CC BY
20XITOY TILIDA EMOTSIONALLIK VA EKSPRESSIVLIKNING METAFORA VOSITASIDA IFODALANISHI
d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-21-49-56
Safarova Nigora Akram qizi
Xitoyshunoslik fakulteti, Xitoy filologiyasi kafedrasi
1-kurs magistranti Ilmiy rahbar: f.f.n. dots.Ziyamuxamedov J.
Annotatsiya. Mazkur maqola xitoy tilida emotsionallik va ekpressivlikning metafora vositasida ifodalanishiga oid sanaladi. Xitoy tilida metaforaning grammatik, sintaktik va struktur jihatdan tavsiflash ancha dolzarb ekanligi bilan izohlanadi. Tilning leksik qatlamiga mansub metafora va uning ifoda vositalarini xitoy tili misolida ko'rib chiqish xitoy grammatikasidagi metafora hodisasini chuqur o 'rganishga, unga xos shakliy tuzilish va mohiyatni tavsiflashga, qolaversa, ularni badiiy matnlarda o'qib tushunish va tahlil qilish jarayonida ham katta ahamiyat kasb etadi.
Tayanch so'z va iboralar: Xitoy, xitoy tili, metafora, emotsionallik, ekspressivlik.
Аннотация. В данной статье речь идет о метафорическом выражении эмоциональности и экспрессивности в китайском языке. Грамматические, синтаксические и структурные описания метафор в китайском языке объясняются тем, что они более уместны. Рассмотрение метафоры лексического слоя языка и средств ее выражения на примере китайского языка имеет большое значение для углубленного изучения феномена метафоры в китайской грамматике, описания ее специфической структуры и сущности, а также читать и анализировать их в художественных текстах.
Опорные слова и выражения: Китай, китайский язык, метафоричность, эмоциональность, выразительность
Annotation. This article deals with the metaphorical expression of emotionality and expressiveness in Chinese. The grammatical, syntactic, and structural descriptions of metaphors in Chinese are explained by the fact that they are more relevant. Considering the metaphor of the lexical layer of the language and its means of expression on the example of Chinese language is of great importance for in-depth study of the phenomenon of metaphor in Chinese grammar, to describe its specific structure and essence, as well as to read and analyze them in literary texts.
Keywords and expressions: China, Chinese, metaphor, emotional, expressiveness.
KIRISH.
His-tuyg'u -bu insonlarga xos bo'lgan o'ziga xos tushunchadir. Tuyg'ular o'sha xalqning tuyg'u va ob'ektiv narsalarga qiziqishlariga mos keladi. Bu emotsiyalar mavhum, mavhum bo'lsa-da, u rang-barangdir. Masalan, quvonch, g'azab, qayg'u va baxt kabi hissiyotlar. Ushbu insoniy hissiy tajribalar turli xil tizimlarga ega bo'lgan har xil tillarning lug'atlarida mavjud, ya'ni bu turli xil hissiy tushunchalarni ifodalash uchun boshqa tillarda ma'lum bir so'zlar qo'llaniladi. Masalan, Xitoy tilidagi " ^^" va ingliz tilidagi "pleasure" bir xil hissiyotlarni ifodalaydi. Bu til bevosita ifoda etadigan hissiy jihatlardan biridir. Bilamizki, til ifodalari o'ziga xos, inson hissiyotlarini ifodalashda ham xuddi shunday. Tuyg'ularni to'g'ridan-to'g'ri ifodalashdan tashqari (masalan: men juda xursandman g'azablanaman), shuningdek, yana bir nechta obrazli iboralar, ya'ni yashirin iboralar mavjud. Metafora insonning fikrlash uslublari va