CC BY
97Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
XALQARO HUQUQIY NORMALARNI O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI JINOYAT QONUNCHILIGIGA TADBIQ ETISHNING NAZARIY ASOSLARI
Jaloliddin Tohir o'g'li Normo'minov
O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi Toshkent davlat yuridik universiteti 5A240116- Jinoyat qonunchiligini qo'llash nazariyasi va amaliyoti yo'nalishi
magistranti
Maqolada mamlakatimizda amalda bo'lgan jinoyat qonunchiligi va uning amaldagi tadbiqi, shuningdek xalqaro huquqiy normalarning ushbu jarayonlarda tutgan o'rni va uni mamlakatimiz huquqiy strukturasida joriy etish usullari haqida ilmiy asosda malumotlar va manbalar tahlili keltirilgan.
Kalit so'zlar: jinoyat qonunchiligi, meyoriy huquqiy normalar, xalqaro huquq, fuqarolik, jinoyat protsessual.
THEORETICAL FUNDAMENTALS OF APPLICATION OF INTERNATIONAL LEGAL NORMS TO THE CRIMINAL LEGISLATION OF
THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN
The article provides a scientific analysis of data and sources on the criminal law in force in our country and its current application, as well as the role of international law in these processes and ways to implement it in the legal structure of our country.
Keywords: criminal law, normative legal norms, international law, civil, criminal procedure.
Mustaqillik yillari davomida sud-huquq tizimini tubdan isloh qilish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, demokratlashtirishning tarkibiy qismi sifatida sud hokimiyatining xolis, mustaqil tarmoq sifatida mustahkamlash, qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklari ishonchli himoyalanishini ta'minlash bo'yicha izchil ishlar amalga oshirildi.
Buning yaqqol tasdig'i sifatida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 10 avgustdagi "Sud-tergov faoliyatida shaxsning huquq va erkinliklarini himoya qilish
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
KIRISH
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
kafolatlarini yanada kuchaytirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Farmoni1 yoki 2018 yil 14 may kuni qabul qilingan «Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligi tizimini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to'g'risida»gi PQ 3723-son qarori misol bo'la oladi. Bu kabi qonun va qarorlar O'zbekiston Respublikasining Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirishning asosiy yo'nalishlari va vazifalari sifatida: jinoyat qonunchiligi normalarini unifikatsiya qilish, fuqarolar huquq va erkinliklari, jamiyat va davlat manfaatlarining ta'sirchan va shaxsning huquq va erkinliklariga so'zsiz rioya etilishini ta'minlash, protsessual harakatlarning sifatini oshirish, jinoyat protsessida dalillarni to'plash va mustahkamlash, ularga baho berish tizimini ilg'or xorijiy tajribada keng qo'llaniladigan isbotlash standartlarini inobatga olgan holda yangi mexanizmlarni joriy etish uchun muhim qadam bo'ldi.
ADABIYOTLAR SHARHI
Jinoyat qonunchiligi va uni tahlil qilish jarayonida nafaqat amaliy metodika, balki nazariy va pedagogik bilimlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ushbu pedagogik va psixologik jarayonlar tarixan o'ziga xos rivojlanish bosqichini bosib o'tdi.
Bu jarayonlar bo'yicha daslabki tizimning shakllanishi XIX asrning o'rtalariga to'g'ri kelib, unda voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan tarbiyaviy faoliyatni olib borishga qodir shaxslarni jalb qilish kabi ishlar yo'lga qo'yila boshlangan, ammo bolalar va o'smirlar jinoyatlari bo'yicha ishlarda mas'ul tarbiyachi-pedagoglarning bilim va ko'nikmalaridan foydalanish holatlari anchayin qadim zamonlardan boshlanganiga tarixiy dalillar ham mavjud. Ilk bor ijttimoiy-xavfli harakatlarni sodir etgan voyaga yetmaganlarga nisbatan maxsus shaxslar tomonidan priventiv pedagogik choralar ko'rilishi ehtimoli haqida 1845 yildagi Jinoyat va axloq tuzatish kodeksida so'z yuritilgan. Ushbu choralar cherkov va maktablarda tarbiyalanuvchi o'smirlarga tarbiya berish maqsadida ishlab chiqilgan edi va bu ish bilan jamiyatning diniy qatlam vakillari va boshqa ruhoniylar shug'ullangan. Shunday qilib, voyaga yetmagan qonun buzuvchilar aslida pedagogik faoliyat bilan shug'ullanuvchilarga qayta tarbiyalash uchun berib yuborilgan. Cherkovlar davlat ishiga daxldor tashkilot hisoblangan va tarbiya berish ruhoniylarning vazifalaraidan biri bo'lgan.
