CC BY
297JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
«Cl
ilmiy-uslubiy JumaH
YTTOVVA CARRfiAVI ATT ART ОФТА^ТПАПТ ПА«ТТ AR1H
XITOY VA G'ARB DAVLATLARI O'RTASIDAGI DASTLABKI
#
>
MUNOSABATLAR TARIXIDAN
§ )> •:>
Xasanov Jaxongir Taxirovich
Toshkent shahar Uchtepa tumani Ichki isЫar vazirligining ixtisoslashgan maktab internati tarix fani o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7257250
Ы)> Ь>:>
Annotatsiya: maqolada Xitoy va G'arb davlatlari o'rtasidagi dastlabki munosabatlarning tarixi yoritilgan.
Kalit so'zlari: G'arb davlatlari, Xitoy, savdo-sotiq, Buyuk Ipak Yo'li. Аннотация: Китайские и западные статьи освещают историю их предыдущих взаимоотношений.
Х/*Т¥1Л¥¥АГ>¥ ТА ЛТ¥ЛГ»П • ЛТ1ЛПТТТ Т Q О ГТ О ГТП Х/*ТТТП^ ТА1ЛГ*/ЛПТТа D £»ТТТТТЛТГТТ TTTÛ
Ключевые слова: страны Запада, Китай, торговля, Великий шелковый
>
*
nyib.
Annotation: Chinese and Western articles cover the history of their previous relationship.
■¡W"
Keywords: Western countries, China, trade, Great Silk Road.
Xitoy qadimdan yirik savdo-sotiq markazi, ko'plab mahsulotlar ishlab chiqaradigan va yetkazib beradigan mamlakat sifatida ma'lum. Buyuk Ipak Yo'lini yo'lga qo'yilishi Xitoyning savdo-sotiqdagi obro'sini yanada oshirib yubordi, bu esa, albatta, bu hududga bo'lgan qiziqishni yanada oshishiga sabab bo'ldi. Buyuk geografik kashfiyotlar g'arb davlatlari uchun sharq davlatlariga kirib borish eshiklarini ochib berdi. Shu sababdan g'arb davlatlari o'rtasida yangi hududlarni o'zlashtirish, yangi mahsulotlarga va uni sotadigan bozorga ega bo'lish maqsadida kurash boshlanib ketdi, Xitoy ham bu jarayondan chetda qolmadi.
Xitoy hududiga dastlabki kirib kelgan va aloqa o'rnatgan g'arb davlati sifatida portugallar tilga olinadi. 1516-yilda portugal kemalari Xitoy qirg'oqlariga yetib kelishgan, hattoki, quruqlikka kirishga ham erishishgan, ammo Xitoy kemalari bilan J Ht
____„1.....____...,,.________. ..........,..„„,
>
to'qnashuvdan keyin bu yerdan haydab solingan. 1531-yilda xitoy va portugal
ш
kemalari o'rtasida jang bo'lib o'tdi va jang portugallar mag'lub bo'lishdi. Shu voqe'adan so'ng Xitoy bandargohlarini chet ellik kemalar uchun yopib qo'ydi. Shunga qaramay ular XVI asrda janubiy Xitoy hududidagi orolga kelib
iw-
! И*
joylashishgan, 1537-yilda Xitoy hukumatidan bu yerda mahsulot uchun ombor qurish huquqini qo'lga kiritishgan edi. Savdogarlar bilan birga kelgan katolik
Ы> q >■:>
I > >
>q ] q ]> >
^^^^ 82
M *4j>
JffiTALQINVA 1
%#TADQIQOTLAR No4 2022
^^ ¡ImlyuHuOiy jumali i»--r
' 1 J E" I |
missionerlariga esa Xitoy hududida dinni targ'ib etish huquqi berildi. Shunday qilib
Portugallarning Makao ustidan uzoq davom etgan hukmronligi boshlandi.3
m
XVII asrning birinchi choragida Xitoyga g'arb davlatlari ekspansiyasi4 davom ettirildi. Ispaniya Filippin orollarini egallagach, Xitoyning Luson oroliga hujum
m )
qilishdi va bu hududda savdo bilan shug'ullanuvchi 20 ming xitoyliklarni qirib tashlashdi. Bunday voqea 1639-yilda yana bir bor takrorlandi.
XVII asr boshlaridan Gollandiya Ost-Indiya kompaniyasi Xitoy bilan diplomatik
*
va savdo munosabatlari o'rnatish uchun bir qancha urinishlarni amalga oshirdi. XVII
asrning birinchi yarmida Gollandlar Tayvanda o'rnashib olishdi, lekin bu uzoqqa cho'zilmadi, XVII asrning 60 - yillarida gollandlar Chjen Chengun tomonidan Tayvandan haydab solindi, natijada ular Xitoyga savdo va harbiy jihatdan kirib borish imkoniyatidan mahrum bo'ldi.
