CC BY
7
УДК 811.21/22
DOI 10.24412/2413-2004-2023-2-97-104
Бобоцонова Дилбарцон Абдумуминовна, н.
и.филол., дотсенти кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии МДТ "ДДХ ба номи академик БТафуров" (Хуцанд, Тоцикистон)
Бободжанова Дилбарджон Абдумуминовна,
канд. филол. наук, доцент общеуниверситетской кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ имени академика Б.Гафурова» (Худжанд, Таджикистан)
Bobojanova Dilbarjoh Abdumuminova, candidate of philological sciences, Associate Professor of the all-University Tajik language department of SEI "KSU named after academician Bobojon Gafurov" (Khujand, Tajikistan) e-mail: bobojonova1977@mail.ru
Бори нахуст дар забоншиносии тоцики вожауои ифодагари номи гиёу ва гулуо дар "Хамса"-и Низомии Ганцави мавриди барраси царор гирифтааст.Таъкид гардидааст, ки байни номуои сершумори гиёуу гулуо уамаги се вожаи ицтибоси-калимаи арабии райуон, вожаи юнонии наргис ва калимаи уинди-юнонии царанфул мавцуд асту халос. Зикр шудааст, ки аксарияти номи гиёуу гулуо дар достони "Лайли ва Мацнун", махсусан дар фасли "Рафтани Лайли ба сайри бог" дучор мешавад, ки иртибот ба мундарицаи он дорад.Таулили маънои ва сохтории лексикаи мазкур сурат гирифтааст. Хулоса шудааст, ки дар "Хамса"асосан номуои тоцики (форси)-и гулуо корбаст шудаанд, ки то уол дар забони муосири тоцики (форси) роиц мебошанд.
Калидвожа^о: "Хамса", Низомии Ганцави, лексикаи ифодакунандаи номи гулуо, достони "Лайли ва Мацнун ", забони форсии тоцики, ицтибосот, райуон, наргис, царанфул
Впервые в таджикском языкознании анализируется лексика, обозначающая названия трав и цветов, использованная в «Хамсе» Низами Гянджеви, и показывается ее место в сюжете «Пятерицы». Отмечается, что среди многочисленных названий трав и цветов, использованных в поэмах Низами, встречаются всего три заимствования - арабское слово «райхон» (базилик), греческое «наргис» (нарцисс), индийско-греческое «каранфул» (гвоздика). Подчеркнуто, что большинство названий цветов встречается в поэме «Лейли и Меджнун», особенно в главе «Лейли отправляется гулять по саду», что обусловлено содержанием произведения. На основе семантического и структурного анализа указанной лексики сделан вывод, что в «Хасме» в основном используются таджикские (персидские) названия цветов, которые широко задействованы в современном таджикском (персидском) языке.
Ключевые слова: «Хамса», Низами Гянджеви, лексика, обозначающая цветы, поэма «Лейли и Меджнун», таджикский (персидский) язык, заимствованная лексика, базилик, нарцисс, гвоздика
The article studies the lexis denoting the names of herbs and flowers in "Khamsa", Nizami Ganjavi 's book ofpoems. It is noted that among the numerous names of herbs and flowers used in Nizami'spoems, there are only three borrowings, the Arabic word "raikhon" (basil), the Greek "nargis" (narcissus), the Indo-Greek "karanful" (carnation). It is emphasized that most of the
ВОЖАХрИ ИФОДАГАРИ НОМИ ГИЁХ ВА ГУЛХО ДАР «ХАМСА»-И НИЗОМИИ ГАНЦАВИ
ЛЕКСИКА, ОБОЗНАЧАЮЩАЯ НАЗВАНИЯ ТРАВ И ЦВЕТОВ, В «ХАМСЕ» НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ
VOCABULARY DENOTING THE NAMES OF HERBS AND FLOWERS IN "KHAMSA" BY NIZAMI GANJAVI
names offlowers are found in the poem "Leyli and Majnun", especially in the chapter "Leyli goes for a walk in the garden", which is due to the content of the work. Based on the semantic and structural analysis of the specified vocabulary, it is concluded that "Khamsa" mainly uses Tajik (Persian) names of flowers, which are widely used in modern Tajik (Persian) language.
Keywords: «Khamsa», Nizami Ganjavi, words denoting flowers, poetry «Leyli and Majnun»,
Tajik (Persian) language, borrowings, basil, narcissus, carnation
Вожахои ифодагари гиёх ва гулхо дар таркиби лугавии "Хамса" мавкеи вижа дошта, тахлил ва баррасии онхо барои муайян кардани баромади забонии таркиби лугавии "Хамса" кумак мерасонад.
