ВЗАИМОСВЯЗЬ ГЕМАТОЛОГИЧЕСКИХ И БИОХИМИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ЛОШАДИ И ВСАДНИКА В ПРОИГРЫВАЮЩИХ КОМАНДАХ КЁКБЁРУ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. АЙЫЛ ЧАРБА: АГРОНОМИЯ, ВЕТЕРИНАРИЯ ЖАНА ЗООТЕХНИЯ

ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. СЕЛЬСКОЕ ХОЗЯЙСТВО:

АГРОНОМИЯ, ВЕТЕРИНАРИЯ И ЗООТЕХНИЯ

JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. AGRICULTURE: AGRONOMY, VETERINARY AND

ZOOTECHNICS

e-ISSN: 1694-8696

№2(7)/2024, 23-40

ВЕТЕРИНАРИЯ

УДК: 576.89

DOI: 10.52754/16948696 2024 2(7) 4

ВЗАИМОСВЯЗЬ ГЕМАТОЛОГИЧЕСКИХ И БИОХИМИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ЛОШАДИ И ВСАДНИКА В ПРОИГРЫВАЮЩИХ КОМАНДАХ КЁКБЁРУ

Ke^ePY КОМАНДАЛАРЫНАН УТУЛУП КАЛГАН АТ МЕНЕН ЧАБАНДЫН ГЕМАТОЛОГИЯЛЫК ЖАНА БИОХИМИЯЛЫК KePСeТKYЧТePYНYН ОРТОСУНДАГЫ

КОРРЕЛЯЦИЯ

THE CORRELATION BETWEEN THE HEMATOLOGICAL AND BIOCHEMICAL PARAMETERS OF THE HORSE AND RIDER IN THE LOSING KOKBORU TEAMS

Али Ришванли

Али Ришванли Ali Ri§vanli

д. в. н., профессор, Кыргызско-Турецкий университет "Манас"

в.и.д., профессор, Кыргыз-Турк "Манас"университеты Doctor of Veterinary Sciences, Professor, Bashkir State Agrarian University ali.risvanli @ ma nas.c du. k g

Исмаил Шен

Исмаил Шен ismail §en

д. в. н., профессор, Кыргызско-Турецкий университет "Манас"

в.и.д., профессор, Кыргыз-Турк "Манас"университети Doctor of Veterinary Sciences, Professor, Bashkir State Agrarian University ismail scn@manas.cdu.kg

Канат Канузаков

Канат Канузаков Kanat Canuzakov

Факультет спортивных наук, Кыргызско-Турецкий университет "Манас", Бишкек, Кыргызстан

Спорт илимдери факультети, Кыргыз-ТYрк "Манас"университети, Бишкек, Кыргызстан Faculty of Sports Science, Kyrgyz-Turkish Manas University, Bishkek, Kyrgyzstan

Аскарбек Зарлыкович Тулобаев

Аскарбек Зарлыкович Тулобаев Askarbek Zarlykovich Tulobaev

д.в.н., профессор, Кыргызско-Турецкий университет «Манас»

в.и.д., профессор, Кыргыз-Туок "Манас"университети Doctor of Veterinary Sciences, Professor, Kyrgyz-Turkish University "Manas" askarbek.tulobayev@manas.edu.kg _ORCID: 0000-0003-1349-6511_

Абузер Тас

Абузер Тас Abuzer Ta§

д. в. н., профессор, Университет Юзунку Йил

в.и.д., профессор, Университет Юзунку Йил Doctor of Veterinary Sciences, Professor, Yuzuncu Yil University

Руслан Салыков

Ру слан Салыков Ruslan Saklykov

д.в.н., профессор, Кыргызско-Турецкий университет «Манас»

в.и.д., профессор, Кыргыз-Туок "Манас"университети Doctor of Veterinary Sciences, Professor, Kyrgyz-Turkish University "Manas" mslan.salykov@,manas.edu.kg

Незахат Джейлан

Незахат Джейлан Nezahat Ceylan

д.в.н., профессор, Кыргызско-Турецкий университет «Манас»

в.и.д., профессор, Кыргыз-Туок "Манас"университети Doctor of Veterinary Sciences, Professor, Kyrgyz-Turkish University "Manas"

Унал Тюрккапар

Унал Тюрккапар Unal Turkgapar

Факультет спортивных наук, Кыргызско-Турецкий университет "Манас", Бишкек, Кыргызстан Факультет спортивных наук, Университет Кахраманмараса Сутку Имам, Кахраманмарас, Турция

Спорт илимдери факультети, Кыргыз-ТYрк "Манас"университети, Бишкек, Кыргызстан Спорт илимдери факультети, Кахраманмарас сутка Имам университети, Кахраманмарас, ТYркия Faculty of Sports Science, Kyrgyz-Turkish Manas University, Bishkek, Kyrgyzstan Faculty of Sports Science, Kahramanmaras Sutcu Imam University, Kahramanmaras, Turkiye

Уланбек Алимов

Уланбек Алимов Ulanbek Alimov

Факультет туризма, Кыргызско-Турецкий университет "Манас", Бишкек, Кыргызстан

Туризм факультети, Кыргыз-ТYрк "Манас"университети, Бишкек, Кыргызстан Faculty of Tourism, Kyrgyz-Turkish Manas University, Bishkek, Kyrgyzstan

Айдай Джунушова

Айдай Джунушова Ayday Cunuçova

Кыргызско-Турецкий университет «Манас»

Кыргыз-Туок "Манас"университети Professor, Kyrgyz-Turkish University "Manas"

Арина Казакбаева

Арина Казакбаева Arina Kazakbayeva

Факультет спортивных наук, Кыргызско-Турецкий университет "Манас", Бишкек, Кыргызстан

Спорт илимдери факультети, Кыргыз-ТYрк "Манас"университети, Бишкек, Кыргызстан Faculty of Sports Science, Kyrgyz-Turkish Manas University, Bishkek, Kyrgyzstan

Нур Абдимнап Уулу

Нур Абдимнап Уулу Nur Abdimnap Uulu

Кыргызско-Турецкий университет «Манас»

Кыргыз-Туок "Манас"университети Professor, Kyrgyz-Turkish University "Manas"

Бурак Фатих Юксел

Бурак Фатих Юксел Burak Fatih Yuksel

Кафедра акушерства и гинекологии, факультет ветеринарной медицины, Университет Фырат, Элазиг,

Тюркия

Акушерство жана гинекология кафедрасы, ветеринардык медицина факультети, Фырат университети,

Элазиг, ТYркия

Department of Obstetrics and Gynaecology, Faculty of Veterinary Medicine, Firat University, Elazig, Türkiye

Мерт Туранли

Мерт Туранли Mert Turanli

Кафедра акушерства и гинекологии, факультет ветеринарной медицины, Университет Фырат, Элазиг,

Тюркия

Акушерство жана гинекология кафедрасы, ветеринардык медицина факультети, Фырат университети,

Элазиг, ТYркия

Department of Obstetrics and Gynaecology, Faculty of Veterinary Medicine, Firat University, Elazig, Türkiye

Мухаммед Уз

Мухаммед Уз Muhammed Uz

Кафедра акушерства и гинекологии, факультет ветеринарной медицины, Университет Фырат, Элазиг,

Тюркия

Акушерство жана гинекология кафедрасы, ветеринардык медицина факультети, Фырат университети,

Элазиг, ТYркия

Department of Obstetrics and Gynaecology, Faculty of Veterinary Medicine, Firat University, Elazig, Turkiye

Метин Байрактар

Метин Байрактар Metin Bayraktar

Кафедра зоотехнии, факультет ветеринарной медицины, Университет Фырат, Элазиг, Турция

Зоотехния кафедрасы, ветеринардык медицина факультети, Фырат университети, Элазиг, ТYркия Department of Zootechny, Faculty of Veterinary Medicine, Firat University, Elazig, Türkiye

