Научная статья на тему 'ВОПРОСЫ СОТРУДНИЧЕСТВА РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН С ПЕРСОЯЗЫЧНЫМИ СТРАНАМИ В КОНЦЕ ХХ - НАЧАЛЕ ХХ1 ВВ'

ВОПРОСЫ СОТРУДНИЧЕСТВА РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН С ПЕРСОЯЗЫЧНЫМИ СТРАНАМИ В КОНЦЕ ХХ - НАЧАЛЕ ХХ1 ВВ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
240
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
НЕЗАВИСИМОСТЬ / ВНЕШНЯЯ ПОЛИТИКА / ДИПЛОМАТИЯ / ДВУХСТОРОННИЕ ОТНОШЕНИЯ / МЕЖДУНАРОДНЫЕ ОРГАНИЗАЦИИ / ПОЛИТИЧЕСКОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО / ДОБРОСОСЕДСКИЕ ОТНОШЕНИЯ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Мирзоев Джурабек

В статье анализируются различные аспекты взимоотношений Таджикистана с персоязычными странами, которые являются приоритетным направлением во внешней политике Республики Таджикистан. В ней автор уделяет особое внимание на политический, научно-культурный аспекты проблемы, которые связывают народы персоязычного мира, имеющих историческую общность. Кроме того, в статье проанализированы труды иранских и афганских исследователей, которые затрагивают различные направления взаимоотношений с Республикой Таджикистан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

QUESTIONS OF COOPARATION OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN WITH PERSIAN-SPEAKING COUNTRIES AT THE END OF ХХ-TH - THE BEGINNING OF XXI-TH CENTURIES

The article analyzes various aspects of the relationship between Tajikistan and Persian-speaking countries, which is a priority in the foreign policy of the Republic of Tajikistan and have been analyzed and highlighted in the articles of researchers. In it the author pays special attention to the political, scientific and cultural aspects of the problem, which historically bind the peoples of the Persian-speaking world and have a historical commonality. In addition, the article analyzes the works of Iranian and Afghan researchers who touch on various areas of relations with the Republic of Tajikistan.

Текст научной работы на тему «ВОПРОСЫ СОТРУДНИЧЕСТВА РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН С ПЕРСОЯЗЫЧНЫМИ СТРАНАМИ В КОНЦЕ ХХ - НАЧАЛЕ ХХ1 ВВ»

Yusufi SHODIPUR,

candidate of historical sciences, teacher of the historical faculty

Tajik National University "tahrikhi humoyun" gulshani is one of the most important and valuable written HISTORICAL SOURCES, which have a great value not only for the Tajiks, but also for the peoples of Central Asia. It contains a variety of new facts and visions about the political, socio - economic status and cultural life of the Bukhara Emirate, including the central and south - eastern regions of present -day Tajikistan, that they are used for the first time in scientific circulation. In this source, you can meet many new unexplained valuable and specific materials for researching new pages of trade relations of the Bukhara Emirate, including Eastern Bukhara.

Key words: historical source, trade relation, agriculture, livestock, craft, local industry, domestic trade, foreign trade, trading enterprise, market, market, coaching inn, trade link.

MACOMH MMKOPH^OH ^yM^YPHH TO^HKHCTOH BO KHmEAP^OH OOPCH3ABOH £AP HHTH^OH ACPH XX-HBTH£OH ACPH XXI

^ypaSeK MHP3OEE,

xogHMH unMHH myt6aH Tatpuxu HaBTapHHH Hhcthtyth Tatpux, 6ocroHmHHocH Ba MapgyMmuHocuu 6a HOMH A. ^OHHmH AH ^T; ^yM^ypHH Tohhkhctoh, m. ^ymaH6e, xue6oHH PygaKH-33; Ten: 2217210; E-mail: mirzoev-dzhurabek@mail .ru

^Ke a3 caMT^OH a$3anHflTH0KH MyH0cu6aTx,0H xopunuu ^yMxypuu Toh,hkhctoh pox,aHgo3HH cuecaTH MHHTa;aBH Me6omag. ^ap hh H,oga To^hkhctoh xaM gap H0pHy6au co3mohx,oh MHHTa;aBH Ba x,aM gap H0pHy6au xaMKOpu^OH pacMHH gy^0Hu6a cuecaTH xempo gap pagu^u gaBnaTx,ou co6h; ffiypaBHH Ocueu MapKa3H, 60 KumBapxou $opcroa6oHH MHHTa;a-^yMx,ypHH ucnoMHH 3p0H Ba ^yMxypHH ucnoMHH A^fohhctoh aMann Mec03ag.