Дар «Хамса» як даста номвожахои ифодагари гиёххо, аз кабили гандано (сабзае аз чинси пиёз ва сир), марзангуш (навъе аз райхони хушбу), най, пунба, райхон//раёхин, руян (як навъи гиёх, ки аз он ранги сурх тайёр мекунанд), сипанд, судоб (гиёхест ба монанди пудина), дарамна (гиёхи табобатй, явшон), каранфул (меваи гиёхест хушбуй, ки духтарон ба гардан мисли марчон меовезанд; фаранчмушк, мехак) ва гайра мавриди истифода карор гирифтаанд.
Вожахои номбурдаро аз лихози баромади забонй тахлил кунем, ба чунин натича мерасем: вожахои форсии точикй - гандано [5, с.318], марзангуш [5, с.203], най [5, с.51], пунба [7, с.130], руян [7, с.200], сипанд [4, с.36], судоб [7, с.130], дарамна [7, с.33]; калимахои арабй - райхон (раёхин) [7, с.40]; вожахои хиндй-юнонй - каранфул [7, с.201] ва гайра.
Тавре ки тахлил нишон дод, кариб хамаи вожахои ифодагари гиёххо баромади форсии точикй дошта, то кунун аз калимахои серистеъмоли забони мо махсуб меёбанд ва онхо дар осори гузаштагони мо мавриди корбурди васеъ доштанд. Аз ин ру, Хдким Низомй чун идомадихандаи анъанахои миллии хеш - точикон (форсхо) аз онхо истифода кардааст. Умуман, дар байни номи гиёххо ба истиснои ду вожаи иктибосй - райхон ва каранфул ягон калимаи дигари гайрро корбурд накардааст.
Дар «Хамса» барои инъикоси табиати тасвиршавандаи ходисаю вокеахои манзумахо ва рухияи кахрамонхо Низомй хеле устодона аз вожахои ифодагари гулхо дар тасвири зебоихои атрофу акноф мавриди истифода карор додааст. Микдори ин гурухи вожахо хеле чашмрас аст. Махсусан, ин кабил вожахо бештар дар манзумаи «Лайлй ва Мачнун» хини тасвири лирикии бахши «Рафтани Лайлй ба тамошои бустон» [8, с.78-81] корбурд намудааст: гули зард, лолаи сурх, нилуфар, наргис, насрин, настаран, савсан, сурхгул, хайрй [6, с.146] ва гайра. Дар зер ба тахлили лингвистии чанде аз номи гулхо, ки Низомй аз онхо истифода бурдааст, мекушем:
Хайрй: Най гашта казиби хайзаронй-ш, Хайрй шуда ранги аргавонй-ш [6, с.146]. Тазаккур бояд дод, ки дар боби «Расидани номаи Лайлй ба Мачнун» хайрй мавриди истифода карор дода шуда, ранги Лайлиро тачассум мекунад. Тафсири он дар «Фарханги тафсирии забони точикй» ба таври зер аст: гули маъруфе, ки бештар сафед, сурх ва кабудранг мешавад ва хусусияти давой дорад [14, ч.1, с.435]. Низомй бехад сурхгун шудани чехраи Лайлиро бо истифода аз гули хайрй нишон медихад.
Бунафша: Зулфи бунафша расани гарданаш, Дидаи наргис дирами доманаш [5, с.98]. Низомй ин вожаи гулро дар манзумаи «Махзан-ул-асрор» дар бахши «Достони мубади сохибназар» ба истифода кашидааст. Мувофики маълумоти «Бурхони котеъ» бунафша ба ду маънй омадааст: 1) номи гуле аст маъруф ва табиати он сард ва тар аст ва муарраби он бунафсац мебошад; 2) номи гиёхе хам хаст, ки дар об руяд [10, ч1, с.308]. Ин вожа дар «Fиёс-ул-луFOт» зикр нашудааст. Добили зикр аст, ки дар «Фарханги ашъори Рудакй» ин
вожа дар моддаи алохида тафсир шудааст, ки он баёнгари таърихи щадима доштани онро нишон медихад: бунафша як навъ гиёхи кутох^ад, ки дорои гулхои хурди бунафш ё обй, ё зардранг буда, дар бахор аз хама гулхо пештар мешукуфад. Рудакй менависад: Бунафшахои тари хайл-хайл сар баркард, Чу оташе, ки гугирд бардавид кабуд [11, с.62]. Дар лугати «Фарханги мухтасар.. .»-и И. Ализода ин вожа ба назар нарасид. Абдурахмони Ч,омй дар осораш ин вожаро корбурд намудааст: Суман аз оби шабнам руи худ шуст, Бунафша чаъди анбарбуи худ шуст [12, ч.1, с.126].