fikrlashning rivojlanish jarayonlari bilan chambarchas bog'liq bo'lgan muhim kognitiv hodisadir. Shu bilan birga, u turli semantik sohalarga asoslangan lingvistik hodisa hamdir. Metafora tadqiqotlarida kontseptual domen bu sevgi va sayohatlar kabi har qanday izchil tajriba segmentining namoyishidir. Boshqa nuqtai nazaridan tushuniladigan kontseptual domen kontseptual metafora deb ham ataladi. G. Radden va R. Dirvenlar a kontseptual domen "ma'lum bir toifaga yoki ramkaga tegishli bo'lgan umumiy maydon. Masalan, pichoq nonushta stolida nonni kesish uchun ishlatilganda "yeyish" sohasiga tegishli, ammo qurol sifatida ishlatilganda "kurashish" sohasiga tegishlidir.1 Ular orasidagi o'xshashlik bo'yicha fikrlash faoliyati kontseptual domenlar bo'yicha, ya'ni ma'lum kontseptual domendan ma'lum kontseptual domenga qadar tizimli xaritalashning bir turi. Inson tuyg'ulari mavhumlashgan bo'lsa-da, til taraqqiyotida metafora mavjudligi tufayli turli tillarda his-tuyg'ularni ifoda etuvchi so'zlar talaygina. Masalan: BjfTS
u bu yangilikni eshitgach go'yo, og'zi asalga yetgandek bo'ldi. "Ushbu jumlada hissiyotlarni bevosita ifoda etadigan r^^ yoki t# ff" "baxtli" yoki "mamnun" kabi so'zlar yo'q, ammo xitoy tilini biladigan uning baxtli va mamnun kayfiyatni ifodalashiga shubha qilmaydi. Bu metafora ko'pincha sistematik ekanligini ko'rsatadi. Ushbu maqola Xitoy tilida hissiy metafora ifodasini tizimlashtirishga qaratilgan. Xitoy tilida hissiyotlarning metaforik ifodasi: u
1 Ingliz tili gramatikasi (2007), G Radden va R Dirven
to'g'ridan-to'g'ri his-tuyg'ulardan boshlab va his-tuyg'ularni jonsiz yoki jonsiz ob'ektlarda emotsional metafora orqali ifodalanadi.2
1. Hissiyot-bu tabiiy hodisa.Sevgi insoniyatning abadiy mavzusi bo'lib, barcha etnik guruhlarning tillarida sevgini ifoda etadigan so'zlar yetarli. Albatta, bunday hissiy ifoda turli mamlakatlarning madaniy an'analariga ta'sir qiladi. Xan xalqi uzoq vaqtdan beri falsafa va fikrdagi "Yin va Yang nazariyasi" ta'sirida bo'lib, sevgi ayollik go'zalligiga ega va uning ildizini Laozhuangning "Yin" obrazi bilan bog'liq hisoblaydi. Shuning uchun xitoyliklar Xan millatining ichki milliy xususiyatlarini ifoda etadigan sevgi uchun nozik, evfemistik va o'ziga xos metaforalardan foydalanishni afzal ko'rishadi. Shu sababli, Xitoy tilida SfW^^ "sevgi-bu oy" metafora tushunchasi mavjud. Masalan: ^ ^ iX ^ ^ ^ ^ 3 Bunday hollar munosabatlarda bir tomonning boshqasiga chuqur mehrini ifodalash uchun ishlatiladi. Bu yerda bu mehr metafora bilan "oy"deb nomlanadi.
2. Hissiyot-daryo. Insoniyatning eng qadimgi sivilizatsiyalari daryolar bo'lgan joylarda paydo bo'lgan. Daryolar odamlar hayotida juda muhim o'ringa ega. Odamlar mavhum narsalarni anglay olishganda, ko'pincha ularni atrofdagi o'ziga xos va ma'lum narsalar bilan taqqoslashadi. Tuyg'ular mavhum va chiroyli bo'lib, ular hissiyotlar haqidagi iboralarda daryolar soyasini ham qoldiradilar. Masalan
^^SÉ^^; "Chuqur" aslida daryo yoki
suvning chuqurligini tasvirlash uchun ishlatiladi. Bu yerda esa hissiyotlarni tasvirlash uchun ishlatilgan. U daryolar va suvning xususiyatlarini mavhum hissiyotlarga aylantiradi. Bular kontseptual metafora hisoblanadi.