Eoag Ta3aKKyp gog, kh Mactanau TaT6u;u cuecaTH MHHTa;aBHH To^hkhctohh cox,H6ucTHKnon gap TatpuxHuropuu BaTaHH 6a TaBpu KOMun OMyxTa HamygaacT. Tatnu^OTH Ma^MyH Ba anox,uga gap hh ^oga x,aHy3 By^yg Hagopag. Ammo naxgyx,0H ryHoryHH hh MaB3yt a3 h,ohh6h Myx,a;KHK0H Tag;u; rapguga, gap acapx,0H ohx,o HHtHKoc ramTaaHg.

MaBpugu 3HKp acT, kh pox,aHgo3HH cuecaTH MHHTa;aBHH ^yM^ypuu To^hkhctoh 6atg a3 6a gacT OMagaHH ucTHKnonuaT, nem a3 x,aMa, gap ry30pumy 6ap0Magx,0 Ba mox,acapx,0H Ac0cry30pu cynxy BaxgaTH MunnH -nemBOH MunnaT, npe3ugeHTH ^yMxypHH To^hkhctoh, MyxrapaM 3M0ManH Pa^MOH [1] HHtHKoc rapgugaacT. npe3ugeHTH KumBap 6ap;apop HaMygaH Ba

......................... MyAPPMX..............................108 .........................MCTOPMK...........................

тавсеа бахшидани муносибатхои муштараку судмандро бо давлатхои форсизабони минтака зарур хисобида, дар асархои хеш бештар ба гузаштаи таърихии халки точик ва сахми он дар пайдоиш ва рушди минбаъдаи тамаддуни кабилахои ориёй - ачдодони точикон ва эронихо диккати махсус додааст. Сарвари давлат махсусан муносибатхои Ч,умхурии Точикистонро бо Ч,умхурии исломии Эрон афзалиятнок хисобида, дар мусохибаи хеш бо нашриёти британии «Арбоби давлатии чахонй» мохи январи соли 1996 чунин кайд мекунад: « Бо назардошти он, ки Эрон неруи басандаи иктисодии таъсиргузорй ба кишвархои минтака дорад ва ин, ки Эрон метавонад яке аз шарикони асосии тичоратй ва иктисодии Точикистон бошад, мо дар оянда низ бахри устуворй ва густариши минбаъдаи муносибатхо бо ин кишвари дусту бародар хамачониба кушиш хохем кард» [1, 263].

Дар боби хамкорихои Точикистон бо кишвархои форсизабони минтака, аз чумла бо Ч,умхурии исломии Эрон як катор асархо руи кор омадаанд. Бояд кайд кард, ки Эрон аввалин кишваре буд, ки Истиклолияти давлатии Точикистонро ба расмият шинохт ва намояндагии дипломатии хешро хануз мохи январи соли 1992 дар Душанбе ифтитох бахшид. Ин икдом пеш аз хама ба умумияти забонй, маданй ва динй доштани ду халки бародар вобастагй дорад.Бо назардошти ин нукта мухаккикони точик низ ба масъалаи хамкорихои Точикистону Эрон таваччухи бештаре зохир намудаанд. Дар байни таълифоте, ки ба ин мавзуъ бахшида шудаанд, асархои мутахассиси таърихи муосири Эрон Н. М. Мирзоевро ёдрас шудан ба маврид аст. У дар таълифоти хеш дар асоси манбаъхои муътамад, адабиёт ва маводи воситахои ахбори умум равандхои гуногунсохаи хамкорихои ин кишвархоро инъикос намудааст. Китоби аввали муаллиф «Точикистон-Эрон: шохрохи хамкорихо» [2] ном дошта, боби аввали он ба таърихи баркароршавии хамкорихои Точикистони Шуравй ва Эрон бахшида шудааст. Боби дуюм махз масъалаи хамкорихои Точикистону Эронро дар замони муосир инъикос менамояд. Дар ин боб, дар асоси санадхои зиёд ва маводхои муътамад, ки аз фондхои гуногуни бойгонихо ва матбуоти даврй ба даст омадаанд, мухаккик тавонистааст, ки мархилахои асосй ва роххои баркароршавию густариши дучонибаи иктисодй ва алокахои илмй-фархангии Точикистону Эронро муайян намояд.