Алпаслан Джейлан

Алпаслан Джейлан Alpaslan Ceylan

Кафедра истории, факультет гуманитарных наук, Кыргызско-Турецкий университет "Манас", Бишкек,

Кыргызстан

Тарых кафедрасы, гуманитардык илимдер факультети, Кыргыз-TYpK "Манас"университети, Бишкек,

Кыргызстан

Department of History, Faculty of Humanities, Kyrgyz-Turkish Manas University, Bishkek, Kyrgyzstan

^^OPY КОМАНДАЛАРЫНАН УТУЛУП КАЛГАН АТ МЕНЕН ЧАБАНДЫН ГЕМАТОЛОГИЯЛЫК ЖАНА БИОХИМИЯЛЫК КePСeТКYЧТePYНYН

ОРТОСУНДАГЫ КОРРЕЛЯЦИЯ

Аннотация

Сунушталган долбоордо салттуу командалык ат оюну болгон Кек бврYДвгY чабандес менен аттын ортосундагы стресс, заттар алмашуу жана физиологиялык параметрлеринин ортосундагы карым-катнаштын децгээлине жецуу жана жецилYYHYн таасирин аныктоо пландаштырылган. Бул YЧYн оюн башталганга чейин жана башталгандан кийин Кек берY оюнуна катышкан 4 команданын аттарынан да, чабандестеринен да кан алынат. Алынган кан YлгYлерYнден биохимиялык жана гематологиялык анализдери автоанализатордун жардамы менен жYргYЗYлет. Андан кийин алынган маалыматтар аттардын, алардын чабандестеринин жана командаларынын ортосундагы жецYY-жецилYY кырдаалына жараша статистикалык талдоого алынды. Натыйжада, жецилген командаларда гематологиялык керсеткYчтерYHYн дээрлик кепчYЛYГYнде оюнга чейин жана оюндан кийин оц жана терс корреляция бар экендиги аныкталган. Жецилген командалардын оюнга чейин аттар менен чабандестердин K менен CK жана TP керсеткYчтерY ортосунда, AP менен ALT, AST менен Na керсеткYчтерY ортосунда, Na менен AP жана CK керсеткYчтерY ортосунда, Mg менен ALB жана CREA керсеткYчтерY ортосунда, Cl менен TP керсеткYчтерY ортосунда негатив корреляция бар экендиги аныкталды. Ошондой эле, оюндан кийин аттар менен чабандестердин AST менен Na, Mg менен K керсеткYчтерY ортосунда негатив корреляция бар экендиги аныкталды.

Жыйынтыгында,, алынган маалыматтарды эске алганда оюнга чейин жана оюндан кийин ат жана чабандестин гематологиялык параметрларынын дээрлик копчулугундо оц жана терс багыттагы байланыштар бар экендиги аныкталды. Ошондой эле, биохимиялык параметрлар оюнга чейин жана андан кийин терс багыттагы корреляцияга ээ экендиги аныкталды. Бул жагдай жецилген командалардагы ат менен чабандесинин бири-бирине тийгизген терс таасири катары чечмеленди.

Ачкыч свздвр: Квк-БврY, ат, чабандес, стресс, гематологиялык жана биохимиялык параметрлар

ВЗАИМОСВЯЗЬ ГЕМАТОЛОГИЧЕСКИХ И THE CORRELATION BETWEEN THE

БИОХИМИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ЛОШАДИ И HEMATOLOGICAL AND BIOCHEMICAL

ВСАДНИКА В ПРОИГРЫВАЮЩИХ КОМАНДАХ PARAMETERS OF THE HORSE AND RIDER IN

КЁКБЁРУ THE LOSING KOKBORU TEAMS

Аннотация

В настоящем исследовании было запланировано определить взаимосвязь между гематологическими и биохимическими параметрами лошади и всадника в проигравших командах в Кёкбёрю, традиционной командной конной игре. Для этого были взяты образцы крови у лошадей и наездников 4 разных команд, участвовавших в двух разных играх Кёкбёрю, до и после начала игры. Биохимические и гематологические показатели определялись с помощью автоанализатора. Полученные данные были подвергнуты статистическому анализу в зависимости от статуса побед и поражений между лошадьми, наездниками и командами. Соответственно, наблюдались отрицательные и положительные корреляции по многим гематологическим параметрам у проигравших команд как до, так и после игры. Кроме того, наблюдалась отрицательная корреляция между уровнями K и CK и TP, между AP и ALT, AST и Na, между Na и AP и CK, между Mg и ALB и CREA, между Cl и TP у лошадей и наездников проигравших команд до игры. Также наблюдалась отрицательная корреляция между уровнями AST и Na и между уровнями Mg и K у лошадей и всадников после игры.

В заключение, с учетом полученных данных, было установлено, что между большинством гематологических показателей лошадей и всадников до и после игры проигравших команд существовали как положительные, так и отрицательные корреляции. Однако по биохимическим показателям как до, так и после игры наблюдались отрицательные корреляции. Это было интерпретировано как негативное влияние лошади и всадника друг на друга в проигравших командах по стемболу.

Ключевые слова: Кёк-Бёрю, лошадь, всадник, гематологические и биохимические показатели

Abstract

In the present study, a research was planned to determine the correlation between hematologic and biochemical parameters of horse and rider in losing teams in Kokboru, a traditional equestrian team game. For this purpose, blood samples were taken from both horses and riders of 4 different teams participating in two different Kokboru games before and after the start of the game. Biochemistry and hematological parameters were tested using an autoanalyzer. The data obtained were then statistically analyzed according to the win-loss status between horses, riders and teams. Accordingly, negative and positive correlations were observed in many hematological parameters of the losing teams both before and after the game. In addition, there was a negative correlation between K and CK and TP levels, between AP and ALT, AST and Na levels, between Na and AP and CK levels, between Mg and ALB and CREA levels, between Cl and TP levels of the horse and rider of the losing teams before the game. There was also a negative correlation between AST and Na levels and between Mg and K levels of horse and rider after the game.

In conclusion, in the light of the data obtained, it was determined that there were both positive and negative correlations between most hematological parameters of the horse and rider before and after the game of the losing teams. However, there were negative correlations in biochemical parameters both before and after the game. This was interpreted as a negative effect of horse and rider on each other in losing stemball teams.

Keywords: Kok-Boru, horse, rider, hematologic and biochemical parameters

Киришуу

Салттуу ат оюндары жана ат спорту бYткYл дYЙнeдe, езгече Борбордук Азияда маанилYY орунга ээ. Бул оюндардын жана спорттун тYрлeрYHYн ичинен Чирит, Поло жана кек бeрY биринчи орунда турат. Айрыкча Кек бeрY Кыргызстан жана Казакстан сыяктуу елкелерде супер лига, 1-лига жана темен^ лига категорияларына ээ болгон салттуу ат спорту болуп, бYГYнкY кYндe да чоц кызыгууну жаратууда. Оюн кец жана тегиз талаада ойнолот жана беш, он же он беш оюнчудан турган эки команда менен ойнолот [1, 2]. Элкеге жараша айрым айырмачылыктар болсо да, оюндун мацызы - алдын ала кесилип, кургатылган козунун же эчкинин терисин атаандаш топтун дарбазасына ыргытуу менен упай топтоо болуп саналат. БелгилYY бир убакыттын ичинде эц кеп упай топтогон команда жецYYЧY болуп чыгат [3, 4].

Киши менен жылкынын ортосунда узак жана тарыхый eнYккeн мамиле калыптанган. Эт eндYPYY жаныбарларды колго YЙрeтYYHYн алгачкы этаптарында негизги тYрткY болгон, бирок жылкылар барган сайын маанилYY транспорт каражатына айланган. КeбYнчe тез байланыш, жYк ташуу, айыл чарба максаттары, тамак-аш, оюн-зоок жана спорт булагы катары колдонулган аттар бYГYнкY кYндe терапиялык ат минYY программаларында да колдонулат [5, 6].