Дар «Фарханги забони точикй» бунафша чун гиёхе, ки гулхои хурду сархами савсанранги хушбуй дорад ва дар бахор аз хама гулхо пеш мешукуфад, тафсир ёфтааст. Инчунин, иштироку сахми он дар ташаккули иборахои рехта дар ин фарханг оварда шудааст. Аз чумла, бар банафша суман киштан (киноя ба сафед шудан огоз ёфтани муи сар), бар сари бунафша ёсуман дамидан (сафед шудани муи сар), дар бунафша ёсуман коштан (ба сафедшавй сар кардани муй) ва гайра [13, ч.1, с.212]. Бунафша аз руи баромади забониаш форсй-точикй буда, дар фархангхо, аз чумла, «Фарханги забони точикй» ин вижагии забонй сабти худро дорад. Сайри таърихй ва забонии онро М. Муин дар поварами «Бурхони ^отеъ» ба таври зайл нишон медихад, ки баромади эронй доштани ин вожаро собит менамояд: пахлавй vanafshak, табарй vanusha, мозандаронии кунунй venushe, килкй banafsha шираи бунафша vюlariëes дорои гулхои номуназзам ва махмиздор аст ва ду чинс дорад: бунафшаи муаттар (viola odorata), ки гули он ба унвони мулайян ба кор равад ва дигар бунафшаи серанг ё бунафшаи фарангй ^йгюо1ог), ки барои зинат кошта мешавад [10, ч.1, с.308].
Савсан: Савсан на забон, ки тег дар бар, Не, не галатам, ки тег бар сар [6, с.78]. Ин вожа ифодагари гули дигарест, ки дар боби зикршудаи манзумаи "Лайлй ва Мачнун" мавриди истифода ^арор гирифтааст [4]. «^иёс-ул-лугот» низ тафсири зеринро ба ин вожа бахшидааст: савсан номи гулест осмонгун; ду шакли талаффуз - сусан тиб^и маълумоти фархангхои «Кашф», «Бурхон» ва «Мадор» бизамм ва вови мачхул ва билфатх савсан мувофи^и маълумоти фарханги «Мунтахаб» дорад. Муаллифи «Бахр-ул-чавохир» менависад, ки дар «Талхис» бизамм аст ва дар «^омус» билфатх,. Билфатх, муарраб буда, бизамм форсист [9, ч.1, с.443]. Дар «Фарханги забони точикй» савсан//сусан чун калимаи точикй (форсй) ба ду маънй омадани он таъкид шудааст: 1. гулест, дорои бехи пиёз, ки дорои баргхои борику баланд буда, гулхои зебо дорад; 2. номи зани чодугар ва созанда дар Турони ^адим аз «Шохнома» байте шохид манзур гардидааст: Чу Савсан зи Афросиёб ин шунид, Ба кирдори дарё дилаш бардамид [13, ч.2, с.172].
Ёсуман: ^офилазан ёсуману гул ба хам, Крфиягу ^умрию булубул ба хам [5, с.50]. Ин вожа дар манзумахои «Махзан-ул-асрор» (бахши «Хилвати аввал дар парвариши дил» [5, с. 50] ва «Искандарнома» (бахши «Номаи Искандар ба Хорони Чин») [7, с.210] корбурд гардидааст. Дар «Бурхони ^отеъ» ташрех мегардад, ки ёсуман (ба фатхи солис ва мим ва сукуни нун номи гуле аст маъруф ва он сафед ва зард ва кабуд мешавад ва сафеди он бехтар аст ва му^аввои димог. Шаклхои дигари ин вожа ёсамун бизамми мим ва сукуни вов ва нун аст ва мазкур шуд ёсамин ба касри мим ва сукуни тахтонии нун ба маънии ёсамун аст, ки гули ёсуман аст [Ц, ч.4, с.2418-2419].