Китоби дуюми Н. М. Мирзоев «Таджикистан и страны Востока» [3] ном дошта, соли 2010 ба табъ расидааст. Муаллиф ду боби охири онро ба масъалаи муносибатхои мутакобилаи Точикистони сохибистиклол ва Ч,умхурии исломии Эрон бахшида, дар асоси сарчашмахои муътамад тавонистааст, ки раванди инкишофи хамкорихои иктисодй, фархангй ва илмй-техникии ин кишвархоро инъикос намояд.

Мушовири Президенти Ч,умхурии Точикистон оид ба сиёсати хоричй Зафар Сайидзода низ дар китоби хеш тахти унвони «Фаъолияти байналмилмилалии Пешвои миллат Эмомалй Рахмон: бозгашти давлати миллии точикон ба арсаи сиёсати чахонй» хамкорихои дучонибаи Точикистонро бо кишвархои форсизабон, аз чумла бо ^умхурии исломии

Эрон мавриди тахлил карор додааст [4, 112-117]. Гарчанде, ки ин таълифот махз ба масъалаи хамкорихои Точикистону Эрон бахшида нашуда бошад хам, муаллиф тавонистааст, ки баркароршавй ва пахлухои гуногуни рушди муносибатхои Ч,умхурии исломии Эрон ва ^умхурии Точикистонро инъикос намояд. У бархак хамкорихои гуногунсохаи Точикистону Эронро хеле арзишманд арзёбй намуда, кайд менамояд, ки рушду тавсеа ёфтани хамкорихо дар оянда низ ба манфиати хар ду чониб аст. Зеро барои Эрон мухим аст, ки «як такягохи форсизабон дар минтакаи Осиёи Миёна, ки умдатан туркзабон аст, дошта бошад. Барои Точикистон низ хамкорй бо Эрон муфид аст, зеро кишвари мо ба сармоягузорихо, аз чумла дар тарххои бузурги зербиной, ниёз дорад» [4, 115]. Дар хакикат, Эрон аз назари сармоягузорй дар иктисодиёти Точикистон мавкеи хоса дорад. Сайидзода оид ба хамкорихои иктисодии Точикистону Эрон сухан ронда, кайд менамояд, ки «...дар чанд соли охир байни ду кишвар беш аз 100 мувофикатнома дар бораи хамкорй дар заминахои мухталиф ба имзо расидаанд. Тарххои бузурге, аз чумлаи Неругохи барки обии «Сангтуда-2» ва тунели Анзоб, ки то имруз аз чониби Эрон ичро шудаанд» [4, 113] нишонгари устувории равобити иктисодии ду кишваранд. Ба кавли муаллиф карор аст, ки дар ояндаи наздик чанд тархи тоза ва мухим аз кабили «Неругохи барки обии «Айнй» бо зарфияти 150 МВт ва неругохи хурди барки обй дар руди Искандардарё бо зарфияти 22 МВт сохта шаванд» [4, 114].

Самти дигари хамкорихои Ч,умхурии Точикистон ва Ч,умхурии исломии Эрон равобити илмию фархангии ду кишвар мебошад, ки аз чониби Сайидзода дар таълифоти мазкур амикан тахлил гардидааст. Ба акидаи у хамкорй дар ин хавза бештар дар «...табодули тачрибаи пажухишгарон, муаллимон, донишчуён, рохандозии барномахои фархангй ва мусикй, ширкати ахли илму фарханг дар маросимхои фархангй» [4, 116] амалй магардад.

Таълифоти чолиби дигаре, ки фарогири масъалаи хамкорихои дучонибаи Точикистону Эрон буда, тахти унвони «Ирано-таджикское сотрудничество в конце ХХ-начале XXI вв.» [5] ба табъ расидааст, ба калами мухаккики барчаста Р. А. Абулхаев тааллук дорад. Муаллиф дар асоси нашрияхои каблй, сарчашмахои бойгонй, хуччатхои дар сатхи давлатй ба имзо расида ва маводхои воситахои ахбори умум махсусиятхои баркароршавй ва инкишофи хамкорихои иктисодй, тичоратй, илмй-фархангй, инчунин бунёди объектхои саноатию рохсозй ва дигар лоихахои муштараки Эрону Точикистонро дар охири асри ХХ-ибтидои асри XXI инъикос намудааст.