3. Hissiyot-ob-havo. Ob-havo va uning o'zgarib turishi bu odamlar kundalik hayotida tanish bo'lgan tabiiy hodisa. Insonlarning hayot tarzi, mehnat qilishi bu ko'pincha ob-havodan ajralmas holda amalga oshadi, shuning uchun ob-havo odamlarning his-tuyg'ulariga ham katta darajada ta'sir qiladi. Masalan, quyoshli kunlarda odamlarning kayfiyati yaxshi bo'ladi, bulutli va shamolli kunlarda odamlarning kayfiyati ko'proq bezovta bo'ladi. Bahor odamlarni umidni ko'rishga undaganday bo'lsa, qish esa odamlarni shafqatsiz his qilishga boshlagandek go'yo. Bu, ayniqsa, Xitoyda, alohida fasllarga ega bo'lgan ulkan tuproq qatlamida mos keladi. Shuning uchun dastlab ob-havoni tavsiflash uchun ishlatilgan ba'zi so'zlar ko'pincha odamlarning kayfiyati uchun metafora sifatida ko'chadi, bu ob-havoning
2 jis^fflgsömmii^ooi
manba sifatining xususiyatlarini hissiyotlarga aylantiradi. Masalan: MÖ^M^^^T
is: rasmtM, i&x&rnm-Mmmmmm-MM^mmiP^m
ffo Yuqoridagi misol jumlalari, ular to'g'ridan-to'g'ri ob-havoga qiyosan metafora qilindi ham hissiyotlarni tasvirlash uchun ob-havoni tavsiflovchi so'zlardan foydalanilib uning emotsiyasi ifodalandi. Odamlarning his-tuyg'ulari o'zgaradi, ba'zan ulkan va ba'zan kichik bo'ladi. Albatta, bu o'zgarishning namoyon bo'lishi ba'zi murakkab jumlalarda ifodalanishi mumkin. Biroq, ob-havo o'zgarishini aks ettiruvchi ba'zi bir tegishli atamalar mavjud bo'lganligi sababli, bu atamalar dinamik namoyon bo'lgan hissiyotlar uchun metafora sifatida ham qo'llaniladi. Xitoy tilida hissiyot tushunchasini metaforik ifoda orqali berilganda, dinamikaning eng ixcham va keng tarqalgan ko'rinishida namoyon bo'ladi. Masalan: 1 . ^JLffi 2
4. Tuyg'ular raqib va dushmanlardir. Biz ko'pincha yengishimiz qiyin bo'lgan narsani o'zimizda deb bilamiz. Bu yengish qiyin bo'lgan ba'zi salbiy va ichki his-tuyg'ularni anglatadi. Bu hissiyotlarni dushman, raqib va boshqalar sifatida metaforik ifoda qilamiz. Masalan: MM^MH* ^f ^ttTSI Bundan tashqari, ba'zi salbiy his-tuyg'ular metafora sifatida xitoy tilida yuk va og'ir narsalar sifatida ishlatiladi. Bu ikkalasi o'rtasida ma'lum bir o'xshashliklar bo'lganligi sababidan. Masalan: ^^Wli^^iAW^f^^^M^fT^^^I^o (Yillar davomida, hayot qiyinchiliklari va atrofdagi odamlarning sovuq so'zlar uni juda ko'p azoblantirdi). (uning yuragi qo'rquvga to'la).M;^S ^^^^^P^h (uning yuragi quvonch va baxtga to'la).
5. Tuyg'u-bu ma'lum bir idishga solinishi mumkin bo'lgan haqiqiy obyekt. Konteyner metaforasi4 odamlarning bilish jarayonida keng tarqalgan metaforadir. O'ylab topilishi mumkin bo'lgan chegaralari yoki chegaralari bo'lgan har qanday jismoniy makon konteynerdir va hatto ba'zi ko'rinmas mavhum narsalar, xatti-harakatlar va holatlar ham konteyner sifatida qaralishi mumkin. Shubhasiz, inson tanasi idishdir va his-tuyg'ular inson qalbidagi ba'zi tajribalardir. Shu asosda his-tuyg'ular inson tanasining katta idishida bo'lishi mumkin bo'lgan ba'zi real narsalarga metafora bo'ladi.