Дар поварами «Бурхони ^отеъ» дар бораи ин вожа М.Муин чунин менигорад: Ёсуман ва ёсамин хар ду яке аст... ёсамун, ёсуман, ёсум, лугати арабии ёсамин аз сурёнй маъхуз аст ва маъмулан у^атт талаффуз мешавад. Дар лахчаи оммаи Миср yasmm jasmin (jasmmum offisinal), яъне, ёсаминро муарраб аз форсй донистаанд [10, ч.4, с.2412]. «Бурхони к;отеъ» собит менамояд, ки ёс мухаффафи ёсуман аст ва дар арабй маънии донистан ва ноумедй
аст [10, ч.4, с.2417-2418]. Дар асари О. Fафyров «Рассказы об именаx» чун номи точикии дуэтарона Ёсуман (жасмин) шарх ёфтааст [3, с.97]. Дар «Фарханги забони точикй» ба ду маънй омадани вожаи ёсуман//ёсамин//ёсмин маънидод шудааст: 1. буттае, ки гулхои сафеду кабуду зарди xyшбyй дорад; 2. киноя аз руй, рyxсор. Инчунин, иштироки он дар ташаккули калимахои нав (мураккаб) таъкид шудааст: ёсаминб7(й) (xyшбyй, муаттар); ёсаминрy(й)//ёсминрy(й) (xyшрyй, зебо), ёсаминсимо//ёсминсимо (сафедчехра) ва гайра [l3, ч.1, с.416]. Тибки маънидоди «Fиёс-yл-лyFOтм ёсамин гулест xyшбyй ва он ду xел аст: яке сафед ва дигаре зард ва ба хиндй xардyро чанбелй номанд [9, ч.2, с.409]. Аз маълумот ва тахлили фавк ба xyлосае омад, ки ёсуман//ёсмин//ёсман калимаи иктибосии сурёнй буда, тавассути забони арабй ба забони форсй (точикй) ворид шудааст. Аз ин ру, ташрехи «Фарханги забони точикй» [13, ч.1, с.416] тахрирро такозо дорад, зеро ин вожа калимаи иктибосии сурёнй махсуб меёбад.
Лола: Лола ба оташгахи роз омада, Чун мyFи хинду ба намоз омада [5, с.51]. Лола яке аз гулхои маъруф буда, ба маълумоти «Fиёс-yл-лyFOт» беш аз 50 навъи он машхур аст ва кадимй будани он дар осори бокимондаи устод Рудакй омадааст: Лола миёни кишт биxандад хаме зи дур, Чун панчаи аруси ба хиношуда xазиб; Биxандад лола дар сахро ба сони чехраи Лайло, Бигиряд абр бар гардун ба сони дидаи Мачнун [l1, с.139]. Мувофики тафсири «Бурхони котеъ» лола бар вазни уола хар гулеро гуянд, ки xyдрy бошад, умуман, лолаи доFдорро, ки онро лолаи нуъмон xонанд, xyсyсан, лола чанд намуд (навъ) мебошад: лолаи кууй ва лолаи саурой ва лолаи шацоиц ва лолаи дилсухта ва лолаи дилсур ва лолаи хитой ва лолаи худруй [l0, ч.З, с.1880]. Муаллифи «Бурхони котеъ» таъкид мекунад, ки баъзехо бар он акида мебошанд: лолаи сурх ва лолаи зард ва лолаи сафед ва лолаи ол ва лолаи давравй ва лолаи нуъмон. Инчунин, лола киноя аз лаби маъшук аст [l0, ч.З, с.1880]. Умуман, лола навъхои гуногунро дорад ва бо зикри баъзе фархангнигорон адади он аз 50 бештар аст [9, ч.2, с.206]. Дар ин бора маълумоти «Fиёс-yл-лyFOт» xеле чолиб арзёбй мегардад. Дар он омадааст: «Дар «Вокеоти Бобурй» навишта, ки кариб панчох навъ лола дар баъзе аз атрофи Кобул ба мулохиза омада» [9, ч.2, с.206]. Дар хошияи «Бурхони котеъ» Мухаммад Муин оид ба таъриxи татаввури лола менигорад, ки ин вожа дар осори пахлавй пайдо нашуд. Ин вожа бидуни шак ба калимаи лол (сyрx) робита дорад. Ин вожа гулеро ифода мекунад, ранги сyрx дорад: дар курдй halhal (лола), lolé (лола)(papaver zhoeas)(Tulipa) аз дастаи савсанихо (Liliacóes) [l0, ч.З, с.1880]. «Фарханги забони точикй» бошад, калимаи лоларо точикй арзёбй намудааст [l3, ч.1, с.603]. Вожаи лола дар калимасозй xеле фаъол аст: лолаи а^мар, лолаи хамро, лолаи духтарй, лолаи Нуъмон, лолаи тар, лола гаштан, лолаи максуд чидан, лолавор, лолагун, лолагунчехр, лолазор, лолаизор, лоламон, лоламонак, лолапyш, лоларанг, лоларух, лоларухон, лоларyй, лоласитон, лоласифат, лоласор, лоластон//лоласитон, лолафишон, лолафишон кардан, лолачабин ва Fайра [l3, ч.1, с.603-604].