Jinoyat-protsessual qonunchiligining rivojlanishida burilish nuqtasi bo'lgan 1864 yildagi Jinoyat protsessual xartiya (bundan buyon matnda JPX)da pedagogik bilimlar va pedagog tarbiyachilar tushunchasi tilga olinmagan. Ammo JPXning "Jinoyat hodisasini tergov qilish to'g'risida"gi 4-bobi 325-moddasida "bilimli odamlarni" sud jarayoniga
1 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 10 avgustdagi "Sudtergov faoliyatida shaxsning huquq va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini yanada kuchaytirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PF-6041-son Farmoni // URL: https://www. lex.uz
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
taklif qilish huquqi va mavjud imkoniyati ko'rsatib o'tilgan. "Bilimli odamlar fan, san'at, xunarmandchilik, ishlab chiqarish yoki boshqa kasb bo'yicha maxsus ma'lumot yoki tajribaga ega bo'lgan shaxslarga zaruriyat bo'lgan hollarda ishda uchraydigan vaziyatlarni to'g'ri tushunish uchun taklif qilinadi" Bunday odamlarning sohalar kesimidagi tasnifi 326-moddada belgilangan: "Bilimli odamlar sifatida shifokorlar, farmasevtlar, professorlar, o'qituvchilar, texniklar, rassomlar, xunarmandlar, g'aznachilar va o'z sohasi bo'yicha ko'p yil davomida ishlagan yoki muayyan soha bo'yicha maxsus tajribaga ega shaxslar taklif qilinishi mumkin.
Xalqaro huquqiy normalarni ushbu yo'nalishda tadbiq etishda psixologik va pedagogik bilimlardan foydalanish qadim zamonlardan shakllanib kelgan jarayon hisoblanadi. M.V. Kostiskiyning ta'kidlashicha, "Rus haqiqati"ga binoan, gumondorning ordalitik protsessdagi sinovlari, garchi ular ba'zida sirli bo'lsada, ayni paytda muayyan tajribalarga asoslanadi2.
TADQIQOT METODOLOGIYASI VA EMPIRIK TAHLIL
Xalqaro huquq normalarini bevosita qo'llash, xalqaro va milliy jinoyat huquqining o'zaro bog'liqligi muammolari noaniq hal qilinadi.
Shu munosabat bilan O'zbekiston Respublikasi jinoyat huquqiga xalqaro standartlarni joriy etish masalalari ham ilmiy-nazariy, ham amaliy jihatdan dolzarbdir. Xalqaro normalarni amalga oshirish va ularni milliy qonunchilikka joriy etishning murakkab jarayonini ifodalash uchun zamonaviy yuridik adabiyot va fanda "implementsiya" (inglizcha "implementation" - amalga oshirish, amalga oshirish) atamasi qo'llaniladi.
Tor ma'noda amalga oshirish deganda xalqaro shartnoma yoki bitim normalariga muvofiq milliy qonunchilikning yangi normasini yaratish yoki o'zgartirish, yuborish, kiritish, qabul qilish yoki o'zgartirishda qo'llaniladigan huquqiy texnika usullaridan biri
-5
tushuniladi .
Boshqa qarashlarga ko'ra, "amalga oshirish" atamasi xalqaro jinoyat huquqi normalarining bevosita (moddiy) amalga oshirilishini ta'minlovchi huquqni qo'llashning keng ko'lamli chora-tadbirlarini ham anglatadi.