Бояд зикр кард, ки муносибатхои фархангии Ч,умхурии Точикистон ва Ч,умхурии исломии Эрон низ аз назари мухаккикон берун намонда, дар аксар тахкикот мавриди тахлили вокеъбинона карор гирифтааст. Масалан, мухаккики точик Кдххори Расулиён тахкикоти худро тахти унвони «Нигохе ба алокахои фархангии Ч,умхурии исломии Эрон ва Ч,умхурии Точикистон» [6] махз дар ин мавзуъ ба анчом расонида, дар он маводи зиёд оид ба алокахои фархангии Точикистону Эрон гирдоварй намудааст.

Илова бар ин, муаллиф масоили гуногуни марбут ба алокахои фархангии ду кишварро дар сохаи санъат, адабиёт ва илм хеле дакикназарона тахлил менамояд. Дар тахкикот инчунин накши ниходхои фархангй ва институтхои Ч,умхурии исломии Эрон дар рушди хамкорихои фархангии ^умхурии Точикистон ва Ч,умхурии исломии Эрон дар охири асри ХХ -ибтидои асри XXI инъикос гардидаанд.

Бояд кайд кард, ки ба тахкики муносибатхои Точикистону Эрон дар як вакт олимон ва мухаккикони Ч,умхурии исломии Эрон низ машгуланд. Дар монографияи мухаккики эронй Хома Аббосиён «Иран и Таджикистан: пятнацать лет взаимовыгодного сотрудничества» (Эрон ва Точикистон: понздах соли хамкории манфиатнок) [7] масоили мухталифи хамкории Точикистону Эрон хеле муфассал ва амик инъикос гардидааст. Муаллиф дар таълифоти хеш дар асоси манбаъхо ва маводи гуногун, инчунин адабиёти мавчуда бисёр масъалахои ба хамкории ду кишвар марбутаро мавриди тахлил карор додааст. Дар катори чунин масъалахои мухим, аз кабили мавкеъ ва накши Ч,умхурии исломии Эрон дар раванди ба даст омадани сулх ва вахдати миллй дар ^умхурии Точикистон, муаллифи рисолаи мазкур инчунин ба раванди баркароршавй ва рушди хамкорихои тичоратй-иктисодй ва илмй-фархангй дар байни ду кишвар диккати бештар додааст. Вале бояд кайд намуд, ки ин таълифот раванди хамкорихои Ч,ИЭ ва Ч,умхурии Точикистонро танхо то соли 2006-ум фаро мегирад.

Лозим ба зикр аст, ки дар масъалаи рушди муносибатхои дипломатй миёни ^умхурии исломии Эрон ва Ч,умхурии Точикистон рисолахои номзадй низ таълиф гардидаанд. Яке аз чунин рисолахо тахкикоти донишманди эронй Муртазо Махмудй мебошад, ки ба масъалаи «Состояние и перспективы сотрудничества Таджикистана и Ирана в конце ХХ-начале XXI веков» (Вазъият ва дурнамои хамкорихои Точикистон ва Эрон дар охири асри ХХ-ибтидои асри ХХ!) [8] бахшида шудааст. Бояд тазаккур дод, ки рисолаи мазкур тахкикоти комил ва чиддй буда, дар он тамоми адабиёти фарогири масоили хамкорихои Точикистону Эрон тахлил гардидаанд. Муаллиф дар ин тахкикот дар асоси консепсияи нав ва маводу манобеъи дастрас, инчунин назари интикодй ба адабиёти таърихй хулосаи дурусти илмй бардоштааст. Ба акидаи у халкхо ва миллатхои давлатхои тозаистиклол, аз чумла Точикистон, дар аснои чустучуи хувияти миллии хеш дар шароити фазои холии идеологй, ногузир ба чустучуи арзишхои гоявй-фархангй дар таърих, фарханги кадима, анъанахо ва дини хеш пардохтанд.

Мухаккик Муртазо Махмудй дар боби омузиши масоили марбут ба хамкорихои Точикистону Эрон дар охири асри ХХ-ибтидои асри ХХ1 як силсила маколахои илмй низ таълиф намудааст. Яке аз маколахои у зери унвони «Диалог и дипломатия: таджикско-персидский язык и литература и их влияние на культурное и политическое сотрудничество двух стран» [9] ба омузиши масоили таъсири забон ва адабиёти форсй-точикй дар рушди хамкорихои фархангй ва сиёсии ^умхурии исломии Эрон ва ^умхурии Точикистон дар охири асри ХХ-ибтидои асри ХХ1 бахшида шудааст.

