислох килишгояси билан чикдилар. XIX аср охири XX асрнинг бошларида Туркистонда чор мустамлакачилигининг кучайиши натижасида Марказий Осиёнинг куп жойларида жадидчилик харакати кучайиб кетди. Бу харакат мавжуд жамиятнинг ижтимоий-маданий асосларини кайта куришга каратилган сабабли эски тузум, эски турмуш, эски мактаб тарафдорларининг кучли каршилигига дуч келди. Бу карши куч вакиллари кадимё кадимчилар деб аталган булса янги хаёт шабадаларни олиб келишга уринган кишилар эса "Жадид" ёки "Жадидчилар" деган ном олдилар. Шу тарика асримиз бошларида жадидлар ва жадидчилик харакати юзага келди. "Жадид"сузи арабча сузбулиб"янги" деган маънони билдиради.Жадидчилик жамиятни тунтаришйули билан эмас балки ислохотлар йули билан ривожлантришни узининг асосий вазифаси деб белгилади. Жадидлар учун илм ва маърифат ягона курол булиб улар шу куролёрдами билан улкада ижтимоий-иктисодий ва маданий тараккиёт учун курашмокчи булдилар. Унинг асосчиси Исмоилбек Гаспирали хисобланади. И.Гаспирали айтганидек: "Инсоннинг оти булмаса узи хам йук демакдир шунингдек тили булмаган инсон хам соковдир"[\, 255]. Гаспиралининг гоялари Марказий Осиёга кенг таркалди. Жадидчилар харакатининг даргалари мактаб маориф сохасида жуда катта таргибот ишлари олиб боришдилар.Булардан ташкари яна унлаб янги усул мактаби асосчилари ва жадидчилик харакатининг намоёндалари томонидан куплаб дарслик дастур кулланма газета ва журналлар нашр этилди.Марказий Осиё жадидчилиги хакида гап кетганда буни Бехбудий Мунаввар Кори Фитрат С.Айний Исхокхон Ибрат Шакурий каби унлаб маърифатпарвар илм даргаларининг фаолиятисиз тасаввур килиб булмайди аксинча улар хакида гап кетганда жадидчиликнинг четлаб утиб булмайди.

Шарк халкларининг маънавий хаётида мактаб-маорифида чинакам тунтариш ясаган туркий кавмларнинг чинакам ифтихори булган Исмоилбек Гаспирали томонидан ишлаб чикарилган "Усули жадид"[1, 254] номи тарихда катта урин тутгани сингари Бехбудийнинг номи хам Туркистон мактаб-маорифида кенг урин эгаллайди.У биринчи булиб улкада бу

янгича усулдаги мактабларни ташкил этишни

April, 2022

таргиботчиларидан хамда амалиётчиларидан хисобланади. Бехбудий "Усули жадид" мактабининг зарурлиги унинг конун-коидалари мактабда утиладиган дарслар кандай имтихонлар олиниши мактабнинг кай тарзда тузилиш унга кандай асбоб-ускуналар кераклиги муаллимларнинг вазифалари уларнинг таъминот масалалари ва бошка куп жихатларини Гаспиралидан ва унинг асарлари хамда маколаларидан урганди. "Усули жадид"мактабларида хамма укиш хукукига эга булган. Бехбудий ва Шакурий бунинг учун барча мусулмон тараккий этган шахарларидаги мактабларини урганади. Бехбудий "ахлок ва тарбиянинг асоси-мактаб барча илмнинг боши ва ибтидоси мактаб.Саодатнинг фозил инсоннинг маънавий чашмаси-мактаб.Бехбудий таъкидлаганидек: "Туркистон меваси донаси тоши туфроги ва нимарсалари Оврупа бозорига кетар. Муни Оврупа доллари келиб юз бахога олиб кетар. Мехнатни биз килармиз фойдани улар курар" шунинг учун дейди Оврупа ила савдо килатурган киши аввало замона илми укимоги лозим. У миллат тараккиётининг маънавияти-хам тарбияси хам иктисоди хам маърифатидир"[1, 251-253].