NATIJALAR
1. Xalqaro huquq mamlakat huquqining bir qismi deb e'lon qilinadi, lekin shu bilan birga, uni qo'llash ichki aktni chiqarishni talab qiladi.
2 Предварителное следствие в органах внутренних дел: учебник/под ред. к.ю.н., доцента М.В. Мерешкова. Ч. II. -М., 2012. - С. 256.
3 Кибальник А.ГОДА Современно международное уголовное право: понятия, задачи, принципы. - СПб., 2003. -
С.188
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
Bu modelga O'zbekiston Respublikasini misol qilib keltirish mumkin, chunki xalqaro huquqning ustuvorligi to'g'risidagi normaga qaramay, Konstitutsiya muqaddimasida O'zbekiston Respublikasining "Normativ-huquqiy hujjatlar to'g'risida"gi Qonunining 5-moddasida4, xalqaro shartnomalar milliy huquq tizimining mustaqil manbai sifatida bevosita ko'rsatilmagan.
Shuni ta'kidlash kerakki, xalqaro jinoyat huquqi normasi to'g'ridan-to'g'ri ta'sir ko'rsatmaydi, shuning uchun jinoyatga oid xalqaro jinoyat huquqi normalari ichki jinoyat huquqida amalga oshirilishi kerak.
O'zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Jinoyat, Jinoyat-protsessual va Jinoyat-ijroiya kodekslari loyihalarini ishlab chiqish bo'yicha 2021-yilning 10-13 iyun kunlari O'zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi Akademiyasida BMTning giyohvand moddalar va jinoyatchilikka qarshi kurashish boshqarmasining Markaziy Osiyodagi mintaqaviy vakolatxonasi bilan hamkorlikda O'zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Jinoyat, Jinoyat-protsessual va Jinoyat-ijroiya kodekslarining dastlabki loyihalari muhokamasiga bag'ishlangan to'rt kunlik davra suhbati bo'lib o'tdi.
Tadbirda Uilfrid Lore universiteti (Kanada) professori N.Kovalev, Ukraina Fanlar akademiyasining V.M.Koretskiy nomidagi Davlat va huquq instituti katta ilmiy xodimi
A.Banchuk, "Kiev-Mogilyansk Akademiyasi" Milliy universitetining (Ukraina) Huquqiy fanlar fakulteti jinoyat va jinoyat-protsessual huquqi kafedrasi professori M.Xavronyuk, BMTning bolalar fondi (YUNISEF) eksperti T.Kuchava (Gruziya), BMTning narkotiklar va jinoyatchilik bo'yicha boshqarmasi korrupsiya va iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurash sohasi (Vena) mutaxassisi K.Palikarski hamda ekspertlari
B.Saparbaev va A.Asanaliev (Qirg'iziston), Xalqaro huquqiy hamkorlik bo'yicha Germaniya fondi (IRZ), BMTning narkotiklar va jinoyatchilik bo'yicha boshqarmasi Markaziy Osiyodagi mintaqaviy vakolatxonasi vakillari, "Mintaqaviy dialog" XNNT, YUNISEF vakillari, shuningdek 50 nafardan ortiq milliy ekspertlar ishtirok etdilar.
Tadbir dasturi "O'zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual va Jinoyat-ijroiya kodekslarining dastlabki loyihalari muhokamasi - asosiy masalalar va kelgusi rejalar" mavzusidagi davra suhbati, O'zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Jinoyat, Jinoyat-protsessual va Jinoyat-ijroiya kodekslarining dastlabki loyihalarini tayyorlash bo'yicha seksiyalar ishidan iborat bo'ldi.
Davra suhbati davomida probatsiya institutini hamda yuvenal yustitsiyani joriy etish, sudga qadar ish yuritish bosqichi ustidan sud nazoratini takomillashtirish, tezkor-qidiruv faoliyatini tartibga solish, shuningdek, protsessual kelishuv turlari ularning o'ziga xos xususiyatlari, jinoyatlarni tasniflash hamda jazo tizimi, taraflarning tortishuvi
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
prinsipini kuchaytirish va jinoyat protsessida advokatning rolini kuchaytirish masalalari ko'rib chiqildi.