Маколаи дигари мухаккик «Стратегические интересы Ирана и России в Таджикистане» [10] ном дошта, дар он муаллиф масъалахои манфиатхои стратегии Эрон ва Россияро дар Точикистон, инчунин зарурияти таъмини амнияти минтакаро тахлил намудааст.

Бояд тазаккур дод, ки ба гайр аз умумияти забонй ва фархангй, инчунин умумияти динй низ омили хеле мухим дар баркароршавй ва рушди муносибатхои гуногунчанбаи Точикистону Эрон махсуб меёбад. Ин аст, ки мухаккик И. Неъматов рисолаи номзадии худро махз дар ин мавзуъ: «Исламский фактор во взаимоотношениях республики Таджикистан и Исламской Республики Иран (конец ХХ-начало XXI вв.)» [11] таълиф намудааст. Дар рисола муаллиф бо далелу асноди раднопазир исбот кардааст, ки умумияти динй чихати рушду устуворшавии минбаъдаи муносибатхои судманди байни ду кишвар мусоидат хохад кард.

Тахкикоти дигаре, ки ба масоили марбут ба хамкорихои ^умхурии Точикистон ва Ч,умхурии исломии Эрон дар охири асри ХХ-ибтидои асри XXI бахшида шудааст, рисолаи номзадии мухаккики эронй Хдфтех Кдзозй Махдй Иброхим тахти унвони «Становление и развитие взаимоотношений Республики Таджикистан и Исламской Республики Иран (конец XX -начало XXI вв.)» [12] мебошад. Тахкикоти мазкур ба тахлили мачмуй ва баррасии раванди баркароршавй ва рушди муносибатхои байнихамдигарии Ч,умхурии Точикистон ва ^умхурии исломии Эрон дар охири асри XX ва ибтидои асри XXI бахшида шудааст. Мухаккик дар зимни тахлили муносибатхои ду кишвар бархак ба хулосае меояд, ки рушди бемайлони муносибатхои Точикистону Эрон бештар чанбаи фархангй дошта, ба умумияти забонй ва эхсоси мансубият ба олами форсизабонон асос ёфтааст. Аз чониби дигар, ба акидаи муаллиф, дар Точикистон ва Эрон хам дар сатхи давлатй ва хам дар сатхи чамъиятй худро ворисони фарханги бойи кадимаи ориёй мехисобанд. Эрон бо назардошти ин умумияти сарнавишти таърихии ду халки бародар, дар солхои бархурди сиёсй (1991-1997) ва солхои мудхиши чанги шахрвандй (1992-1997) ба Точикистон кумак кард ва аз чониби дигар асоситарин шарики сиёсй-иктисодии Точикистон дар Осиёи Марказй махсуб меёфт [13, 26], ки мо низ ин мавкеи мухаккикро комилан чонибдорем.

Муаллифи таълифоти мазкур масоили хамкорихои Точикистону Эронро дар чорчубаи созмонхои минтакавй низ мавриди тахлил карор дода, яке аз зербобхои боби дуюми корро махз ба ин масъала бахшидааст. У кайд мекунад, ки хамкорихои бисёрчанбаи ду кишвар ба гайр аз муносибатхои дутарафа, инчунин дар чорчубаи созмонхои минтакавй, аз чумла Созмони Хдмкории Иктисодй (СХ,И), Созмони Конфронси Исломй (СКИ-аз соли 2011 Созмони Хдмкории Исломй-СХ,И), Созмони Хдмкории Шанхай (СХ,Ш) ва муносибатхои сетарафаи давлатхои форсизабон -^умхурии Точикистон, Ч,умхурии исломии Эрон ва ^умхурии исломии Афгонистон низ амалй мегардад [13, 18].

Ч,умхурии Точикистон дар чорчуби Созмони Хдмкории Иктисодй дар сохаи сузишворй ва энергетика бо Ч,умхурии исломии Эрон хамкории устувор дошта, дар халли масъалахои мухими минтакавй, аз кабили

мубориза бо терроризми байналхалкй ва экстремизми динй, ки аз Афгонистон маншаъ мегирад, инчунин таъмини амнияти минтакавй бо шарики стратегии худ-Ч,ИЭ дар якчоягй амал мекунад, ки ин нукта низ аз назари донишманди эронй дур намонда, дар тахкикоти у амикан инъикос гардидааст [13, 18].