6. Tuyg'ularni metafora qilish uchun pozitsion so'zlardan foydalaniladi. "Biz yashayotgan metaforalar" kitobida Lakoff tomonidan eslatib o'tilgan kontseptual metafora "pozitsion metafora"dir. Pozitsiyaviy metafora bir xil tushunchaning yuqori
4 Lakoff,G&Johnson.Metaphors We Live By[M].Chicago:University of Chicago press,1980..
va pastki, ichki va tashqi, old va orqa, va chuqurlik, markaziy chekka va boshqa fazoviy yo'nalishlarini o'z-o'zidan tashkil etadi. "Shuning uchun odamlar hissiyot kabi mavhum vaziyatni tushunish uchun bunday asosiy tajribadan olingan asosiy empirik tushunchalardan foydalanadilar."5 Umuman olganda, odamlar "yuqoriga," "pastga" qaraganda ijobiyroq bo'ladi deb o'ylashadi. Masalan, hayotda bir kishi yaxshi ish qilsa, odamlar yaxshilik deyish uchun bosh barmog'ini ko'rsatadi. Agar kimdir yomon ish qilsa, odamlar baho berish uchun imo-ishoralardan foydalanganda bosh barmoqlarini pastga qaratadi. Shunga mos ravishda xitoy tilida "yuqori" mavqei bilan bog'liq so'zlar ko'pincha ijobiy his-tuyg'ularni metafora qilish uchun ishlatiladi.Masalan: ^iiDtW^^ (askarlar yuqori ruhlarda. Ba'zan salbiy his tuyg'ularni ifodalash uchun "past" va "pastga" yo'nalishiga oid so'zlar ham ishlatiladi.Masalan: ^É^ W^ÎÊ^ (o'tgan bir necha kun ichida
kayfiyatim biroz tushkun bo'ldi). chuqur umidsizlikka
tushdi).
7. Tuyg'u-insoning o'ziga xos kechinmasidir. Ba'zan hissiyotlarni tasavvur qilishda to'g'ridan-to'g'ri tasvirlanmaydi, balki ma'lum bir vaziyatda ma'lum hissiyotlarga ega bo'lgan odamlarni metafora bilan tasvirlaydi.l.Ijobiy hissiyot uc hun bu hissiyotga ega bo'lgan odamni metafora sifatida odamlar yaxshi ko'radigan, yaxshi tasvirga ega bo'lgan hayvon yoki o'simlik deb ta'riflash mumkin, Xitoyliklar ko'pincha #^(bahor ipak qurti),bM^(afsonaviy qush), ^Sfô shox va idizlari qo'shilgan o'simlik:sevgi ramzi), !|^(er va xotin: juftliklar) va boshqa majoziy timsollarga murojaat qilishadi. Masalan: ^Ë^WS^n^o (bahorgi ipak qurtlari nobud bo'lganda mum mash'alasi kul rangga kiradi va ko'z yoshlari quriy boshlaydi). ïlM^ÉSft(osmonda qanot qoqib qush bo'lishni, yerda esa bog'lovchi novcha bo'lishni tilayman). ^iD^^Xt ^^o (ular bir juft mandarin o'rdaklaridir). ^Sfô, M^- bular Xan madaniyatidagi hayvonlar va o'simliklarning ijobiy tasvirlari. Bahor ipak qurti fidoyilikka ega. " b M ^ , ^ S fô "juftlik, juftlashish"ni aks ettiradi. Ushbu xususiyatlar sevgiga o'xshaydi va xaritalashni manba domenidan maqsad domeniga qadar amalga oshirishi mumkin. Shuning uchun u sevgi, oshiq uchun metafora sifatida ishlatiladi.6
8. His-tuyg'ularning yuzaga kelishi ko'pincha inson fiziologik xulq-atvoridagi ma'lum o'zgarishlar bilan birga kechadi va hatto ayrim xususiyatlar ham ma'lum his-
5 ,
6
tuyg'ularning tipik belgilariga aylangan. Shuning uchun, ma'lum bir kontekstda odamlar ushbu xususiyatlarning ma'nosini ko'rganda tushunishlari mumkin. 1. Odamlarning yuz xususiyatlari: "Baxt rangga o'xshaydi" deganlaridek, odamlarning his-tuyg'ulari ko'pincha odamlarning yuz ifodalarida namoyon bo'ladi. Ifodaning boyligi hissiyotning boyligidan kelib chiqadi. Oddiy sharoitlarda "kulish" harakati insonning quvonchini ifodalaydi. Masalan: u quvnoq bilan tabassum
qildi). ^^W^ffi (u butun yuziga tabassum). Kulish" va "yig'lash" inson yuz ifodalarining xususiyatlarini umumlashtirishdir. "Kulganda" og'iz ochiladi, og'iz burchaklari qiziq bo'ladi va qoshlar biroz ko'tariladi. Albatta, turli "kulgilar" orasida ayrim farqlar bo'ladi. "Yig'laganda" ko'zda yosh bo'ladi va og'iz burchaklari pastga tushadi. Muxtasar qilib aytganda, turli xil his-tuyg'ular turli xil yuz ifodalari bilan birga keladi, shuning uchun xuddi shu xususiyatlar turli xil hissiyotlar uchun metafora bo'ladi. Masalan: ^^ff^fe^W/(u g'azabdan ko'karib ketdi/ hammasi qaltirab ketdi). ^^ff^^^^Blo (u shunday g'azablandiki, soqolini soqolini puflab tikilib qoldi) shunchalik
qo'rqdiki, yuzi sarg'ayib ketdi / sochlari tikka boldi).