Низомии Ганчавй гули лоларо дар достони «Хилвати аввал дар парвариши дил»-и манзумаи «Маxзан-yл-асрор» мавриди корбурд карор додааст [5, с.49-52]. Ин вожа то кунун дар забони адабии форсии точикй ва лахчахои он аз калимоти серистеъмол махсуб меёбад ва анъанаи истифодаи беш аз хазорсола дорад.
Наргис: Зулфи бунафша расани гарданаш, Дидаи наргис дирами доманаш [5, с.88]. Дар «Fиёс-yл-лyFOт» шархи ин калима комил нест [7, ч.2, с.340]. Ин вожа низ аз чумлаи калимахоест, ки истифодаи он дар даврахои устод Абуабдуллохи Рудакй ва Абулкосим Фирдавсй xеле маъмул буда, дар осори эшон мавриди корбурд карор дошт. Дар давраи баъдии инкишофи забони адабии форсии точикй, аз чумла, Абдуррахмони Ч,омй аз
вожахои серистеъмол махсуб меёбад. Имруз низ дар забони форсии точикй ин калима хеле серистеъмол мебошад. Ин вожа дар «Фарханги забони точикй» чун калимаи баромадаш форсии точикй маънидод гардидааст [13, ч.1, с.833]. Дар «Бурхони ;отеь» шархи ин вожа ва гул ба таври зайл омадааст: Наргис гуле аст маъруф ва киноя аз чашми маьшу; хам хаст [10, ч.4, с.2129]. Дар шархи «Фарханги ашъори Рудакй»-и Амон Нуров ду маънии ин вожа: 1) номи рустании пиёзбех ва хурду нозуки дорои гулхои хушбуи сафед ё зард ва 2) киноя аз чашми маьшу;а пешниход гардида, байтхои зерин аз осори бо;ияи устод Рудакй манзур шудааст: Назар чй гуна бидузам, ин бахри дидани дуст, Зи хоки ман хама наргис дамад ба чои гиёх; Бибурда наргиси ту оби чодуи Бобил, Кушода гунчаи ту боби муъчизи Мусо [12, с.163]. Иброхим Ализода дар «Фарханги мухтасар...» се маьнои вожаи наргисро зикр намудааст: 1. номи гиёхи дорои гули зард ва хушбуй; 2. як навь хушбуй; 3. мачозан чашм [2, с.228]. Устод Садриддин Айнй дар лугати хеш наргисро гуле ;аламдод мекунад, ки шукуфааш ба чашми нимпушида шабохат дорад [1, с.254]. Дар «^иёс-ул-лугот» шакли муарраби наргис нарцис нишон дода шудааст ва наргисро чун моддаи алохида оварда, сарчашмаи онро аз «Мадор» ва «Бурхон» ;аламдод мекунад [9, ч.2, с.340]. Дар повара;и «Бурхони ;отеь» Мухаммад Муин шакли пахлавии ин вожаро nargis нишон дода, эзох медихад, ки он аз шакли юнонии nargisos сарчашма мегирад ва он дар лотинй narcissus мебошад [10, ч.4, с.2129]. Номшинос О. Fафуров сарчашмаи наргисро нарцисс ба ;алам дода, онро калимаи и;тибосии юнонй мехисобад [3, с.113]. Наргис гуле мебошад аз гурухи наргисхо (Amaryllidëes), ки дар васати гулаш хал;аи зард дида мешавад ва онро наргиси шауло гуянд. Ва дар баьзе чинсхо худ гул низ зард аст ё гули сафед аст, вале дар васати он гулбаргхои кучаки сафед аст ва онро наргиси мискин гуянд [10, ч.4, с.2129]. Вожаи наргис дар ташаккули иборахои рехта ва мачозй хеле фаьол аст. Масалан, наргиси нимхоб (киноя аз чашми маъшу; ва махбуб), наргиси вакил (киноя аз чашм ва гуши матлуб) [10, ч.4, с.2129], наргиси бемор (чашми махмури махбуба), наргиси макуул (чашми сиёх, чашми сурмасо), наргиси махмур (чашми хумор), наргиси пурфанд (чашми фитнаангез), наргиси фаттон (чашми шухи фитнаангез), наргиси шауло//шауло наргис (чашми маьшу;), наргиси шергир (чашми мафтункунандаи махбуба), наргиси цоду (чашми фаттон), аз наргис бар суман симоб рехтан (рехтани ашк аз чашм ба руй), зи наргис ёсаминро лола кардан (аз чашм ашки хунин ба рухсора рехтан), наргиси маст (чашми хуморй), наргиси сероб (киноя аз чашм), чашми наргис (сиёхии мобайни гулхои наргис), наргисзор, ба наргиси чашм ёсамин рустан (киноя аз кур шудан) ва вожахои сохта ва мураккаб, аз ;абили наргиса, наргисдон, наргисин, наргиси [13, ч.1, с.833] ва гайра.