КeпчYЛYк илимий изилдеелер жаныбарлардын мурунку ез ара аракеттенишYYлeрYHYн натыйжасында кишилерди оц, терс же нейтралдуу стимул катары "ойлойт" [7]. Бул ез ара аракеттенYYHYн TYPYH жана узактыгын чагылдырат, тажрыйбанын таасирин баалоо YЧYн зарыл болгон метрика системасы колдонулат. Бул елчеелер жана баалоолор байкоону, жYPYм-турум тесттерин жана кептеген физиологиялык тесттерди камтыйт [8].

Ат менен чабандестин ортосундагы мамиле чабандестин да, аттын да кeрсeткYчтeрYнe ар кандай децгээлде таасир этиши мYмкYн. КeбYрeeк изилдеелер атка кантип жакшыраак жана коопсуз мамиле кылууну, кандай ыкмалар жана убакытты аныктоо оц байланышты eрчYTYYгe жардам берерин жана кишинин башкаруусу жана кам кeрYYCY жылкыга кандай таасир тийгизерин баалоого жардам берет. Жылкылардын жYPYш-туруш белгилерин билYY кырсыктардын азайышына жана иштин жогорулашына алып келет [9, 10]. Физиологиялык параметрлерге байкоо жYргYЗYY жана YЗГYЛTYKCYЗ мониторинг жылкыларды коопсуз кармоо YЧYн зарыл [8].

Сунушталган долбоордо салттуу командалык ат оюну болгон Кек бeрYдe ат менен чабандестин ортосунда стресс, заттар алмашуу жана физиологиялык параметрлердин ортосундагы ез ара байланыштын децгээлине жецYY менен жецилYYHYн таасирин аныктоо максатталган.

Материал жана методтор

Сунушталган долбоордо материал катары Кыргыз-ТYрк "Манас" Университетинин Этноспорттук Комплексинде ойногон Кыргызстан Кeк-БeрY Суперлигасынын 4 Кeк-БeрY командасынын аттары жана чабандестери катышты. Долбоорду жYргYЗYYгe Кыргыз-ТYрк «Манас» университетинин Жаныбарларга эксперимент жYргYЗYY боюнча жергиликтYY этика комитетинен (Документтердин Датасы Жана Саны: 20.01.2023- 2023/01) жана Кыргыз Республикасынын Саламаттык сактоо министрлигине караштуу «Профилактикалык

медицина» илимий-eндYPYштYк бирикмесинин Этика комитетинен макулдук алынган (Документтердин Датасы Жана Саны: 15.01.2023- 2023/03).

Долбоорго болжол менен 500-600 кг салмактагы кыргыз тукумундагы, 3-4 жаштагы, тоюттандыруу жана таптоо стилдери бирдей болгон клиникалык жактан соо 40 Кек бeрY жылкылары изилденет. Мындан тышкары долбоорго 20-25 жаштагы, 70-80 кг салмактагы, бул аттарды оюндарда жана машыгууда колдонгон клиникалык жактан ден соолугу чьщ 40 эркек чабандестер изилденет.

Кан улгулерун алуу процедурасы

Оюн башталганга чейин жарым саат мурда жана оюн аяктагандан кийин жарым сааттын ичинде ар бир командадан 10 аттан жана чабандестерден кан алынды. Аттардын кYрee тамырынан кан YлгYлeрY 10 мл кан тYTYкчeлeрYнe чогултулуп, сывороткалары алынган. Чабандестерден веноздук кандын YлгYлeрY 10 мл кан тYTYкчeлeрYнe чогултулуп, сывороткалары алынган. Мындан тышкары, бир эле учурда гематологиялык анализ YЧYн 5 мл EDTA кан тYTYкчeлeрYнe аттардан жана чабандестерден кан YлгYлeрY алынган. Жалпысынан 80 аттын жана 80 чабандестин каны алынган.

Сыворотка YлгYлeрYHYн eлчeeлeрY жасалганга чейин -80 oC товдургучта сакталган. EDTA тYTYкчeлeрYндeгY кандын eлчeeлeрY, кан алынгандан кийин 2 сааттын ичинде жасалган.

Гематологиялык анализ YЧYн ак кан клеткалары (WBC), кызыл кан клеткалары (RBC), гемоглобин концентрациясы (HGB), гематокрит (HCT), орточо корпускулярдык кeлeм (MCV), орточо корпускулярдык гемоглобин (MCH), орточо корпускулярдык гемоглобин концентрациясы (MCHC), тромбоциттердин орточо кeлeмY (MPV), тромбоциттердин таралышынын кевдиги (PDW), прокальцитонин (РСТ), эритроциттердин таралышынын кевдиги (RDW), тромбоциттердин чоц клеткаларга болгон катышы (P-LCR), MID (Башка типтеги ак кан клеткаларынын биргелешкен маанисин кeрсeтeт, лимфоциттер же гранулоциттер катары классификацияланбаган ак кан клеткалары), лимфоцит (LYM), гранулоцит (GRA) жана тромбоциттердин (PLT) параметрлери eлчeнгeн.

Сыворотканын биохимиялык параметрлери: натрий (Na), калий (K), хлор (Cl), креатинин (CREA), мочевина, жалпы белок (TP), альбумин, магний (Mg), щелочтук фосфатаза (AP), креатинкиназа (CK) , аланин аминотрансфераза (ALT) жана аспартатаминотрансфераза (АСТ) eлчeeлeрY жYргYЗYлгeн.

Биохимиялык анализдерди жургузуу

Электролиттерден башка биохимиялык кeрсeткYчтeр автоматтык биохимиялык анализатордун жардамы менен eлчeнгeн. Электролиттердин децгээли электролит анализатору менен аныкталды [11].

Гематологиялык анализдерди жургузуу

CBC жана WCDC eлчeeлeрY автоматтык лазердик гематология анализаторунун жардамы менен жасалган. Бардык кан анализдери Кыргыз-ТYрк "Манас" Университетинин борбордук лабораториясында, Ветеринария факультетинде жана жеке лабораторияларда аутсорсинг кызматтары аркылуу жYргYЗYлДY [11].

Андан кийин оюнга чейнки жана оюндан кийин аттардан жана чабандестерден алынган маалыматтар жецYY-жецилYY кырдаалына жараша статистикалык талдоого алынды.

Статистикалык анализ

Долбоордун аягында, адегенде бардык чабандестердин жана аттардын параметрлери боюнча алынган маалыматтардын жардамы менен сыпаттама статистикасы эсептелген. Ар бир параметр YЧYн маалыматтар нормалдуу бeлYштYPYYHY кeрсeткeнбY жана ал параметрдик тесттик божомолдорго жооп береби же жокпу текшерилген. Андан кийин маалыматтар Windows YЧYн SPSSке eткeрYлдY. 26 пакеттик программаларга которулду. Ат менен чабандестин eзгeрмeлeрYHYн ортосундагы корреляция да Спирман корреляциялык анализи менен аныкталган.

Натыйжалар

Жецилген командаларда оюнга чейин жана оюндан кийин ат менен чабандестин гематологиялык кeрсeткYчтeрYHYн ортосундагы корреляция 1 жана 3-таблицаларда жыйынтыкталат. Жыйынтыктарда, оюнга чейин жана оюндан кийин ^ш^ген кeрсeткYчтeрдe терс жана оц корреляция болгону байкалган.

Жецилген командаларда оюнга чейин ат жана чабандестин биохимиялык кeрсeткYчтeрYHYн ортосундагы корреляция маалыматтары 2 таблицада берилген. Жыйынтыктарда, К менен СК жана TP ортосунда, AP менен ALT, AST жана Na ортосунда, Na менен AP жана CK ортосунда, Mg менен ALB жана CREA ортосунда, Cl менен TP ортосунда терс байланыш бар экендиги аныкталды.

Жецилген командаларда оюндан кийин ат жана чабандестин биохимиялык кeрсeткYчтeрYHYн ортосундагы корреляция маалыматтары 4 таблицада берилген. Жыйынтыктарда, AST менен Na жана Mg менен K ортосунда терс байланыш бар экендиги аныкталды.