Yuqoridagi misollarda "yuz ko'karib", "hamma-bir qaltirab", "soqolini urib, tikilib qaramoq" majoziy ma'noda g'azabni ifodalasa, "sariq yuz" va "sochi tik turishi" qo'rquvni bildiradi.Shuni ta'kidlash joizki, Xitoy tilida odamlar, ayniqsa, "qoshlar" dagi o'zgarishlarni hissiyotlar uchun metafora sifatida tasvirlashni yaxshi ko'radilar. Masalan, "qoshlar jilmaymoqda, qoshlar raqsga tushmoqda" va hokazo quvonchni ifodalash uchun; Yuz ifodalari odamlarning his-tuyg'ulariga metafora sifatida ishlatiladi, chunki odamlar o'xshash fiziologik reaksiyalar yoki ba'zi asosiy his-tuyg'ular uchun xulq-atvor ko'rsatkichlaridir. Ko'rinib turibdiki, yuz ifodalari inson hissiyotlari uchun metafora sifatida ishlatilishi mumkin, chunki ba'zi bir asosiy his-tuyg'ular uchun odamlar o'xshash fiziologik aks ettirish yoki xulq-atvor namoyon bo'ladi.
2.Xitoy tilidagi inson tanasi harakatlari ko'pincha quvonchni metafora bilan ifoda etish uchun "sakrash" va "qo'l silkitish" kabi harakatlardan foydalanadi. Bunday harakatlar tabiiy ravishda odamlar baxtli bo'lganlarida namoyon bo'ladi va qo'llarning bu "baxtli" harakati quvonchning namoyonidir. /Ml^^Îf^kT^^o (Syao Hong quvonchdan sakradi). ^iD^^if^^ÄSf (ular hayajon bilan raqsga tushishdi). quvonchdan sakrashdi). Tuyg'ularni
metafora qilish uchun insonning ichki organlaridan foydalanish: ^É^M^^T/^I^ (yuragim sindi/yuragim sindi). äSÜ^^tMffi^^o (bu
munosabatlarning muvaffaqiyatsizligi uning yuragini sindirdi). (u
shunchalik qo'rqib ketdiki, jonini uzilayozdi ).