Хдким Низомй дар достонхои манзумаи «Махзан -ул-асрор» дар тасвири махаллаи муна;;ашработ гули наргисро тасвир карда, тавассути он хашамати работи муна;;ашро нишон додааст. Ин ном дар байни узбекзабонон дар шакли наргиз мавриди истифода мебошад.
Нилуфар: Нилуфар аз офтоб гулранг, Бар об сипар фиканда бе чанг [6, с.78]. Дар «^иёс-ул-лугот» нилуфарро ба ду хел (навь) тасниф мекунанд: 1) офтобй; 2) мохтобй. Ранги нилуфари офтобй сурх буда, хини тулуи офтоб мешукуфад, ки онро ба хиндй кул мегуянд. Нилуфари мохтобй бошад, ду гуна мешавад: яке сафеди махз ва дигар сафеди моил ба ранги кабудй. Ин хар ду навь дар шом мешукуфад ва юнониён онро чун даво истифода мебаранд. Тиб;и маълумоти «Рисолаи муарработ» нилуфар муарраби нилупал махсуб меёбад [9, ч.2, с.361]. Нилуфар дар осори бо;ияи Рудакй мавриди корбурд буда, Амон Нуров ин вожаро дар моддаи алохидаи фарханги хеш манзур карда, шархи зерро пешниход кардааст: Нилуфар калимаи хиндй буда, гуле мебошад, ки баргхои калон дорад,
ранги он сафед ва ё зардча мебошад. Вай ва;ти тулуи офтоб сар аз об берун мекунад ва баробари нишастани офтоб дар об фуру меравад. Аз ин ру, онро оши;и офтоб, нилуфари шамсй, савсани об низ номгузорй мекунанд. Рудакй мегуяд: То чу шуд дар об нилуфар нихон, У ба зери об монд аз ногахон [11, с.169].
Насрин//настаран: З-он чашмаи сим, к-аз суман руст, Насрин вара;е, ки дошт, мешуст [6, с.78]; На, на, гаразаш на ин сухан буд, На сарву гулу на настаран буд [6, с.79]. Хдким Низомии Ганчавй дар тасвири бустоне, ки Лайлй ба тамошои он меравад (Рафтани Лайлй ба тамошои бустон) [6, с.78] номи гулхо, аз чумла, настаран//насринро корбурд намуда, зебогии бустонро бо устодии хос тараннум намудааст. Мувофи;и тафсири фархангхои «Бурхони ;отеъ» ва «Fиёс-ул-луFOт» насрин ва настаран ду номи як гули хушбуй мебошанд, ки онро дар арабй нисрин ва дар хиндй севотй меноманд. «Бурхони ;отеъ» менависад, ки насрин бар вазни цазвин номи гуле аст маъруф ва он сафед ва кучак. Ва он садбарг буда, ду навъ аст: якеро гул мушкин аст ва дигарро гул насрин буда, ба арабй вардулзайни мегуянд [10, ч.4, с.2139; 9, ч.2, с.342]. Дар «Фарханги забони точикй» барои насрин ва настаран ду моддаи луFавй чудо карда шудааст: насрин номи як гули сафеди хушбуи хурд, ки онро гули мушкин низ мегуянд ва шохид аз Саъдй манзур аст (Дида шикебад зи тамошои бод, Бе гулу насрин ба сар орад димоF); настаран номи гули хурди хушбуи зебо, ки сафед ё сурх буда, дар шохахо Fучум-Fучум кушода мешавад ва шохид аз Низомй пешниход мешавад (Сари настаранро зи муи сапед, Сиёхй дех аз сояи мушкбед [13, ч.1, с.836-837]. Дар хар ду маврид ин вожахо точикй арзёбй шудаанд. Добили зикр аст, ки насрин дар осори Рудакй мавриди истифода буда, дар «Фарханги ашъори Рудакй» А. Нуров моддаи луFавиро ба он махсус намудааст. Ин гувохи он аст, ки ин вожа - ном дар замони ;адим таркиби луFавии забонамонро зеб додааст ва то кунун мавриди