Исхокхон янгича таълим-тарбия тизимининг нихоятда катта афзалликларини исботлашда купрок узи эришган ютукларга узи амалиётга татбик килган янги методларига таянади. Исхокхон уз мактабига хафталик дарс жадвалини жорий килди. Исхокхон илгор укитувчи сифатида болаларни мактабдан бездирувчи уларда укитувчига нисбатан нафрат уйготувчи тан жазосига биринчилардан булиб бархам берди. Исхокхон факат мактабда эмас оилада хам болани калтаклаб тарбиялаш ута нотугри усул эканлигини алохида таъкидлайди. "Матбааи Исхокия"нинг илм-маърифат таркатиш максадида ташкил килинганлигини яна шундан билишимиз мумкинки Исхокхон матбаага нур таратаётган куёшнинг тасвирини ишлаб куёш ичига "илм" сузини ёзган.

Мунаввар Кори Абдурашидхонов "Шураи Исломия" жамияти раиси муовини этиб сайланди. "Хуррият берилмас уни олтину хеч нарса ила олиб булмай факат кон ва курбон билангина олинур"-дейди. Узбек халкини маърифатли кдлишга интилган буюк мураббий 1918 йил май ойида Тошкент шахрида "Турк учоги" илмий-маданий жамияти тузади.У инсоннинг маърифатли булиб кузи очилмагунча виждон уйгонмаса на узини на халкининг эркини мухофаза кила олишини бу иймонсизлик эканини мутафаккирона нозиклик билан уз асарларида ифода этади.

Халкни ижтимоий жихатдан химоялаш хамда маънавий

ислохотлар утказиш яъни куллик ва муътелик исканжасидан

April, 2022

озод булиш ота-боболаримиз кадриятларини тиклаб уларга муносиб ворис булиш каби вазифаларни амалга ошириш йулида республикамизда катта ишлар амалга оширилмокда ва улкан имкониятлар билан биргаликда ургу берилиб ошириб келинмокда. Айникса биринчи Президент И.А.Каримов: "Миллий истиклол мафкурасини яратиш ва хаетга тадбик этиш"[3] хакидаги фикрлари биз тарбиячи муаллимларнинг хам харакат дастуримиздир. Униб усиб келаётган ёш авлодни биз келажакка кандай караш билан тарбияласак бизнинг берган таълим-тарбиямиз мева ва натижаси хисобланади. Энг аввало биз уз кулимизда турган шарт-шароит ва имкониятлардан уз вактида унумли фойдаланар эканмиз бунинг таг заминида улкан машаккатларнинг каттадан-катта зафар ва ютуклари туради. Чунки истиклол мафкураси биз шу вактгача амал килиб келган мафкурадан фарк килиб у халкимизнинг азалий анъаналарига удумларига динига ва тилига рухиятига умуминсоний кадриятларга садокат келажакка ишонч мехр-окибат инсоф адолат маърифат туйгуларини кишилар онгига сингдиришга асослангандир. Хакикатдан республикамизни тараккиёт даражасига кутарадиган чинакам комил инсонни шакллантириш-бу унинг маънавиятини шакллантиришдир. Халкимизда шундай накл бор: "Бу дунёда рохат курмокчи булсанг тижорат кил у дунё рохат килмокчи булсанг ибодатда бул икки дунё рохат курмокчи булсанг Комил фарзанд тарбия кил".

Маънавият эса халкнинг асрлар давомида шаклланган хаёт тарзи булиб халкнинг таълим-тарбияга оид кадриятлари ана шу улкан тараккиётнинг узвий кисми булиб хисобланади."Дарахтнинг етуклиги унинг меваси билан булганидек инсоннинг барча хислатлари хам ахлок билан якунланади"- дейди Абу Наср Форобий.Бу берилган алломанинг сузларида анча катта маъно ва тахлиллари мавжуд.

Унда ёш авлодни хаётга тайёрлашда кулланган усуллар миллий урф-одатлар анъаналар тарбияга оид гоялар мужассамланган. Бу гоялар эса алломаларимизнинг бой ижодий меросларида уз аксини топган. Ана шундай ижодий мерос килиб колдирганлардан бири яъни асримиз бошида маданий хаётимиз тараккиётида мухим урин эгаллаган инсон Абдулла Авлонийдир.