Ishchi guruhlarning xorijiy mutaxassislar bilan konsultatsiyalar o'tkazishga yo'naltirilgan ekspertlar uchrashuvlari faoliyati tematik sektsiyalar doirasida o'tkazildi, bu esa o'z navbatida, nafaqat asosiy qonun hujjatlari loyihalari bo'yicha ekspertlar bildirgan e'tiroz va takliflarni muhokama qilish va inobatga olish, balki qonun ijodkorligi va huquqni qo'llash bo'yicha amaliy qarorlar ishlab chiqilishiga imkoniyat yaratib berdi.
Har bitta jamiyatda jinoyat qonuni tarixan o'zgaruvchan hujjat hisoblanadi, chunki ijtimoiy munosabatlar va ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanib, o'zgarib borishi jarayonida jinoyat qonuniga tegishli o'zgartirish va qo'shimchalar kiritilishni taqozo etadi. Bu esa o'z navbatida bu hujjatning tarixan o'zgarishiga sabab bo'ladi. Hozirgi global davrda, jumladan o'zbek jamiyatida ham har yili Jinoyat kodeksida yangi jinoyat turlari, o'zgartirishlar va takliflar berilib, jinoyat qonunchiligida salmoqli yangiliklar yuzaga keladi. Shu nuqtai nazardan, yangi Jinoyat kodeksida noqonuniy diniy materiallar uchun javobgarlik bo'lmaydi.
2021-yil 22 - fevralda O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksini tasdiqlash to'g'risidagi qonun loyihasi muhokama uchun e'lon qilindi. Hujjatga yangi Jinoyat kodeksi loyihasi ham ilova qilingan bo'lib, u qabul qilingach, 2022 - yilning 1 -yanvaridan kuchga kirdi va joriy kodeks bekor qilindi.
Qabul qilingan Jinoyat kodeksida diniy mazmundagi materiallarni qonunga xilof ravishda tayyorlash, saqlash, olib kirish yoki tarqatish dekriminalizatsiya qilinmoqda, ya'ni jinoyat qonunchiligidan chiqarilmoqda.
O'zbekistonlik huquqshunos va diniy mavzularni yorituvchi jurnalistning fikricha, keyingi yillarda diniy adabiyotlar uchun javobgarlikka tortish amaliyoti keskin kamayib ketgan.
Tayyorlangan yangi Jinoyat kodeksi loyihasi "Normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamasi portali" ga 22 - fevralda joylashtirildi.
Jinoyat kodeksi loyihasidan oldin berilgan Prezident farmoni loyihasining ikkinchi bandida "O'zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksini tasdiqlash to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasining 1994 - yil 22 - sentabrdagi 2012-XII son qonuni o'z kuchini yo'qotgan deb hisoblansin", deyilganki, demak, 2022 - yilning 1 - yanvaridan kuchga kirishi rejalashtirilgan Jinoyat kodeksi bu sohadagi yangi qonun bo'ladi.
Yangi Jinoyat kodeksning amaldagi kodeksdan zohiriy farqi ham ancha sezilardi. Masalan, yangisi 395 moddadan iborat bo'lsa, joriy kodeks 302 moddadan tashkil topgan.
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
Bosh prokuraturaga ko'ra, "loyihani ishlab chiqishda jinoyat qonunchiligi normalarini unifikatsiya qilishga, uni yanada liberallashtirishga, jinoiy javobgarlik va jazo tizimini takomillashtirishga hamda jinoyatlar uchun sanksiyalarni qilmishlarning ijtimoiy xavflilik xususiyati va darajasiga qarab muvofiqlashtirishga alohida e'tibor qaratilgan".
Yangi Jinoyat kodeksida shu paytgacha jazo belgilanmagan jinoyat turlari, masalan, o'zboshimchalik bilan jazolash yoki jurnalistning qonuniy faoliyatiga to'sqinlik qilish uchun jinoiy javobgarlik nazarda tutilmoqda.