Мухаккик хамкорихои Точикистону Эронро дар чорчубаи Созмони Хдмкории Исломй низ мавриди тахлил карор дода, кайд менамояд, ки ^умхурии Точикистон дар кори ичлосияхои сарони давлатхо, хукуматхо ва вазирони корхои хоричии узви Созмони Хдмкории Исломй фаъолона ширкат дошта, барои амалй намудани накшаи стратегй чихати устувор гардонидани хамкории иктисодй дар байни давлатхои аъзо хамчоя бо Ч,умхурии исломии Эрон пайваста талош меварзад [13, 19].

Мавриди зикр аст, ки ^умхурии Точикистон ва Ч,умхурии исломии Эрон дар чорчубаи Созмони Хдмкории Шанхай низ хамкории густурда доранд. Эрон соли 2005-ум ба Созмони Хдмкории Шанхай ба хайси мамлакати нозир пазируфта шуд. Ба кавли Хдфтех Кдзозй Махдй Иброхим хамчун аъзои доимии Созмони Хдмкории Шанхай пазируфта шудани Эрон, сатхи хамкории давлатхои минтакаро меафзояд [13, 20].

Хдфтех Кдзозй Махдй Иброхим дар таълифоти хеш инчунин ба муносибатхои Точикистону Эрон дар чорчубаи давлатхои форсизабон -^умхурии Точикистон, Ч,умхурии исломии Эрон ва ^умхурии исломии Афгонистон диккати бештаре зохир менамояд. У комилан дуруст кайд менамояд, ки «...махаки муносибатхои байни хамдигарии се давлатро дар хавзахои гуногуни хаёти давлатй ва чамъиятй идеяи «умумияти ориёй» ташкил медихад, ки бештар характери фархангй-тамаддунй дорад, на чанбаи сиёсй» [13, 19]. Аз чониби дигар, ба фикри мухаккик, бунёди заминаи иктисодии хамкорихои се кишвар бештар аз мавкеи Эрон вобастагй дорад, зеро Точикистон ба халли вазифахои стратегии худ-таъмини истиклолияти энергетикй, таъмини амнияти озукаворй ва баромадан аз бунбасти коммуникатсионй машгул аст, дар Афгонистон бошад, то кунун чанги шахрвандй идома дорад [13, 19-20], ки дар ин чо низ хак ба чониби уст.

Муаллифи рисолаи мазкур як силсила маколахои илмй низ дар ин мавзуъ таълиф намудааст, ки мухимтарини онхо «Подход Таджикистана к проблемам безопасности в Персидском заливе в контексте отношений с Ираном» [14], «Гражданская война в Таджикистане и роль Ирана в установление мира» [15], «Центральная Азия и крупные державы» [16], «Подход Ирана к отношениям с персоязычными странами» [17] махсуб меёбанд. Мухаккик дар ин маколахо бо истифода аз манобеъи муътамад ба тарики фишурда хамкорихои бисёрчанбаи Точикистону Эронро инъикос намудааст.

Хдмин тарик, тахлили таърихнигории адабиёти мавчуда аз он шаходат медихад, ки Ч,умхурии Точикистон дар тули солхои зиёди давраи сохибистиклолй бо ^умхурии исломии Эрон дар тамоми риштахо хамкорихои густурда доштааст. Аммо мутаассифона, чанд соли охир бо чурми баъзе омилхо муносибатхо миёни ин кишвархои дусту бародар каме

кохиш ёфтаанд. Итминон дорем, ки ин мушкилоти пешомада муваккатианд ва халкхои бародари точику эронй чихати бартараф намудани ин бухрон саъю талош варзида, ба мархилаи нави хамкорихои созанда ворид хоханд гашт.