Абдулла Авлоний халк орасида илгор фикрларни таркатишда илм ва маърифатни ташвик килишда газета журналларнинг роли гоят катта эканлигини яхши билар эди. "Баликнинг сувсиз яшамоги мумкин

булмагани каби инсоннинг хам илмсиз яшамоги мумкин эмаслигини" уктирадилар. XX аср бошларида

April, 2022

Узбекистоннинг ижтимоий-сиёсий хаётида ва педагогик фикрларнинг ривожида А.Авлоний алохида урин эгаллади.Бутун фаолияти даврида у уз халкига хизмат киладиган комил инсонни етиштириш унинг маънавиятини шакллантиришга алохида эътибор берди. А.Авлоний узбек халкининг саънати ва адабиёти хамда миллий маданиятини халк таълими ишларини йулга куйишда катта хизматлар килган адиб жамоат арбоби ва истеъдодли педагогдир.Авлонийнинг "Иккинчи муаллим" китоби "Биринчи муаллим" китобининг узвий давомидир.Унинг педагогикага оид асарлари ичида "Туркий Гулистон ёхуд ахлок " асари XX аср бошларидаги педагогик фикрлар тараккиётини урганиш сохасида катта ахамиятга моликдир.

Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти И.А.Каримовнинг "Юксак маънавият-енгилмас куч" асарида ёзилишича:А.Авлоний -"Тарбия биз учун ё хаёт-ё мамот ё нажот-ё халокат ё саодат-ё фалокат"[2, 62].

А.Авлоний педагог сифатида бола тарбиясининг роли хакида фикр юритиб "Агар бир киши ёшлигида нафси бузилиб тарбиясиз ахлоксиз булиб усдими аллоху акбар бундай кишилардан яхшилик кутмок ердан туруб юлдузларга кул узатмак кабидур"-дейди.Унинг фикрича болаларда ахлокий хислатларнинг таркиб топишида ижтимоий мухит оилавий шароит ва боланинг атрофидаги кишилар гоят катта ахамиятга эга.Узбек этнопедагогикаси тарихида Абдулла Авлоний биринчи марта педагогикага "Педагогия" яъни бола тарбиясининг фани демакдир" деб таъриф берди.Абдулла Авлоний бола тарбиясини нисбий равишда куйидаги 4 булимга ажратади: 1."Тарбиянинг замони" 2. "Бадантарбия". 3. "Фикр тарбияси" 4. "Ахлок тарбияси" "Тарбиянинг замони" булимида тарбияни ёшликдан бериш зарурлигини бу ишга хаммани: Ота-она муаллим хукумат ва бошкаларнинг киришиши кераклигини таъкидлайди.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тарбия хусусий иш эмас миллий ижтимоий ишдир. Хар бир халкнинг тараккий килиши давлатларнинг кудратли булиши авлодлар тарбиясига куп жихатдан боглик деб хисоблайди.Тарбия зурриёт дунёга келгандан бошланиб умрнинг охирига кадар давом этади у бир канча боскичдан уй богча мактаб ва жамоатчилик тарбиясидан ташкил топган.А.Авлоний тарбиянинг доирасини кенг маънода тушунади уни биргина ахлок билан чегаралаб куймайди. У биринчи навбатда боланинг соглиги хакида гамхурлик килиш

лозимлигини уктиради. Унинг фикрича соглом фикр яхши

April, 2022

ахлок илм-маърифатга эга булиш учун баданни тарбия килиш зарур баданнинг саломат ва кувватли булмоги инсонга энг керакли нарсадур чунки укимок укитмок урганмок ва ургатмок учун инсонга кучли касалсиз жасад лозимдир. А.Авлоний бадантарбияси масаласида болани соглом килиб устиришда ота-оналарга мурожаат килса боланинг фикр томонидан тарбиялашда укитувчиларнинг фаолиятларига алохида эътибор беради. Болаларда фикрлаш кобилиятини устириш ва бу тарбия билан мунтазам шугулланиши бенихоя зарур ва мукаддас бир вазифа. Бинобарин бу муаллимларнинг диккатларига суялган виждонларига мукаддас бир вазифадир негаки фикрнинг куввати зийнати кенглиги муаллимнинг тарбиясига богликдир. Айни замонда таълим-тарбия бир-бирига чамбарчас узвий боглик ва ажралмасдир. Дарс ила тарбия орасида бир оз фарк бор булса хам иккинчиси бир-биридан айрилмайди. Бирининг вужуди бирига бойланган. Жон ила тан кабидир. А.Авлонийнинг фикрича Инсон бутун борликнинг курки ва шарафидир. Инсон уз гузаллиги ва мураккаблиги билан коинотдаги барча махлукотлардан афзалдир.Бутун мавжудот инсонга хизмат килиши керак чунки инсон унинг сохибидир.Чунки инсоннинг акли бор у шу акл ёрдамида илм эгаллайди илм туфайли дунёни бошкаради. "Акл" дейди А.Авлоний инсонларнинг пиру камоли муршиди ягонасидир рух ишловчи акл бошловчидир инсонни хайвонлардан суз ва акл ила айирмишдир лекин инсон акл ва идроки соясида узига келадиган зарар ва зулмлардан сакланур ер юзидаги хайвонларни асир килиб буйнидан бойлаб ипларини учини кулларга берган инсонларнинг аклидур Авлоний инсонга ва унинг аклига ана шундай юксак даражада бахо беради. Илм инсонларнинг мадори хаёти рахбари нажотидур агар аклингни кули нафс жилосини ушласа сани ёмон йулларга кирмокдан саклар. Хар нарса куп булса бахоси арзон булур аммо акл эса илм ва тажриба соясида канчакупайса шунча купайса шунча кимматбахо булур.