бахрабардорй ;арор дорад. Дар луFати устод Айнй насрин дар моддаи алохида шарх ёфта, тавзехи настаран ба он хавола гардидааст: насрин гулест сафед ва хушбуй [1, с.255]. Мухаммад Муин дар повара;и «Бурхони ;отеъ» баромади забонии насринро форсй арзёбй намуда, онро шакли муарраб муаррифй мекунад ва ташрех медихад, ки ба маънии rose musquée (гули мушкин ва rosa moschata) ва хам ба маънии éqlamtier (гули насрин, rosa canina) [10, ч.4, с.2139]. Бо тавзехи «Бурхони ;отеъ» настаран бар вазни каркадан ба маънии настурдан аст, ки гули сафеди хушбуй бошад. Ва дар назм ба маънии гулзор хам омадааст. Настарван бошад, бо вов бар вазн ва маънии настурдан аст, ки гули насрин бошад [10, ч.4, с.2138]. Пас, маълум мешавад, ки настаран, настурдан маънии насринро ифода менамоянд. Шакли пахлавии настаранро М. Муин nastrân арзёбй намуда, тавзех медихад, ки гузаштагони мо бештар настарани сафедро дар назмашон инъикос кардаанд [11, ч.4, с.2137].
Гули зард ва ё зардгул, гули сурх. Добили зикр аст, ки дар «Хамса» номи баъзе гулхо дар шакли ибораи изофй ва калимахои муракккаб истифода шудаанд, ки чанде аз онхо дар ин бахш баррасй мегарданд: Бор ин зардгул гар ситам кард бод, Дарахти гули сурх сарсабз бод! [7, с.443]; То сабзаи боFро бубинад, Дар сояи сурхгул нишинад [6, с.79]. Низомии Ганчавй бо услуби хоси тасвири хеш номхои мазкурро дар достони «Рафтани Лайлй ба тамошои бустон» хеле чаззоб ва омиёна истифода кардааст: Чун хайма кашид гул ба сахро, Шуд хок ба руи гул мутарро. Хандид шукуфта бар дарахтон, Чун сиккаи руи некбахтон. Аз лолаи сурху аз гули зард, Гетй алами дуранг баркард [6, с.78].Умуман дар шакли ибора омадани номи гулхо дар забони точикй анъанахои дерин дорад. Ва дар осори шоирони ;абл аз Низомй низ ба назар мерасад.Масалан, дар девони Манучехрй гули
хамро, гули сурх, гули худруй, гули хайрй, гули дуранг мавриди истифода ^арор гирифтаанд. [8,с. 395]/
Низомии Ганчавй чун донандаи беназири забони форсии точикй дар "Хамса"-и хеш ва манзумахои мансуби он - "Лайлй ва Мачнун", "Махзан-ул-асрор" ва гайра дар тасвирхои лирикй бо истифода аз номвожахои ифодагари гиёх ва гулхо манзарахои чолиб, чаззоб ва нотакрори табиати тасвиршавандаи макони ву^уи ходисахо ва тахайюлоти зеборо инъикос карда, бо хамин ба асархояш шахомати бузург эхдо намудааст.
Ч,ои тазаккур аст, ки Хдким Низомй маъмулан аз вожахои баромади форсии точикй мавриди истифода ^арор дода, тасвири худро бо забони модарии худ ба сомон расонидааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй С. Куллиёт. Ц.12. Лугати нимтафсилии тоцики барои забони адабии тоцик / С. Айнй. - Душанбе: Ирфон, 1976. - 564+206 с.
2. Ализода И. Фаруанги мухтасари «Шоунома» /И. Ализода. - Душанбе: Адиб, 1992. - 492 с.
3. Гафуров А. Рассказы об именах / А. Гафуров. - Душанбе: Ирфон, 1968. - 140 с.
4. Ганцавй Н. Куллиёт (дар 5 чилд). Ц. 2. Лайлй ва Мацнун / Н.Ганцавй. - Душанбе: Ирфон, 1982. - 368 с.