Ayni paytda amaldagi Jinoyat kodeksida jazo nazarda tutilgan ayrim holatlar, jumladan diniy mazmundagi materiallarni qonunga xilof ravishda tayyorlash, saqlash, olib kirish yoki tarqatish dekriminilizatsiya qilinmoqda.
Amaldagi Jinoyat kodeksining 2443-moddasida (Diniy mazmundagi materiallarni qonunga xilof ravishda tayyorlash, saqlash, olib kirish yoki tarqatish) bu jinoyat shunday qilmishlar uchun ma'muriy jazo qo'llanilganidan keyin sodir etilgan bo'lsa, — bazaviy hisoblash miqdorining yuz baravaridan ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanishi belgilab qo'yilgan. Xuddi shunday qilmish Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksning 1842-moddasida (Diniy mazmundagi materiallarni qonunga xilof ravishda tayyorlash, saqlash, olib kirish yoki tarqatish) ham nazarda tutilgan.
Ammo, yangi Jinoyat kodeksida diniy mazmundagi materiallarni qonunga xilof ravishda tayyorlash, saqlash, olib kirish yoki tarqatish jinoyat dekriminilizatsiya qilinmoqda.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, milliy jinoyat qonunchiligini birlashtirish va ilg'or xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish jarayoni milliy qonunchilikni takomillashtirishning eng muhim vazifasidir, ammo taklif etilayotgan romanlar quyidagilarga yordam beradi:
1. Jinoyat qonunchiligi normalarini unifikatsiya qilish va ularni xalqaro normalarga muvofiqlashtirish;
2. Jinoyat huquqi tamoyillarini turlicha talqin qilishga imkon beruvchi normalarni istisno qilish;
3. Jinoyat kodeksidagi huquqiy bo'shliqlar, ziddiyatlar va "bo'sh joylar" ni bartaraf etish;
4. Jinoyat kodeksida qo'llanilayotgan atama va tushunchalarning huquqiy ma'nosini, ularni aniq belgilash va milliy va xalqaro miqyosda bir xilda qo'llanilishini ta'minlash orqali takomillashtirish;
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
5. Jinoyatlarning oldini olish va ularga chek qo'yishning samarali huquqiy mexanizmlarini yaratish.
ADABIYOTLAR (REFERENCES)
1. Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida [O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori, 14.05.2018 yildagi PQ-3723-son]. https://lex.uz/ru/docs/3735818
2. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami. 2007. - № 15. mod. 152; - 2008. - № 52. mod. 510; - 2011.- № 16. mod. 159; -2014. - № 16. mod. 176; - 2017. - № 14. mod. 213, № 22. mod. 406, № 35. mod. 914.
3. O'zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish to'g'risida [O'zbekiston Respublikasining Qonuni, 18.04.2018 yildagi O'RQ-476-son]
4. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi. https://www.uzavtoyul. uz/ru/page/hujjatlari malumotlari-milliy-bazasi.html
5. Кибaльник А.ГОДА Современно междутародное уголовное npaBo: понятия, зaдaчи, принципы. - СПб., 2003. - С.188.
6. Иногaмовa-Хегaй Л.В. Преступление по междутародному уголовному npaBy и его зaкрепление в нaционaльном уголовном прaве // Междyнaродное и нaционaльное уголовное зaконодaтельство: проблемы юридической техники: Ma^. III Медждyнaр. нayч.-прaктикa. конф. - М., 2004. - С.334.
7. Конвенция о борьбе с незaконным зaпретом воздушных судов 1970 годa
8. Ликсолaя В.А. Процесс имплемеш^ции нормы междyнaродного уголовного прaвa в нaционaльное прaво // Междутародное и нaционaльное уголовное зaконодaтельство: проблемы юридической техники: Maтер. III Медждутар. тауч.-прaктикa. конф. - М., 2004. - С.343.
9. O'zbekiston Respublikasining Qonuni, 20.04.2021 yildagi O'RQ-682-son https://lex.uz/docs/-5378966
10. LEX.UZ, glotr.uz, norma.uz.
