CC BY
88>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №9
VOYAGA YETGAN ORGANIZMDA QON YARATILISHI
*
>
} * : >
Durdona Aliyeva
Mirzo Ulug'bek nomidagi Ozbekiston Milliy Universiteti
Biologiya fakulteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7295962
Annotatsiya: Tirik organizimlarda qon ko'plab funksiyalarni bajaradi transport,oziq moddalar,kislarod tashiydi bazan gumoral funksiyalarni ham va tanada issiqlikni bir meyorda saqlab turish vazifasini ham bajaradi.
Аннотация: В живых организмах кровь выполняет множество функций,
1 I - I ^
она транспортирует питательные вещества, кислород, иногда выполняет гуморальные функции, а также сохраняет тепло тела.
Annotation: In living organisms, blood performs many functions, it transports
mi+natilfi rn-a-n n-n/i PAma+i-mar 1лагтг\-гто 1лптАгп1 T i r»no on хлгш I on nrr
nutrients, oxygen, and sometimes performs humoral functions as well as keeping the
>
body warm.
Kalit so'zlar: ayrisimon bez, eritrotsitopoez, granulotsitopoez, limfotsitopoez, retikulyar, interdigitik, polixromatofil normotsit,oksifil normotsit, gemoretikulotsit
»
Ключевые слова: сальная железа, эритроцитопоэз, гранулоцитопоэз,
т?
железа, эритроцитопоэз, гранулоцитопоэз, лимфоцитопоэз, ретикулярный, межпальцевый, полихроматофильный нормоцит, оксифильный нормоцит, геморетикулоцит.
Key words: sebaceous gland, erythrocytopoiesis, granulocytopoiesis, lymphocytopoiesis, reticular, interdigital, polychromatophilic normocyte, oxyphilic normocyte, hemoreticulocyte.
i ; ;> > : > Voyaga yetgan organizmda qon yaratuvchi asosiy organlar qizil suyak komigi,
taloq, limfa tugunlari va boqoq bezi (ayrisimon bez) hisoblanadi. Barcha qon shaklli
elementlari uchun yagona boshlangich hujayra qonning ozak hujayralaridir. Uzak
hujayralarning mavjudligini kanadalik olimlar Mak Kullox va Till 1960 yilda isbot
qildilar va bu bilan rus olimi A. A. Maksimovning asrimiz boshida barcha qon
hujayralari uchun yagona boshlangich hujayra mavjud ekanligi togrisidagi fikrini
J-jt
tasdiqladilar. Uzak hujayralar qon yaratilishinmg barcha ^afeMari^, ya'ni
eritrotsitopoez, granulotsitopoez, limfotsitopoez, monotsitopoez va trombotsitopoez yonalishlarida rivojlana oladigan hujayralar sinfiga kiradi. Ularning asosiy xususiyatlari oz-ozini saqlab qolish qobiliyatining borligi kopayish imkoniyatiga
! K*
egaligi va turli yonalishlarda rivojlana olishi hisoblanadi. Uzak hujayralar ma'lum bir miqdorda bolib, bolinganida ham ularning soni ozgarmay doimiy qoladi, ya'ni ozak hujayra bolinishi natijasida hosil bolgan ikki hujayraning faqat bittasigina
- i ____• 11 _ _ к ' 1___: i „ Л___ _ > > • *i ; i i •___i • • Л __________ Л i • • i___ _ i _ i • -рч
takomillashishni davom ettirib, ikkinchisi ozgarmay, ozak hujayraligicha qoladi. Bu
! 3 1Й*
*: > 3^
3>>
#<b> ^ >3>
J>
;>q >
H )>
! J>i>
>j*
3>>
)>
! >S> fete
\ 3>s*
<:>q )>
< >4> >>
*q)>
< >p-
*s> 1 >>>:
* - i>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №9