Таблица № 1: Жецилген командаларда оюнга чейин ат жана чабандестин гематологиялык кврсвткYчтврYHYн ортосундагы корреляция

LY MI GR M RD RD HC PD PC PL

Binic W LY MI GR M D A RB HG CH M VC VS T MP W T CR PL

At i BC M D A % % % C B C CV V D % V % % % T

WB Corre - 0,1 - - 0,1 - - - - - 0,1 - 0,0 - 0,0 0,0 - 0,0 -

C lation 0,0 50 0,2 0,0 53 0,1 0,1 0,0 0,1 0,0 64 0,1 29 0,0 38 17 0,1 18 0,2

99 64 49 77 05 69 90 90 81 69 77 86

Sig. 0,6 0,5 0,2 0,8 0,5 0,4 0,6 0,7 0,4 0,7 0,5 0,4 0,9 0,7 0,8 0,9 0,4 0,9 0,2

86 40 75 42 33 68 67 78 36 14 02 59 06 78 78 46 68 43 35

LY Corre - - - - - - 0,0 - - 0,1 0,0 - - 0,4 - - -

M lation 0,1 0,0 0,3 0,0 0,0 0,2 82 0,1 0,2 38 91 0,4 0,2 32 0,1 0,2 0,4

51 38 49 44 29 86 36 29 10 11 77 16 02

Sig. 0,5 0,8 0,1 0,8 0,9 0,2 0,7 0,6 0,3 0,5 0,7 0,0 0,1 0,4 0,0 0,4 0,4 0,0 0,1

63 85 70 66 11 66 53 02 76 97 29 02 02 16 83 97 05 48 10

MI Corre 0,4 0,2 0,0 0,3 - - 0,1 0,1 0,0 - - - - 0,1 0,1 0,2 - 0,1 -

D lation 14 78 60 56 0,0 0,1 38 90 22 0,2 0,0 0,3 0,2 19 48 63 0,2 52 0,2

75 87 46 84 70 92 28 57

Sig. 0,0 0,2 0,8 0,1 0,7 0,4 0,5 0,4 0,9 0,3 0,7 0,1 0,2 0,6 0,5 0,3 0,3 0,5 0,3

99 81 20 61 75 73 98 66 35 42 50 44 56 50 71 07 79 60 20

GR Corre - 0,4 - - 0,4 - - - - - 0,0 - 0,0 - 0,0 0,0 - 0,0 -

A lation 0,0 75 0,4 0,1 71 0,3 0,4 0,1 0,2 0,0 65 0,0 86 0,1 15 79 0,1 00 0,2

31 35 84 73 28 15 34 46 35 84 19 13

Sig. 0,9 0,0 0,0 0,4 0,0 0,1 0,0 0,6 0,3 0,8 0,8 0,8 0,7 0,4 0,9 0,7 0,6 1,0 0,4

07 54 81 80 57 41 87 60 65 62 04 93 43 80 55 64 49 00 11

LY Corre - - 0,1 - - 0,2 0,1 - 0,0 0,2 0,0 - - - 0,2 - - 0,2 -

M lation 0,1 0,2 87 0,0 0,1 34 70 0,1 29 35 93 0,3 0,2 0,0 38 0,2 0,0 99 0,1

% 29 77 34 72 08 88 65 48 41 99 00

Sig. 0,6 0,2 0,4 0,8 0,5 0,3 0,5 0,6 0,9 0,3 0,7 0,1 0,3 0,8 0,3 0,3 0,7 0,2 0,7

22 82 73 96 10 66 15 80 11 65 22 23 04 55 59 52 04 44 01

MI Corre 0,3 0,0 0,3 0,4 - 0,1 0,3 - - - - - - - 0,1 0,2 0,0 0,1 0,0

D% lation 92 05 45 40 0,3 25 85 0,1 0,1 0,0 0,0 0,3 0,3 0,0 21 73 07 41 50

39 07 45 50 60 55 18 90

Sig. 0,1 0,9 0,1 0,0 0,1 0,6 0,1 0,6 0,5 0,8 0,8 0,1 0,2 0,7 0,6 0,2 0,9 0,5 0,8

19 85 76 77 84 32 27 83 79 49 19 62 14 32 44 89 79 89 48

GR Corre 0,0 0,2 - - 0,1 - - 0,1 - - - 0,3 0,2 0,0 - 0,2 0,0 - 0,0

A% lation 71 34 0,2 0,0 72 0,2 0,1 10 0,0 0,2 0,0 64 31 49 0,2 09 87 0,2 83

48 02 45 81 26 05 92 30 84

Sig. 0,7 0,3 0,3 0,9 0,5 0,3 0,4 0,6 0,9 0,4 0,7 0,1 0,3 0,8 0,3 0,4 0,7 0,2 0,7

86 66 37 93 10 43 88 73 22 30 26 50 73 52 74 21 40 69 51

RB Corre 0,1 - 0,3 0,2 - 0,1 0,3 0,1 0,1 - - 0,1 - 0,1 - - 0,2 0,3

C lation 79 0,1 62 84 0,3 99 00 40 34 0,2 0,1 24 0,0 99 0,3 0,0 11 46

51 33 16 62 30 83 81

Sig. 0,4 0,5 0,1 0,2 0,1 0,4 0,2 0,5 0,5 0,3 0,5 0,6 0,9 0,4 0,1 0,7 0,3 0,0 0,1

63 37 28 38 63 14 12 69 83 74 06 14 03 13 06 42 85 49 47

HG Corre 0,1 - 0,2 0,2 - 0,1 0,2 0,0 0,0 - - 0,1 0,0 0,1 - - 0,1 0,3

B lation 51 0,0 97 28 0,2 62 37 99 96 0,1 0,1 18 18 61 0,4 0,1 96 40

82 58 97 19 19 40

Sig. 0,5 0,7 0,2 0,3 0,2 0,5 0,3 0,6 0,6 0,4 0,6 0,6 0,9 0,5 0,0 0,5 0,4 0,0 0,1

37 40 17 48 86 07 28 86 96 19 26 30 40 11 74 68 22 30 54

MC Corre 0,1 - - 0,3 - - 0,3 0,2 0,2 - 0,0 - 0,1 0,2 0,2 - 0,1 0,2 -

HC lation 49 0,0 0,1 61 0,3 0,3 79 05 21 0,0 61 0,1 75 29 56 0,0 32 01 0,1

55 44 36 78 48 65 79 24

Sig. 0,5 0,8 0,5 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,3 0,8 0,8 0,4 0,4 0,3 0,2 0,7 0,5 0,4 0,6

42 24 57 29 59 11 09 00 62 47 03 99 75 46 90 49 90 09 12

MC Corre - 0,3 - 0,3 - - - 0,2 0,1 0,0 0,2 - 0,2 - - 0,2 -

H lation 0,0 77 0,2 52 0,3 0,0 0,0 01 60 42 80 0,1 71 0,0 0,1 55 0,2

98 31 17 76 89 28 97 23 82

Sig. 0,6 0,1 0,0 0,3 0,1 0,0 0,1 0,7 0,7 0,4 0,5 0,8 0,2 0,6 0,2 0,6 0,6 0,2 0,2

89 11 21 42 39 26 86 58 17 10 13 65 45 02 61 94 15 93 42

MC Corre - 0,4 - - - 0,3 0,2 0,1 0,2 - 0,1 - - 0,1 -

V lation 0,2 38 0,3 0,1 0,1 00 08 51 87 0,2 02 0,1 0,2 11 0,2

24 08 99 79 40 52 60 58

Sig. 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,4 0,4 0,2 0,3 0,5 0,2 0,3 0,6 0,5 0,2 0,6 0,2