Inglizlarning Xitoy bilan o'rnatilgan dastlabki munosabatlari XVII asr oxirlariga
moi
to'g'ri kelib, ular Guanchjouda o'zlarining dastlabki korxonalarini tashkil etishadi va bu keyinchalik ingliz mahsulotlarini tarqatish uchun asosiy hamda muhim hududga aylantiriladi. XVIII asrda inglizlar Xitoydan gollandlarni siqib chiqarishga muvaffaq bo'ldilar. 1757-yilda Sin imperiyasi Xitoyni chet el bosqinchilaridan saqlash uchun
Кп+111Л Y' Л -f/ЛТ T 1л 1 1 /~\ I I /~\ Л /~\ П Л» /Л I П Г»Т / /~\ /Л /vn f I П 14 Г П /Л I IT 7П+1 11 1 л1л/л1т"1 Л К /1 /Л Tr/i1
»
butun Xitoy hududida chet el savdogarlari faoliyatini cheklab qo'ydi, faqatgina
Guanchjou hududi bundan mustasno qoldi.
Xitoydan yevropaliklar birinchi navbatda ipak va chinni olib ketishni hamda tabak va o'q otar qurollar olib kirishni boshlashdi. Xitoy hukumati hali ham mamlakat hududiga ajnabiylar kirishini ta'qiqlagan edilar. Istisno tariqasida faqatgina portugal, nemis va italyan katolik missionerlariga ruxsat berilgan edi. Ularning tarixda tutgan o'rni haqida ikkiyoqlama qarash mavjud. Bir tarafdan, ular Xitoyni kelajakdagi bosqinchilik uchun tayyorlashsa; ikkinchi tarafdan, ular mahalliy xalqni g'arb sivilizatsiyasi va uning yutuqlari bilan tanishtirardilar.
XVII asr boshlarida Xitoy va Rossiya o'rtasida ilk rasmiy munosabatlar
*<u>
»
kuzatiladi. 1618-yilda birinchi rus elchilari Pekinga yetib borishdi, ular ortga qaytishda Xitoy imperatorining ikki tomonlama diplomatik va savdo aloqalari o'rnatish to'g'risidagi nomasini olib kelishgan. Ammo, Xitoyda sodir bolgan nn'7ff'n1nn1ar ЬятНя hiibnmti си1г»1 ят'па nlmnchiriichi nntiinciHn я1г»ля1яг n'mntich
kelíshmovchílíklar bunga to'sqinlik qildi. Son'gra bu davlatlar o'rtasida urush boshlanib ketdí, Sin ímperíyasí qo'shinlari Amur daryosí bo'yídagí Albazín shahrini
egallashdí, natíjada 1689-yilda rus-xítoy shartnomasí ímzolandí. Bu shartnoma ¡-
Пан Т. А. Маньчжурские письменные памятники по истории и культуре империи Цин XVII-XVIII вв. СПБ., 2006.-228 с. 4 Bosqinchilik siyosati
---М- ^ >
L> * jJ ■
JffiTALQINVA 1
\-#TADOIOOTLAR Nod 2022
№4 2022
ilmlyuslubly jurnali
»
Miiiif-iwuuif juman
tarixga "Nerchinskiy" nomi bilan kirdi. Bu shartnornaga ko'ra Rossiya va Xitoy
#
o'rtasida savdo aloqalari yo'lga qo'yildi, ammo Rossiya ma'lum yon bosishga majbur bo'ldi. Amur daryosi chap qir'goqlari Sin imperiyasiga, Alabazin shahri esa vayron etilishga kelishildi.
1727-1728-yillarda yana ikkita shartnoma - Burin traktati va Kyaxtin kelishuvi imzolandi, Rossiya yana yon bosishga majbur bo'ldi.6 Ammo Rossiya buning natijasida rus-xitoy savdo aloqalarini kengaytirishga hamda rus diniy missiyasi
Що>
Ж*"-
doimiy tarzda Pekinda bo'lishiga erishdi. Bu missiya a'zolari xitoyliklar tilini, urf -
-----, _---------------- — ~ I------,
odatlarini o'rganish va diploшatik vazifalarni bajarish bilan shug'ullanar edilar. Boshqa g'arb davlatlari harn Xitoyda o'z missiyalarini tashkil e'tishga harakat
qilishdi, arnrno bu urinish шuvaffaqiyatsizlik bilan yakunlandi. XVIII asr o'rtalarida ajnabiylar kirishini taqiqlovchi qonun buni deyarli irnkonsiz harakatga aylantirdi.