hujayralar tuzilishi boyicha mayda qoramtir limfotsitlarga oxshab ketadi. Hujayralar diametri ortacha 8-10 m km bolib„ sitoplazmasi tor. Hujayra organellalari va polisomalar kam„ erkin ribosomalar esa kop. Uzak hujayralarni organish ular-ning koloniyalar (ma'lum bir yonalishda takomil etuvchi hujayralar toplami) ni hosil qilish xususiyati bilan chambarchas bog'liqdir. Bir ozak hujayra faqat bitta koloniya hosil qila-di va uni koloniya hosil qiluvchi birlik deb ataladi. Uzak. hujayralar asosan ikki yonalishda differensiallanishi aniqlangan. Birinchi yonalishda yarim ozak hujayra yoki miyelopoezning boshlangich hujayrasi (M B H) hosil boladi. Bu hujayra eritro-, granulo-, mono- va megakariotsitopoezlar yonalishida differensiallanadi. Ikkinchi yonalishda boshqa yarim ozak hujayra yoki limfotsitopoezning boshlangich hujayrasi (L B H) hosil boladi. U oz navbatida T- va B-limfotsitopoezlar yonalishida differensiallanish qobiliyatiga ega. Yarim ozak hujay-ralar (MBH, LBH) dan tashqari gemotsitopoezning har bir qa-tori uchun xos bolgan boshlangich unipotent hujayralar ham mavjudligi aniqlangan. Masalan, eritrotsitlarning (EBH),, neytrofillarning (NBH), bazofillarning (BBH), eozinofillarning (EOBH), monotsitlarning (MNBH), megakariotsitlarning (MGBH), T- va B-limfotsitlarning (TlBH, BlBH) oz bosh-langich hujayralari bor. Ulardan oz navbatida morfologik jihatidan identifikatsiya qilinishi mumkin bolgan blast hujayralareritroblastlar, monoblastlar, miyeloblastlar, megakarioblastlar, T-va B-limfoblastlar differentsiallashadi.
q >j*
№ >
q>>
<J J>
> J • * 3*3 >
q
*4>
Qonning shaklli elementlari.
1- eritrotsitlar; 2-8-leykotsitlarning harxii turlari; 2-Tieytrofil leykotsitlar; 3-eozinofil leykotsitlar; 4 - bazofil leykotsitlar; 5,6,7- limfotsitlar; 8-monotsitlar; 9-trombotsitlar.
1*43* ]>j*
mo*
q >j*
i*4>
wi > >
)>j*
mo>.
Shunday qilib, gemotsitopoez jarayonida turli hujayralar sinflari mavjudligi koriladi: ozak (yoki polipotent) hujayralar, yarim ozak hujayralar (MBH va LBH), unipotent hujayralar (EBH, EOBH, NBH, BBH, MNBH, MGBH, TlBH, BlBH), blast hujayralar, yetiluvchi hujayralar, yetuk hujayralar. Uzak hujayralardan boshlab to
>*
71
CH J>
CHj >
6 > >
q K*
>
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №9
yetuk qon shaklli elementlari hosil bolguncha kechadigan jarayon qon yaratuvchi
#
a'zolarda mavjud bolgan mikromuhit ta'sirida boladi. Mikromuhitni hosil qiluvchi asosiy elementlar bolib, retikulyar, interdigitik, dendritik hujayralar va makrofaglar hisoblanadi. Boqoq bezi yoki timusda esa jarayonda retikuloepitelial hujayralar asosiy rol oynaydi. Mikromuhit hujayralari ozak yoki yarim ozak hujayralarining qon shaklli elementlariga differensialanishini ta'minlovchi biologik aktiv moddalar ishlab chiqaradi. Bu moddalarga eritrotsitopoezda aktiv ishtirok etuvchi eritropoetin,
! Ш-
megakariotsitopoezda qatnashuvchi trombopoetin yoki T-limfotsitlarning hosil bolishida aktiv rol oynaydigan timopoetin va boshqalar misol bola oladi.