56 61 46 41 09 99 13 14 63 11 93 36 34 22 78 35 83 52 86

RD Corre 0,2 - 0,2 0,3 - 0,0 0,3 0,1 0,2 0,0 0,1 0,1 0,2 0,2 - - 0,0 - 0,1

VC lation 59 0,0 38 79 0,3 08 26 67 26 00 30 87 44 67 0,2 0,1 25 0,4 34

V 29 54 96 09 05

Sig. 0,2 0,9 0,3 0,1 0,1 0,9 0,1 0,4 0,3 1,0 0,5 0,4 0,3 0,2 0,2 0,6 0,9 0,0 0,5

85 06 26 10 37 74 73 95 53 00 96 43 14 70 18 57 20 85 85

RD Corre - 0,4 - - 0,3 - - - - 0,2 0,4 0,2 - - - - - -

VS lation 0,1 16 0,3 0,2 99 0,2 0,3 0,1 0,0 84 06 79 0,0 0,2 0,2 0,3 0,2 0,1

D 15 27 78 53 75 55 75 97 29 94 09 91 87

Sig. 0,6 0,0 0,1 0,2 0,0 0,2 0,1 0,5 0,7 0,2 0,0 0,2 0,0 0,6 0,3 0,2 0,1 0,2 0,4

38 76 72 49 91 96 13 25 61 39 84 48 28 92 46 22 98 27 43

HC Corre 0,1 - 0,3 0,2 - 0,2 0,2 0,1 0,1 - - 0,1 0,0 0,2 - - 0,1 0,3

T% lation 96 0,1 77 77 0,3 08 66 42 60 0,1 0,1 58 24 16 0,4 0,1 88 40

02 07 87 13 02 22

Sig. 0,4 0,6 0,1 0,2 0,2 0,3 0,2 0,5 0,5 0,4 0,6 0,5 0,9 0,3 0,0 0,6 0,4 0,0 0,1

22 78 12 51 01 93 70 62 13 43 44 17 23 75 88 18 41 35 54

HC Corre 0,1 0,0 0,2 0,0 0,0 0,2 - - - 0,0 0,2 0,3 - - 0,1 - - 0,1

T% lation 12 96 33 26 82 55 0,1 0,1 0,0 95 79 53 0,0 0,2 95 0,0 0,2 43

38 68 21 25 07 28 45

Sig. 0,6 0,7 0,3 0,9 0,7 0,3 0,5 0,5 0,9 0,7 0,2 0,0 0,1 0,9 0,4 0,4 0,9 0,3 0,5

60 05 52 19 48 07 86 04 35 09 62 36 50 22 10 39 13 28 70

PL Corre - 0,1 - - 0,3 0,3 - - 0,2 0,0 - - - 0,1 - - 0,1 -

T lation 0,2 33 0,0 0,2 03 07 0,4 0,2 78 85 0,3 0,2 0,3 25 0,1 0,1 75 0,0

19 07 62 03 88 06 30 68 12 50 83

Sig. 0,3 0,0 0,5 0,9 0,2 0,2 0,2 0,0 0,2 0,2 0,7 0,2 0,3 0,1 0,6 0,6 0,5 0,4 0,7

68 38 87 77 78 07 00 87 31 49 30 02 43 21 11 49 40 75 34

MP Corre 0,5 0,0 - - 0,2 - - 0,4 0,5 0,0 0,4 - 0,2 - 0,0 0,2 -

V lation 18 43 0,1 0,4 61 0,2 0,1 69 90 81 46 0,1 48 0,0 12 17 0,1

93 46 29 57 39 12 20

Sig. 0,0 0,1 0,9 0,0 0,6 0,2 0,5 0,5 0,7 0,2 0,1 0,8 0,2 0,7 0,5 0,9 0,9 0,6 0,7

33 88 19 38 47 68 33 86 11 41 23 49 68 42 53 77 77 06 76

PD Corre - - 0,5 - 0,1 0,4 - 0,2 0,2 - - 0,2 - 0,2 - 0,1 0,6 - 0,5

W lation 0,1 0,3 43 0,1 08 07 0,1 87 75 0,3 0,4 96 0,2 89 0,2 20 47 0,2 51

% 92 35 44 63 93 55 04 47 16

Sig. 0,6 0,4 0,1 0,7 0,7 0,3 0,7 0,4 0,5 0,3 0,2 0,4 0,6 0,4 0,5 0,7 0,0 0,6 0,1

49 17 64 34 99 17 00 90 09 36 57 76 29 87 55 76 83 08 57

PC Corre - - - - 0,0 0,0 - - - - 0,0 0,0 0,0 - - 0,5 - - -

T% lation 0,3 0,0 0,3 0,2 72 72 0,0 0,5 0,5 0,1 36 80 00 0,5 0,3 12 0,2 0,3 0,0

83 36 03 04 54 39 39 72 24 07 40 23 24

Sig. 0,3 0,9 0,4 0,6 0,8 0,8 0,8 0,1 0,1 0,6 0,9 0,8 1,0 0,1 0,4 0,1 0,5 0,4 0,9

49 33 66 29 66 66 99 68 68 84 33 50 00 82 59 95 68 35 55

PL Corre 0,5 0,4 0,1 0,4 0,1 - - - - - - 0,0 - - - 0,0 0,5 - 0,4

CR lation 00 05 35 52 67 0,2 0,1 0,0 0,2 0,0 0,2 00 0,2 0,2 0,1 84 24 0,1 05

% 86 20 24 86 49 14 86 16 32 19

Sig. 0,2 0,3 0,7 0,2 0,6 0,4 0,7 0,9 0,4 0,9 0,6 1,0 0,4 0,6 0,7 0,8 0,1 0,7 0,3

07 20 50 60 93 93 78 55 93 09 10 00 93 08 56 44 83 79 20

Таблица № 2. Жецилген командаларда оюнга чейин ат жана чабандестин биохимиялык кврсвткучтврунун ортосундагы корреляция