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни айтишимиз мумкинки, этнопедагогика тарихини урганиш укитувчиларнинг факат педагогик маданиятини оширибгина колмай,балки, шу билан бирга, унга яъни укитувчига педагогик махоратни эгаллашга ёрдам беради,уни бевосита амалий фаолиятга тайёрлайди. Демак, этнопедагогика тарихи ижтимоий фандир,у тарихий педагогика ходисаларига давр талаби асосида ёндошади ва илгарилаб бораётган замон

талабларига асосан илгор карашларнинг тараккиёт ва

April, 2022

ривожланиш йулларини курсатиб беради. Энди таълим-тарбия масаласига тубдан карайдиган булсак, бизга бу масала 1-уринда сув ва хаводек зарур, чунки улар бир-бирлари билан узвий чамбарчас богликдир ва мухим масалалардан бири хисобланади. Бу масалага жиддий ёндошмасак, унинг охири жуда хам бизга кимматга тушади, ахир устозларимиз бежизга айтишмаган хамда бу тугрисида шундай бир чиройли хулосага келишганки: "Бу дунёда рохат курмокчи булсанг-тижорат килиб,илм изла, у дунёда рохат курмокчи булсанг ибодат кил, агарда икки дунё рохат курмокчи булсанг комил фарзанд тарбият кил" деб бежизга айтиб утишмаган. Ахир устозларимиз юксалишимизга.ота-оналаримиз камол топишимизга сабабчи инсонлардир,зеро шундай экан демак,биз бу берилаётган ишонч ва имкониятлардан тугри ва окилона уз жойида фойдалана олсак марра бизникидир,тарбия оиладан бошланса хаммаси уз урнида кетма-кетликда булса бизнинг порлок келажагимиз хам шунга яраша ва максадга мувофик булар эди.Ахир таълим-тарбия бир карвонга ухшаса,унинг ортидан эргашган комил инсонлар шунга яраша уз мукофот ва даражасига эга булишади.

Маънавият", - Тошкент:

REFERENCES

1. Педагогика тарихи. - Тошкент: «Укдтувчи», 2014.

2. Хаёт ва турмуш одоби. - Тошкент: 1996

3. Каримов И.А. "Юксак маънавият-енгилмас куч. 2008.

4. Umidbek Adambayev. (2021) Faith - the conception of belief and steps to develop it / Actual problems of modern science, education and training. - pp. 96-100.

2. Umid Adambayev. (2021). Milliy o'zlikni anglash millat taraqiyotining poydevori // Scientific progress. - pp. 1858-1862.

3. Адамбаев Умидбек Хаитбаевич. (2022) Ишонч-эътик;одни шакллантиришда урф-одат ва анъаналарнинг таъсири // Scientific progress. - pp. 348-351.

4. Умидбек Хаитбаевич Адамбаев, Дустмурод Э. (2022) Экологик маданият ва уни шакллантириш // Academic research in educational sciences. - pp. 125-134.

5. Umidbek Xaitbayevich Adambayev, Sirojiddin U. (2022) Navro 'z bayrami va uning etnomadaniy ahamiyati. Academic research in educational sciences. - pp. 175177.

6.Умидбeк Хaитбaевич Aдaмбaев. (2022) Ишонч-эътикодни шакллантиришда аргументлашнинг урни // Academic research in educational sciences. - pp. 898905.

7. Adambaev U. (2021). Confidence-nonverbal methods of argumentation in the formation of the verb // Экономика и социум. - С.18-21.

April, 2022

279

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.