Gemotsitopoez jarayoni togrisida kop nazariyalar yaratilgan. Ularni polifiletik (ya'ni bir necha ozak hujayralari mavjudligini tan oluvchi), dualistik (ikki ozak hujayrasi mavjud deyuvchi) va unitar (yagona ozak hujayrasi borligini tan oluvchi) nazariyalarga bolish mumkin. Hozirgi paytda barcha talablarga javob beradigan qon yaratilishi nazariyasi unitar nazariya hisoblanadi. Bu nazariya rus va sovet olimlari A.
Л 1\ /1п1лр1плг.1 7 A TVT Fnnil^mj T Л T^ nppirnl/i'irlnrm'nir т jn nitirvTrnt /-wir-rvi
A. Maksimov, A. N. Kryukov, I. A. Kassirskiylarning ishlari va, nihoyat, oxirgi 15-
20 yillar ichida olib borilgan eksperimental ishlar natijasida rivojlandi va mustahkamlandi. Unitar nazariya boyicha barcha qon elementlari uchun yagona polipotent ozak hujayrasi mavjud. Bu hujayra qonning barcha shaklli elementlari
»
uchun eng bosh hujayra hisoblanadi.
Gemotsitopoez jarayonini shartli ravishda ikki toqimada - miyeloid va limfoid toqimalarda kechadi deb hisoblanadi. Miyeloid toqimada (textus myeloideus) asosan eritro-, granulo-, mono- va megakariotsitopoezlar sodir boladi. Bu toqimaga asosan
qizil suyak komigi kiritiladi. Limfoid toqimaga (textus lymphoideus) esa timus, taloq,
„ . ....... ., . ........
limfa tugunlari va boshqa limfoid tuzilmalar kirib, bu yerda limfotsitlar va plazmatik hujayralar hosil bolishi kuzatiladi. Ammo bu ikkala toqimaning ajratilishi juda shartli bolib, ular ichki muhit toqimasining faqat bir qismidir. Eritrotsitopoez yoki qizil qon tanachalarining taraqqiyoti. Qizil qon tanachalari yoki eritrotsitlar voyaga yetgan organizmda qizil suyak komigida taraqqiy etadi. Ular uchun barcha qon hujayralari kabi, boshlangich hujayra bolib, ozak hujayrasi hisoblanadi. Uzak hujayralar oz navbatida miyelopoezning boshlangich hujayralari tomon differensiallashib, bu hujay-ralardan keyinchalik granulotsitopoez, eritrotsitopoez va megakariotsitopoez J-jt
1л /Л п1л n 11 n /~1 1 l\ Л /Л fr /Л I /Л m I 7~ II 1л n+1 /~l n n n n l/Ч I n П ГГ n /Л14 +-Г/Л + П 1 + /Л 1Л Г» АГТ1Л -t 11 ÎV /-Jnn+I n К I 7-Л ИЧ1
boshlrniadL ^rfdcgik jihatidan arnqtagrn. ^rctetop^nmg dastlabki huja^
eritroblastlardir.
Eritrotsitopoez protsessi sxematik tarzda quyidagicha ifodalanishi mumkin: ozak hujayra -> miyelopoezning boshlangich hujayrasi ->eritroblast ->pronormotsit -> bazofil normotsit - >polixromatofil normotsit ->oksifil normotsit ->gemoretikulotsit -> eritrotsit. Eritroblast - eritrotsitlar taraqqiyotining morfologik jihatdan aniqlanishi mumkin bolgan eng yosh hujayrasi. Odatda, eritroblast hujayrasi ancha yirik boladi (20-25 mkm), ammo ba'zida mayda hujayralarni (12-15 mkm) uchratish mumkin.