At Б1м1с1 ск ALB ТР ALT AST ЛР СЯЕ Л иЯЕ Л Ка к Мц С1

Ж СоггеМю 0,180 - 0,005 0,032 0,173 0,055 0,026 0,171 -0,083 -,556* 0,073 0,004

п 0,158

0,461 0,518 0,983 0,895 0,479 0,822 0,915 0,483 0,734 0,014 0,773 0,987

ALB СоггеМю 0,261 0,018 0,149 - 0,116 0,243 0,239 -0,202 0,290 0,008 0,064 0,076

п 0,069

0,281 0,940 0,541 0,778 0,637 0,316 0,324 0,407 0,228 0,973 0,802 0,757

TP СоггеМю 0,037 0,007 - - -0,406 - -0,036 0,022 -0,315 -,458* - -

п 0,171 0,123 0,062 0,244 0,364

0,881 0,977 0,483 0,616 0,084 0,800 0,882 0,929 0,189 0,049 0,330 0,126

ALT СоггеМю 0,286 0,161 0,243 - -0,027 0,028 0,047 0,259 0,189 0,404 - 0,050

п 0,061 0,001

0,235 0,509 0,317 0,803 0,912 0,909 0,848 0,285 0,439 0,086 0,997 0,840

AST СоггеМю 0,405 0,179 0,026 - -,458* 0,244 -0,103 0,041 -0,295 0,198 - -

п 0,385 0,383 0,062

0,085 0,464 0,915 0,103 0,049 0,314 0,675 0,867 0,221 0,418 0,116 0,800

ЛР СоггеМю 0,100 - - -,499* - 0,386 -0,385 -0,144 - - - -

п 0,296 0,051 ,614** ,658** 0,335 0,395 0,391

0,684 0,218 0,836 0,030 0,005 0,102 0,104 0,556 0,002 0,160 0,105 0,098

СЯЕ СоггеМю 0,196 0,064 - 0,075 0,353 0,051 0,331 -0,263 0,230 - 0,451 0,150

Л п 0,140 0,279

0,422 0,793 0,566 0,760 0,139 0,835 0,167 0,276 0,343 0,248 0,060 0,540

иЯЕ СоггеМю 0,073 - - - -0,110 - -0,108 -0,007 -0,089 - - 0,167

Л п 0,396 0,282 0,057 0,027 0,229 0,163

0,767 0,093 0,241 0,818 0,655 0,913 0,661 0,977 0,718 0,347 0,519 0,494

Ка СоггеМю - - 0,129 0,351 0,194 0,025 0,028 -0,380 0,212 - 0,040 -

п ,586** 0,090 0,152 0,127

0,008 0,715 0,598 0,141 0,426 0,918 0,910 0,109 0,385 0,533 0,875 0,604

к СоггеМю -0,218 - - 0,146 0,007 0,145 -0,047 -0,040 -0,414 - - 0,125

п 0,220 0,097 0,062 0,193

0,371 0,365 0,694 0,552 0,977 0,553 0,848 0,872 0,078 0,800 0,444 0,611

Мц СоггеМю -0,011 -,497* - - -0,374 0,152 -,499* -0,419 -0,356 0,212 - -

п 0,366 0,323 0,233 0,138

0,966 0,030 0,123 0,177 0,115 0,534 0,030 0,074 0,135 0,384 0,352 0,573

С1 СоггеМю -0,272 0,036 -,530* 0,437 0,220 - -0,017 -0,138 -0,138 - 0,193 0,057

п 0,225 0,307

0,260 0,884 0,019 0,061 0,365 0,354 0,944 0,572 0,574 0,201 0,444 0,818

Таблица № 3. Жецилген командаларда оюндан кийин ат жана чабандестин гематологиялык кврсвткучтврунун ортосундагы корреляция

At ЕЛта WBC LYM MID GRA LYM % GRA % RBC HGB MCH C MC H RDVC V RDVS D HCT % PLT MPV PDW % PCT % PLCR %

WBC СопеЫю п 1,000 0,199 -0,287 0,218 -0,370 0,228 -0,129 -0,374 0,457 0,632 0,000 -0,400 0,800

0,445 0,041 0,000 0,264 0,400 0,027 0,006 0,131 0,364 0,609 0,126 0,014 0,056 0,368 1,000 0,600 0,200

LYM СопеЫю п 0,199 1,000 0,037 0,472 -0,227 0,055 -0,200 0,353 0,000 0,500 0,500 0,500

0,445 0,002 0,889 0,000 0,000 0,042 0,056 0,382 0,835 0,032 0,442 0,036 0,164 1,000 0,667 0,667 0,667

MID СопеЫю п 1,000 0,309 0,333 -0,463 0,302 -0,255 -0,281 0,412 0,000 0,500 0,500 0,500

0,041 0,002 0,228 0,191 0,061 0,022 0,007 0,018 0,238 0,324 0,274 0,006 0,101 1,000 0,667 0,667 0,667

GRA СопеЫю п 0,037 0,309 1,000 0,436 0,358 0,471 -0,387 0,257 0,105 -0,254 -0,387 0,407 0,000 0,500 0,500 0,500

0,000 0,889 0,228 0,033 0,080 0,158 0,056 0,124 0,320 0,690 0,325 0,125 0,105 1,000 0,667 0,667 0,667

LYM% СопеЫю п 0,287 0,333 1,000 0,336 0,218 0,060 0,283 -0,041 -0,299 0,164 0,866 0,500 0,500

0,264 0,000 0,191 0,033 0,000 0,187 0,400 0,818 0,272 0,014 0,877 0,244 0,529 0,333 0,667 0,667

GRA% СопеЫю п 0,218 0,463 0,436 1,000 0,349 0,267 0,044 0,188 0,077 0,336 0,225 0,866 -0,500 -0,500

0,400 0,000 0,061 0,080 0,000 0,169 0,300 0,866 0,470 0,029 0,768 0,188 0,384 0,333 0,667 0,667

RBC СоггеЫю п 0,358 -0,336 0,349 1,000 0,303 0,252 0,102 0,372 0,316 0,600 0,200 -0,400

0,027 0,042 0,022 0,158 0,187 0,169 0,000 0,221 0,314 0,027 0,687 0,000 0,129 0,684 0,400 0,800 0,600

HGB СоггеЫю п 0,472 0,471 -0,218 0,267 1,000 0,423 0,016 0,338 0,229 0,466 0,316 0,600 0,200 -0,400

0,006 0,056 0,007 0,056 0,400 0,300 0,000 0,080 0,951 0,170 0,361 0,000 0,051 0,684 0,400 0,800 0,600

MCHC СопеЫю п 0,370 0,227 0,387 0,060 0,044 0,303 0,423 1,000 0,389 0,023 0,150 0,340 0,500 0,632 -0,632 0,316

0,131 0,382 0,018 0,124 0,818 0,866 0,221 0,080 0,110 0,928 0,553 0,167 0,041 0,500 0,368 0,368 0,684

MCH СоггеЫю п 0,228 0,055 0,302 0,257 0,283 -0,188 0,252 0,016 0,389 1,000 -0,442 -0,084 0,404 0,833 0,632 -0,632 0,949

0,364 0,835 0,238 0,320 0,272 0,470 0,314 0,951 0,110 0,067 0,000 0,741 0,097 0,167 0,368 0,368 0,051

RDVC СоггеЫю V п 0,129 0,255 0,105 0,338 0,023 0,442 1,000 0,111 0,410 0,105 0,632 -0,400 0,800 -0,400

0,609 0,032 0,324 0,690 0,014 0,029 0,027 0,170 0,928 0,067 0,661 0,091 0,680 0,368 0,600 0,200 0,600

RDVSD СоггеЫю п 0,374 0,200 0,281 0,254 -0,041 0,077 0,102 0,229 0,150 0,111 1,000 0,219 0,467 0,316 0,200 0,600 0,000

0,126 0,442 0,274 0,325 0,877 0,768 0,687 0,361 0,553 0,000 0,661 0,382 0,050 0,684 0,800 0,400 1,000

HCT% Correlatio n 0,387 -0,299 0,336 0,340 0,084 0,410 0,219 1,000 0,422 0,316 0,600 0,200 -0,400

Sig. 0,014 0,036 0,006 0,125 0,244 0,188 0,000 0,000 0,167 0,741 0,091 0,382 0,081 0,684 0,400 0,800 0,600

PLT Correlatio n 0,457 0,353 0,412 0,407 0,164 -0,225 0,372 0,466 0,404 -0,105 -0,467 -0,422 1,000 0,949 -0,200 -0,800

Sig. 0,056 0,164 0,101 0,105 0,529 0,384 0,129 0,051 0,041 0,097 0,680 0,050 0,081 0,051 0,800 0,200

MPV Correlatio n 0,632 0,000 0,000 0,000 0,866 -0,866 0,316 0,316 0,500 0,833 -0,632 -0,316 -0,316 0,949 1,000 0,316 -0,949 0,949

Sig. 0,368 1,000 1,000 1,000 0,333 0,333 0,684 0,684 0,500 0,167 0,368 0,684 0,684 0,051 0,684 0,051 0,051

PDW% Correlatio n 0,000 0,500 0,500 0,500 0,500 -0,500 0,600 0,600 0,632 0,632 -0,400 0,200 0,600 0,200 0,316 1,000 -0,200 0,400

Sig. 1,000 0,667 0,667 0,667 0,667 0,667 0,400 0,400 0,368 0,368 0,600 0,800 0,400 0,800 0,684 0,800 0,600

PCT% Correlatio n 0,400 0,500 0,500 0,500 0,200 0,200 -0,632 0,632 0,800 0,600 0,200 0,949 -0,200 1,000 -0,800

Sig. 0,600 0,667 0,667 0,667 0,800 0,800 0,368 0,368 0,200 0,400 0,800 0,051 0,800 0,200

PLCR Correlatio % n 0,800 0,500 0,500 0,500 0,500 -0,500 0,400 0,400 0,316 0,949 -0,400 0,000 -0,400 0,800 0,949 0,400 -0,800 1,000

Sig. 0,200 0,667 0,667 0,667 0,667 0,667 0,600 0,600 0,684 0,051 0,600 1,000 0,600 0,200 0,051 0,600 0,200