XVIII asr oxirlariga kelib Xitoyda Britaniyaning harakatlari faollashib qoldi, xususan ularning Ost Indiya kornpaniyasi. 1793-yilda Xitoyga lord Makartni boshchilik qilgan elchilar tashrif buyurdi. Ularning rnaqsadi ikkala davlat o'rtasida diplornatik aloqalar o'rnatish, ingliz savdosi ta'sir doirasini kengaytirish, hamda Xitoy hududida inglizlarning erkin yurishi va faoliyatiga ruxsat olish edi. Lekin, iшperator Szyanlun bu talablarni rad etdi, harnda Georgga yo'llagan шaktubi oxirida "Qo'rquvdan titragan holda itoat qiling", - deb yozib qo'ydi.
Inglizlardan tashqari Xitoy hududiga kirishga arnerikaliklar harn urinib ko'rishgan. 1784-yildan boshlab ularning kernalari Xitoy qirg'oqlari bo'ylarida paydo bo'la boshlagan.
Shuni ta'kidlab o'tish joizki, o'sha paytlarda chet elliklarning Xitoy bilan aloqa o'rnatishga bo'lgan har bir urinishlari Xitoy imperatori tomonidan "varvar" larning Xitoy sivilizatsiyalashgan шadaniyatini qabul qilishga urinishidek qabul qilinishini, hali tushunib yetrnagan edilar. Bu esa Xitoyning boshqa davlatlar bilan teng mavqe'da munosabatlarga kirishishini inkor etardi. Elchilar tomonidan imperatorga sovg'a keltirilishi, hurrnat rarnzi tariqasida ernas, balki vassallarning iшperatorga keltirgan boji sifatida ko'rilgan.
Xulosa o'rnida shuni aytib o'tish kerakki, Xitoyning g'arb davlatlar bilan
HnctlnbVi miinnQabatlari iiiHa i1in Va\rfwatHa br»'1ib pnHiaina hnVirrwatcra Vplrran
vatanparvarlar bilan kurashda manchjur bosqinchilariga yordam berishiga ruxsat berishgan. Ikkinchi Sin imperatori - Kansi davrida chet ellik missonerlar imperatorning tashqi munosabatdagi eng yaqin maslahatdoshi, artilleriya,
! >i>_ >
5-
Основная статья: Российско-китайские отношения http://ru.wikipedia.org/wiki/
6 Мясников В. С. Империя Цин и Русское государство в XVII в. — М.: Наука, 1980. — 312 с.
---М- ^ >
L> * L ■
Шг
И»-
I
J
>>
>j>
Ы j> 1
я>
Ы > щу
Ы*
Ж"
.- •jTALQIN VA • ^TADOIOOTLAR
ilmiy-uslubiy jumaH
№4 2022
! J>
\ Ji
l>j>
>
i
< j>j:>
Ы >
>>q >
Ы >
Kuchli narkotik vosita
85
>
J
)Й# Ы>
astronomiya, matematika va boshqa sohalarda yordam ko'rsatishdi. Xitoy bu munosabatlardan ko'plab foydali narsalarni o'zlashtirgan.
Ammo manjurlar hokimyatni mustahkamlagach yevropaliklarga munosabatini o'zgartirdi. Chunki, ularning tub niyatlari Xitoyni ham mahsulot bazasiga aylantirish va bu hududni ekspansiya qilish ekanligini ular sezib qolishdi, shu sababli XVIII asr boshlarida hududlarni chet ellik savdogarlar uchun yopa boshladilar. Xitoyda ochilgan barcha xristianlik cherkovlarining faoliyati to'xtatildi. Xitoyning "yopiq davlat" siyosati uning g'arb davlatlari ta'siridan bir qancha vaqt saqlab turdi, ammo butunlay saqlab qola olmadi. XVIII ars oxirlaridan Angliya bu hududga yashirincha tarzda Hindistondan "afyun"7 olib kira boshladi, natijada XIX asrda uzoq davom etgan "afyun janglari" bo'lib o'tgan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.История стран зарубежной Азии в средние века. М., 1970. Китай в XVI— XVIII веках.
2.Пан Т. А. Маньчжурские письменные памятники по истории и культуре империи Цин XVII-XVIII вв.СПБ., 2006.-228 с. ISBN 5-85803-309-1
3.Мясников В. С. Империя Цин и Русское государство в XVII в. — М.: Наука, 1980. — 312 с.
4. Основная статья: Российско-китайские отношения http://ru.wikipedia. org/wiki
5. Ахмедов Б. Р. АСПЕКТЫ ЗНАКОВЫХ НЕВЕРБАЛЬНЫХ СРЕДСТВ, СПЕЦИФИЧЕСКИЕ ДЛЯ МУЖЧИН И ЖЕНЩИН //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 6
6.Usmanov F.F. Linguocultural competence as the means of identifying images in fixed similes // Theoretical & Applied Science. №5 (73). 2019.
*
Щ >
Шщ
j >
У
>
m
o>
Ы>
*ф>
Ы+
^Н I
■4И
1-7*.
04 > »ф>
т >
i> * q у>0
Ц >р
q > >
q
q >0