ШЪ
Щ v
is* » J
WiW к/
>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №9
Eritroblast yadrosi tekis tor shaklida joylashgan nozik xromatin ipchalaridan iborat
#
>
bolib, sitoplazmasida gemoglobin ham, donachalar ham bolmaydi. Romanovskiy usuli bilan boyalgan sitoplazma toq kok rangni oladi. Elektron mikroskop ostida eritroblast sitoplazmasi oz tuzilishi bilan differensial-lashmagan blast hujayrasini eslatadi, biroq undan farqli olaroq koproq elektron zichlikka ega boladi. Eritroblastlarda hujayra organellalari kam sonli bolib, erkin joylashgan ribosoma va polisomalar juda kop uchraydi. Ular mitotik yol bilan bolinib kopayadi va keyingi takomillanish bosqichiga- pronormotsitlarga otadi. Pronormotsitlar eritroblastlarga
о
nisbatan kichikroq (12- 18 mkm) bolib, ularning yadrosi zichroq tuzilishga ega. Pronormotsit sitoplazmasi intensiv bazofil boyalish xususiyatiga ega. Elektron mikroskop ostida pronormotsit sitoplazmasi eritroblastlarga nisbatan zichroq bolib, bu zichlik hujayra sitoplazmasida sintez qilina boshlagan gemoglobin hisobiga boladi. Uta kattalashtirilganda sitoplazmada erkin holda yoki mayda pufakchalar ichida joylashgan ferritin zarrachalarini korish mumkin. Ferritin yuqori molekulali temir saqlovchi oqsil bolib, gemoglobin sintezida ishtirok etadi. Takomillanish
davomida sitoplazmada gemoglobinning kopayib borishi pronormotsitlarning keyingi taraqqiyoti bosqichi - normotsitlar bosqichiga otganidan darak beradi. Normotsitlar-8-12 mkm kattalikka ega bolgan hujayralar bolib, oz sitoplazmalarida
»
gemoglobinning qay darajada toplanganligi va yadro tuzilishining ozgarishiga qarab, birin-ke-tin keladigan uch bosqichga - bazofil, polixromatofil va oksifil normotsitlarga bolinadi Bazofil normotsit hali bolinish qobiliyati saqlangan, ammo kichraygan va dag'al tuzilishga ega yadroli hujayra. Sitoplazmada gemoglobin hosil
bolishi yadro atrofidan boshlanib, asta-sekin butun sitoplazmaga tarqaladi.
„ . ............. ., , , . .
Polixromatofil normotsit bosqichiga kelib sitoplazma ozida gemoglobin toplanganligi
+n-pmr1i г\/л11 \7t*r\m otitîo vnfinni\rnfmn arrn Krvl nrli D rv m о n \гл т т 11011I1 Тл11 пп К г\-\ го 1 rtn nrln
tufayli polixromaziya xususiyatiga ega boladi. Romanovskiy usuli bilan boyalganda polixromatofil normotsitlar sitoplazmasi havorang-pushti tusni oladi. Yadro radial tuzilishga ega bolib, unda toq va zich tuzilishga ega xromatin tuzilmalari ochroq paraxromatinli joylar bilan bir-birlaridan ajralib turadi. G'ildaraksimon yadro deb nomlanuvchi bu xildagi yadroning bolishi normotsit hujayralari uchun tipik hol hisoblanadi.
* ; i>
Foydalanilgan adabiyotlar:
*
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Alberts, B., Jonson, A. va Lyuis, J. (2002). Hujayraning molekulyar biologiyasi. To'rtinchi nashr. Garland fani.
2.Kanningem, F. G. (2011). Uilyams: Akusherlik. McGraw Hill Meksika.
3.Georgadaki, K., Khoury, N., Spandidos, D. A., & Zoumpourlis, V. (2016). 6 .Urug'lantirishning molekulyar asoslari (Sharh). Xalqaro molekulyar tibbiyot jurnali.
a
4.Gilbert S.F. (2000) Rivojlanish biologiyasi. 6-nashr. Sanderlend (MA): Sinauer
\ > > >q ] i )> >
is* ч