3б

Таблица № 4: Жецилген командаларда оюндан кийин ат жана чабандестин биохимиялык кeрсeткYчтeрYHYн ортосундагы корреляция

СЯЕ иЯЕ

Лt Б1м1с1 ск ALB ТР ALT AST ЛР Л Л к МЦ С1

ск Corre1atio 1,000 0,307 - 0,209 0,100 0,342 0,316 -0,029 0,077 0,130 0,188 0,388

п 0,131

0,216 0,604 0,404 0,693 0,165 0,201 0,909 0,760 0,606 0,455 0,111

ЛLБ Corre1atio 0,307 1,000 - 0,399 0,399 - 0,389 -0,272 0,061 - - 0,191

п 0,005 0,154 0,293 0,145

Sig. 0,216 0,984 0,101 0,101 0,542 0,110 0,275 0,810 0,238 0,567 0,447

ТР - - 1,000 0,022 0,265 0,011 -0,143 0,158 0,069 0,425 - 0,161

п 0,131 0,005 0,256

Sig. 0,604 0,984 0,932 0,287 0,964 0,573 0,531 0,785 0,079 0,304 0,523

ЛLT Corre1atio 0,209 0,399 0,022 1,000 0,408 - 0,238 -0,245 - - - 0,219

п 0,389 0,352 0,390 0,357

Sig. 0,404 0,101 0,932 0,093 0,111 0,342 0,327 0,152 0,110 0,146 0,383

ЛST Corre1atio 0,100 0,399 0,265 0,408 1,000 0,053 0,419 0,083 -,581* - - -

п 0,030 0,093 0,009

Sig. 0,693 0,101 0,287 0,093 0,836 0,083 0,744 0,011 0,906 0,713 0,971

ЛР Corre1atio 0,342 - 0,011 - 0,053 1,000 -0,024 0,167 0,257 0,185 0,412 -

п 0,154 0,389 0,105

Sig. 0,165 0,542 0,964 0,111 0,836 0,925 0,507 0,303 0,462 0,090 0,677

СЯЕ 0,316 0,389 - 0,238 0,419 - 1,000 0,222 - - - 0,265

Л п 0,143 0,024 0,357 0,092 0,125

Sig. 0,201 0,110 0,573 0,342 0,083 0,925 0,375 0,146 0,716 0,622 0,288

иЯЕ Corre1atio - - 0,158 - 0,083 0,167 0,222 1,000 - 0,288 0,129 0,009

Л п 0,029 0,272 0,245 0,342

Sig. 0,909 0,275 0,531 0,327 0,744 0,507 0,375 0,165 0,247 0,609 0,972

Corre1atio 0,077 0,061 0,069 - -,581* 0,257 -0,357 -0,342 1,000 - - -

п 0,352 0,042 0,023 0,049

Sig. 0,760 0,810 0,785 0,152 0,011 0,303 0,146 0,165 0,869 0,927 0,848

к Corre1atio 0,130 - 0,425 - - 0,185 -0,092 0,288 - 1,000 ,516* 0,218

п 0,293 0,390 0,030 0,042

Sig. 0,606 0,238 0,079 0,110 0,906 0,462 0,716 0,247 0,869 0,028 0,386

МЦ Corre1atio 0,188 - - - - 0,412 -0,125 0,129 - ,516* 1,000 -

п 0,145 0,256 0,357 0,093 0,023 0,027

Sig. 0,455 0,567 0,304 0,146 0,713 0,090 0,622 0,609 0,927 0,028 0,914

С1 0,388 0,191 0,161 0,219 - - 0,265 0,009 - 0,218 - 1,000

п 0,009 0,105 0,049 0,027

Sig. 0,111 0,447 0,523 0,383 0,971 0,677 0,288 0,972 0,848 0,386 0,914

Жыйынтык жана талкуу

«Кeк-БeрY» салттуу командалык оюну Борбор Азия eлкeлeрYнeн тышкары дYЙнeдe анча белгилYY эмес. Буга чейин Кeк-БeрY боюнча тарыхый-социологиялык изилдeeлeрдeн башка ^п изилдee жYргYЗYлгeн эмес. Мындай кырдаал Кeк-БeрY сыяктуу салттуу ат оюндарынын бYткYл дYЙнeгe жайылышына жана кийинки муундарга eтYШYнe айрым тоскоолдуктарды жаратууда. Кайрадан ат спортунда ат менен чабандестин гармониясынын маанилYYЛYГY баарына белгилYY. Бул адаптациянын физикалык жана психологиялык мYнeздeмeлeрY белгилYY болгону менен, предметке тиешелYY физиологиялык параметрлердин гармониясы eзгeчe ат спортунун командалык оюндарында ^п изилденген эмес. Дагы белгилей кетчY нерсе ат спортунун командалык тYрлeрYндe жецYY менен жецилYYHYн физиологиялык кeрсeткYчтeр менен байланышы тууралуу басылмалар жок. Ушул себептен, бул изилдeeдeн чогулган маалыматтар тема боюнча биринчи маалыматты тYЗгeн.

Кайталануучу кeнYГYYлeр аттардын кептеген физиологиялык жана анатомиялык ыцгайлашуусун шарттайт. Бул адаптация иш жYЗYндe кeнYГYY менен байланышкан физиологиялык стресс факторлорунан келип чыккан чьщалуунун таасирин азайтуу YЧYн зарыл [12]. Булчуц ткандары сыяктуу эле, кeнYГYY менен кандын компоненттеринде eзгeрYYлeр болот. КeнYГYY менен байланышкан кандагы биохимиялык eзгeрYYлeр ар кандай системалардын функцияларындагы eзгeрYYлeрдY чагылдырат [13]. Айвазоглу жана башкалардын [14] араб кYЛYктeрYHYн 30 мYнeттYк машыгуусуна чейин жана андан кийин кээ бир биохимиялык маалыматтарды анализдеген изилдeeсYндe, машыгууга чейинки СК-МВ, LDH, AST жана АЬТ децгээли 231,15 ± 8,96 U/L, 692,45 ± 34,12 U/L 309,92 ± 18,48 U/L жана 11,83 ± 0,92 U/L болгон, ал эми машыгуудан кийин, 289,80 ± 10,96 и/Ц 704,25 ± 22,03 и/Ь, 328,45 ± 19.58 и/Ь, 15.2 ± 1,03 и/Ь болгону аныкталган. Таза кандуу кYЛYк аттарга жYPГYЗYЛгeн изилдeeлeрдe LDH, AST жана АЬТ денгээлинин машыгуудан кийин кeбeйeрY билдирилди [15, 16]. Ошондой эле, пироплазмоз менен ооруган жылкыларда машыгуудан кийин LDH жана AST денгээли кeбeйeт деп болжолдонууда [17].Эндуренс аттарынын LDH жана AST денгээли аттардын кeнYГYYДeн кийин кeбeйeт деп сунушталат [18]. КeнYГYYДeн кийин LDH кeбeЙYШY кычкылдануу пероксидациясынан [19] жана кeнYГYYлeрдYн интенсивдYYЛYГYнeн улам гипоксиядан улам таяныч-кыймыл аппаратынын клеткаларына жана гепатоциттерге зыян келтирет деп ойлошот.