5. Ганцавй Н. Хамса. Махзан-ул-асрор. Хусраву Ширин / Н. Ганцавй. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
6. Ганцавй Н. Хамса. Лайлию Мацнун. %афт пайкар / Н. Ганцавй. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
7. Ганцавй Н. Хамса. Искандарнома. Шарафнома. Ицболнома / Н. Ганцавй. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
8. Манучеурии Домгонй. Куллиёт.Бо кушиши дуктурМууаммаддабири Сиёцй.-Теурон,1385. -418с.
9. Мууаммад Fиёсуддин. Fиёс-ул-лугоm (тауияи матн бо пешгуфтор, тавзеуот ва феуристи А.Нуров) /F. Мууаммад. - Душанбе: Адиб, ц.1, 1987.- 480 с.; ц.2, 1988. - 416 с.; ц.3, 1989. - 304 с.
10.Мууаммадуусайн Буруон. Буруони цотеъ (дар панц цилд)(бо эутимоми Мууаммад Муин) /Б. Мууаммауусайн. - Теурон: Амири Кабир, 1391. - 2470 с.
11.Нуров А. Фаруанги ашъори Рудакй / А. Нуров. - Душанбе: Маориф, 1990. - 368с.
12.Нуров А. Фаруанги осори Цомй. Дар ду цилд / А. Нуров. - Ц.1. - Душанбе, 1983. - 536с.; Ц.2. - Душанбе, 1984. - 608 с.
13. Фаруанги забони тоцикй (дар ду цилд)(зери таурири М.Шукуров, В.А. Капранов, Р. %ошим, Н.А. Маъсумй). - Москва: Советская энциклопедия, 1969, ц.1. - 951 с.; ц.2. - 952 с.
14. Фаруанги тафсирии забони тоцикй. Дар ду цилд. - Душанбе: Пажууишгоуи забон ва адабиёти ба номи Рудакй, 2010. - 897 с.
REFERENCES:
1. Aini. S. Collection of works. V.12. Semi-Interpreting Dictionary of Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe: Donish, 1976. - 564pp. - 206pp.
2. Alizoda I. Brief Glossary of "Shakh-Name". - Dushanbe: Irfon, 1992. - 492 pp.
3. Gafurov A. Tales about the Names /А. Gafurov. - Dushanbe: Irfon, 1968. - 140pp.
4. Ganjavi N. Collection of poems (in 5 volumes). V. 2. Leyli and Majnun / N.Ganjavi. -Dushanbe: Irfon, 1982. - 368 pp.
5. Ganjavi N. Khamsa. Treasury of Mysteries. Husrav and Shirin. - Dushanbe: Irfon, 2912. - 480pp.
6. Ganjavi N. Khamsa. Leili andMedjnun. Seven Beauties. - Dushanbe: Irfon, 2012. - 480 pp.
7. Ganjavi N. Khamsa. Iskandar-Name. Sharaf-Name. Ikbol-Name. - Dushanbe: Irfon, 2012. - 480pp.
8. Manuchehrii Domghoni. Collections. Under the Efforts of Doctor Muhammaddabiri Siyoki. -Tehran,1385.-418pp.
9. Ghiyasuddin, Mukhammad. Ghiyas-il-Lugat (Dictionary created by Giyas). Preparation of text, preface, commentaries: A. Nurov. - Dushanbe: Irfon. V.1, 1987. - 480pp.; V.2, 1988. -416. ;V.3, 1989. - 304pp.
10. Burhon, Mukhammadkhusayn. Burhoni Kote' (in five volumes). Under the editorship MukhammadMuin. - Tehran: The Great Emir, 1391. - 2470pp.
11.Nurov A. The Dictionary of Rudaki's Creation// A.Nurov. Text: direct. - Dushanbe: Donish. 1990. - 386pp.
12.Nurov A. The Glossary of Jami's Works//A. Nurov: Text: direct. V. 1. - Dushanbe, 1983. -536pp.; V.2. - Dushanbe, 1984. - 608pp.
13.The Dictionary of the Tajik Language (in two volumes) - under the editorship of M. Shukurov, V. A. Kapranov, R. Khoshim, N. A. Masumi. -M.: Soviet Encyclopedia, 1969, V.1. - 951 pp.; V.2. - 952pp.
14.Tajik Dictionary. In 2 Volumes. - Dushanbe: Language and Literature Research Centre named after Rudaki, 2010. - 897pp.