Xulosa. Tuyg'ular mavhum yoki ta'riflab bo'lmaydigan bo'lsa-da, metafora odamlarning bilim jarayonida juda muhim xususiyatdir. Odamlarning o'z tajribasi va atrofdagi aniq narsalarni tushunishlariga asoslanib, xitoyliklar hissiyotlarni tasvirlash uchun metaforalardan foydalanadilar. Ushbu tavsif tasodifiy emas, balki odamlarning atrofdagi narsalarni tushunishiga, o'zlarining his-tuyg'ulariga va fiziologik o'zgarishlarga asoslangan. Shu tufayli bu emotsional so'zlar til boyligini oshiradi. Aynan metafora tufayli odamlar bir xil tushunchani har xil tomondan tushunishlari mumkin, shunda bu tushuncha va bu tuyg'u haqida yanada kengroq tushunchaga ega bo'lishlari mumkin, bu ham tilning ifoda boyligi uchun asos yaratadi. Agar siz "qo'rquv" ni tasvirlasangiz, sizda bo'lishi mumkin:
+ (yuragi qo'rquvga to'la. (Qo'rquvni
idishda bo'lishi mumkin bo'lgan haqiqiy obyekt sifatida metafora qilish) ^feBfT
(fE Mo
(osmon qorong'u edi, qo'rquv uni to'lqindek urdi. (Qo'rquvni ob-havo bilan bog'liq hodisa sifatida majoziy ma'noda metafora qilish: shamol)
TSfo (f&fi^^^À) ( u jasorat to'pladi va nihoyat qo'rquvini yengdi ) . (Qo'rquvni dushman sifatida metafora orqali ifodalash kabi). Hissiy metaforalarni tahlil qilish orqali biz tildagi metaforik hodisalarning lug'at ma'nosidagi o'zgarishlarga ta'sirini ham aniqlashimiz mumkin. Masalan, Xitoy tilida " ^ fW ÎS. M -tuyg'ular juda chuqur degan naql bor. Tuyg'uning ilk ma'nosidan boshlab u tuyg'ularni daryo yoki suvning bir turi sifatida ifodalovchi metafora bo'lib, daryo va suvning xususiyatlari xaritada tasvirlangan. His-tuyg'ularga, shuning uchun "chuqur" "tuyg'ular uchun metafora sifatida ishlatilishi mumkin ya'ni, tushunchalararo metaforalarni hosil qilish nafaqat bu ikki tushunchani, balki shu ikki tushunchaning xaritasini ham o'z ichiga oladi. Bu shuni anglatadiki, konseptual metaforalarni yaratish nafaqat ushbu ikki tushunchani o'z ichiga oladi, balki ushbu ikki tushunchani xaritalash jarayonida ularga tegishli so'zlarning ma'nosidagi o'zgarishlarga ham ta'sir qiladi.
REFERENCES
2.
№m№№mi№№&].№mi20M,(4).
7
3. Lakoff,G&Johnson.Metaphors We Live By[M].Chicago:University of Chicago press,1980.
4. Зиямухамедов, Д. Т. (2021). Вопросы передачи национального характера в переводах с китайского языка. тельность всем коллегам, принявшим участие в рецен-зировании статей сборника: МЮ Авдониной, СР Агабабян, ВМ Бухарову, ГМ Василь, 86.
5. Зиямухамедов, Д. Т. (2021). ПУ СУНГЛИНГ НОВЕЛЛАЛАРИДА ЕАЙРИТАБИИЙЛИК УНСУРИНИНГ ИФОДАСИ. МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА, 4(2).
6. Назарова, С. А. (2019). Проблема интерференции в процессе обучения китайскому языку. In Китайская лингвистика и синология (pp. 294-297).
7. Назарова, С. А. (2020). Трудности освоения лексической системы китайского языка студентами. Преподаватель XXI век, (2-1), 148-159.
8. Мавлянова, У.Х. СУЩНОСТЬ ПОНЯТИЯ «ЧИСЛИТЕЛЬНОЕ» В КАТЕГОРИИ ЧАСТЕЙ РЕЧИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ // ORIENSS. 2021. №Special Issue 1. URL: https://cyberlemnka.ru/artide/n/suschnost-ponyatiya-chislitelnoe-v-kategorii-chastey-rechi-v-sovremennom-kitayskom-yazyke (дата обращения: 30.03.2022).
9. Мустафаева, Самида ХИТОЙ МИН ДАВРИ ЛЕКСИКАСИ ТАД^ИВДДА АСОСИЙ МАСАЛА ВА МУАММОЛАР ХУСУСИДА // ORIENSS. 2021. №Special Issue 1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/hitoy-min-davri-leksikasi-tad-i-ida-asosiy-masala-va-muammolar-hususida (дата обращения: 30.03.2022).
10. Шамсиева, Ш. К. (2020). КЕКСАЛИК БИЛАН БОЕЛИК ЭВФЕМИЗМЛАРНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ТАДКИКИ (ХИТОЙ ВА УЗБЕК ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА). МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА, 3(3).