Аллам жана башкалар [15] 1600 метрге чуркоодон кийин 5, 10 жана 60-мYнeттe кYЛYктeрдeн алынган кандагы гематологиялык (RBC, PCV, НЬ, жалпы жана дифференциалдык лейкоциттердин саны) кeрсeткYчтeрYн eлчeп, гематологиялык жана биохимиялык кeрсeткYчтeрдYн 5-мYнeттe жогорулаган, бирок 60-мYнeттe кeрсeткYчтeр кайра тeмeндeгeн жана ордуна келген. Чабандес менен аттын ортосундагы оптималдуу eнeктeштYктY eнYктYPYY ат спортунун кeптeгeн дисциплиналарында ийгиликтин эц маанилYY фактору болуп саналат жана минYY учурунда жаракат алуу коркунучун азайтууга таасирин тийгизсе да, чабандестин эмоционалдык абалынын аттарга тийгизген таасири жeнYндe аз маалымат белгилYY. Бирок, чабандестин эмоционалдык абалы (б.а. толкундануу) айбандын физиологиялык реакциясына таасирин тийгизет деп болжолдонууда [20]. Ошондой эле чабандестин да аттын да ортосундагы кызматташтыктын децгээлине таасир этиши мYмкYн деп айтылат [21]. Кайзер жана башкалар [22] ар кандай изилдeeлeрдe чабандестер менен аттын стрессине байланыштуу жYPYм-турумунун жыштыгын баалады (эс алуучу жайдагы чабандестер, физикалык же психологиялык ооруларын бар адамдар, коркунуч туудурган топтогу балдар, eзгeчe билим берYY муктаждыктары бар болгон балдар) жана аттардын физикалык же психологиялык жактан бузулган адамдар тарабынан колдонулушунун кандайдыр бир стрес болбошун аныктаган. Бардык изилдeeлeргe карабастан, ат спортунун командалык тYрлeрYндe жецишке же жецилYYгe жараша чабандестер менен аттардын гематологиялык маалыматтары боюнча эч кандай маалымат табылган жок. Сунушталган долбоордо жецилген командалардын оюнга чейин ат жана чабандестин К менен СК жана ТР ортосунда, AP жана ALT, AST жана Na ортосунда, № менен AP жана СК ортосунда, Mg менен ALB жана CREA ортосунда, С1 жана ТР параметрлеринин ортосундагы терс корреляция табылган. Ошондой эле, жецилген командалардын оюндан кийин ат жана чабандестин биохимиялык параметрлеринин ортосунда AST менен № жана Mg менен К ортосунда терс корреляция табылган.

HaTbiñ^aga, anbiHraH MaanbiMaTTapgbiH HerH3HHge, KoMaHganbiK aT cnopTyHyH typy GonroH KeK-BepY oroHyHga aTTapw MeHeH HaGaHgecrepgHH oroHra neÜHH ^aHa oroHgaH khhhhkh reMaTonoruflnbiK ^aHa GuoxuMHanbiK napaMeTpnepHHHH opTOcyHgarw Koppen^ua ^eRYY ^aHa ^eRH^YYre ^apama e3repYYre gyymap Gonoopy aHbiKTangbi. An эмн, GuoxuMHanbiK napaMeTpnepgHH Koppen^Haebi ^e«HnreH KoMaHganapga e3rene Tepe GonroHgyry aHbiKTangbi, GupoK Gyn aHbiKTaMaHbiH khhhhkh roungeenep MeHeH TonyKTooey nañganyy GonMoK.

Maa^HMaT 6y.naKTapbi

1. Gül M, Uzun RN, £ebi M. Türk kültürlerindeki geleneksel oyunlar ve sporlara yüzeysel bir baki§. Electr. Turk. Stud. 2018, 13, 655-671.

2. Yücel MU. Kazak Türklerinin milli oyunlardaki at yari§lari. Onl. Tem. Türkol. Derg. 2010, 2, 353-375.

3. Kurt T, K1I19 M, K1I19 MN, Ozbayraktar F, Yücel E, Kivan9, C. Türk Spor Tarihi. Devlet Kitaplari Yayinlari: Ankara, 2017.

4. Kafkasli, A. Türk Dünyasinda Nevruz Gelenegine Toplu Baki§, Erzurum Valiligi Íl Kültür Müdürlügü'nün Konferans Kitap9igi: Erzurum, 2005.

5. Anderson MK, Friend TH, Evans JW, Bushong DM. Behavioural assessment of horses in therapeutic riding programs Appl. Anim. Behav. Sci. 1999, 63,11-24.

6. Edenburg N. Perceptions and attitudes towards horses in European societies Equine Vet. J. 1999, Suppl., 28, 38-41.

7. Waiblinger S, Boivin X, Pedersen V, Tosi MV, Janczak A, Visser K, Jones RB. Assessing the human-animal relationship in farm species: a critical review Appl. Anim. Behav. Sci. 2006, 101, 185-242.

8. Hausberger M, Roche H, Henry S, Visser EK. A review of the human-horse relationship. Appl. Anim. Behav. Sci. 2008, 109, 1-24.

9. Jaeggin S, Furst A, Auer J. Kick injuries of veterinarians during examination and treatment of horses: a retrospective study in Switzerland Schweiz. Arch. Tierheilkd. 2005, 147, 289-295.

10. Waran N, Casey R. Horse training. D.S. Mills, S.M. Mc Donnell (Eds.), The Domestic Horse: The Origins, Development and Management of its Behaviour, Cambridge University Press, Cambridge, 2005, pp. 184-195.

11. Safak T, Yilmaz O, Risvanli A, Akdeniz-Incili C. Hematological, serum biochemical results, and treatment approach of an Arabian mare with squamous cell carcinoma of the vulva-case report. Arquivo Brasileiro de Medicina Veterinária e Zootecnia, 2022, 74, 525-529.

12. Hinchcliff KW, Geor RJ. Integrative physiology of exercise. In: Hinchcliff KW, Kaneps AJ, Geor RJ (eds) Equine sports medicine and surgery. Saunders, St Louis, 2004, pp 3-8

13. Balogh N, Gaal T, Ribiczeyne PS, Petri A . Biochemical and antioxidant changes in plasma and erythrocytes of pentathlon horses before and after exercise. Vet Clin Pathol., 2001, 30(4), 214-218.

14. Ayvazoglu C, Kiziltpe §, Ya§ar Ü, Ya§ar ZG, Demir P, Tunc, AC. Changes in cardiac troponin I (cTnl), T (cTnT), and some biochemical parameters in Arabian racehorses after training. S. Afr. J. Anim. Sci. 2023, 53(1), 1-6.

15. Allaam M, Elseady Y, Nayel M, Elsify A, Salama A, Hassan H, Kamar A, Physiological and hemato-chemical evaluation of Thoroughbred race horse after exercise. I.J.A.V.M.S. 2014, 8, 81-93.

16. Kedzierski W, Bergero D, Assenza A. Trends of hematological and biochemical values in the blood of young race horses during standardized field exercise tests. Acta Vet. 2009, 59, 457466.

17. Bravo-Barriga D, Serrano-Aguilera FJ, Barrasa-Rita R, Habela MÁ, Chacón RB, Ezquerra LJ, Martín-Cuervo M. Effects of competitive ELISA-positive results of piroplasmosis on the performance of endurance horses. Anim. 2022, 12, 637.

18. Larsson J, Pilborg PH, Johansen M, Christophersen MT, Holte A, Roepstorff L, Harrison AP. Physiological parameters of endurance horses pre-compared to post-race, correlated with performance: A two-race study from Scandinavia. Int. Sch. Res. Notices 2013, 684353.

19. Jovic S, Stevanovic J, Borozan S, Dimitrijevic B, Milosavljevic P. Influence of physical activity of racehorses on lactate dehydrogenase and creatine kinase activities, and protein synthesis. Acta Vet. 2013, 63, 549-568.

20. Merkies K, Sievers A, Zakrajsek E, MacGregor H, Bergeron R, König von Borstel U. Preliminary results suggest an influence of psychological and physiological stress in humans on horse heart rate and behavior. J. Vet. Behav. 2014, 9, 242-247.

21. Visser EK, Van Reenen CG, Blokhuis MZ, Morgan EKM, Hassmen P, Rundgren TMM, Blokhuis HJ. Does horse temperament influence horse-rider cooperation? J. Appl. Anim. Welf. Sci. 2008, 11, 267-284.

22. Kaiser L, Heleski CR, Siegford J, Smith KA. Stress-related behaviors among horses used in a therapeutic riding program. J. Am. Vet. Med. Assoc. 2006, 228, 39-45.