Хдмкорихои густурдаи ^умхурии Точикистон бо дигар кишвари форсизабони минтака-Ч,умхурии исломии Афгонистон низ назаррас буда, хадалимкон мавриди тахлили мухаккикон ва коршиносон карор гирифтааст. Лозим ба зикр аст, ки дар хамаи мархилахои рушди хеш Точикистон ва Афгонистон хамчун хамсояхои карин ба якдигар пайваста кумак мекарданд. Баъд аз фурупошии ИЧ,ШС дар заминаи мушкилоте, ки халкхои ин ду кишварро мубтало гардонда буд, Точикистону Афгонистон боз хам каринтар гардиданд. Бо вучуди ин, бо чурми омилхои гуногун хануз аз рузхои аввали ба даст омадани истиклолияти Точикистон масоили чиддие ба миён омаданд, ки ба рушди босуботи муносибатхои дучониба монеъа эчод мекарданд. Ба акидаи мухаккики муносибатхои сиёсй, тичоратй ва фархангии Точикистону Афгонистон Р. С. Казаков «...хануз аз огози мунокишаи харбй дар Точикистон дар соли 1992 на танхо даххо хазор гурезагони точик, балки хазорхо чангиёни мухолифини точик низ дар Афгонистон панох бурданд. Гузашта аз ин мунокишаи харбии бардавом дар Афгонистон ба рушди муносибатхои неки хамсоягй, мустахкам намудани хамкорй миёни ду кишвар таъсири амики манфй расонд ва расонида истодааст.» [18, 3].

Бо вучуди ин, мавкеи чугрофй ва геополитикии Афгонистон дар амалисозии хадафхои стратегии Ч,умхурии Точикистон накши мухим дорад. Илова бар ин, умумияти забонию фархангии халкхои ду кишвар такозо мекард, ки Точикистону Афгонистон муносибатхои густурда дошта бошанд. Ин аст, ки мохи декабри соли 1993 дар Душанбе миёни ду кишвари дусту бародар шартнома баста шуда, хамкорихои созанда огоз ёфтанд. Ин хамкорихо дар солхои минбаъда тавсеа ёфта, аз чониби мухаккикони ватанй ва хоричй тахлил ва баррасй гардиданд.

Бояд тазаккур дод, ки дар ин самт кабл аз хама гузоришу баромадхо, паёмхо ва шохасархои Асосгузори сулху вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Ч,умхурии Точикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон [1] хеле мухим буда, дар онхо масоили баркароршавй ва чараёни инкишофи муносибатхои дучониба миёни ду кишвар инъикос гардидаанд ва масъалахои асосие, ки ба рушди босуботи ин муносибатхо монеъа эчод мекунанд, муайян шудаанд.

Кобили зикр аст, ки дар як катор асархои бунёдй ва дастачамъии ба сиёсати хоричии Точикистони сохибистиклол бахшида шуда, масоили муносибатхои ^умхурии Точикистон ва Ч,умхурии исломии Афгонистон низ то андозае тахлил ва баррасй гардидаанд. Яке аз бобхои чилди шашуми асари бунёдии «История таджикского народа», ки ба сиёсати хоричии ^умхурии Точикистон бахшида шуда, аз чониби мухаккики намоён В.В.Дубовитский [19] ба анчом расидааст, нахустин тахкикоти мачмуй оид ба сиёсати хоричии Точикистони сохибистиклол махсуб меёбад. Дар он муаллиф кайд кардааст, ки хануз аз солхои аввали ба даст

омадани истиклолият афзалиятхои геополитикии мамлакат муайян гардида, самтхои асосии фаъолият дар муносибатхои хоричй ташаккул ёфтанд. Ба акидаи у самти асосй дар сиёсати хоричии Ч,умхурии Точикистон рушди бемайлони муносибатхои дучониба ва бисёрсамта бо давлатхои узви Иттиходи Давлатхои Мустакил, пеш аз хама Федератсияи Русия ва кишвархои минтакаи Осиёи Миёна: Узбекистон, Казокистон, Киргизистон ва Туркманистон, инчунин кишвархои форсизабони минтака ба хисоб меравад [19, 619].

Ба зумраи тахкикоти дастачамъй инчунин асархои «Дипломатия Таджикистана вчера и сегодня», «Внешняя политика Таджикистана в годы независимости», «Многовекторная дипломатия Таджикистана», ки бо ширкати бевосита ва тахти назари собик вазири корхои хоричй Хдмрохон Зарифй [20] ба табъ расидаанд, дохил кардан мумкин аст. Дар асархо, маколахои бешумор, баромадхо ва гузоришхои собик вазири корхои хоричии Ч,умхурии Точикистон, академик Т.Н. Назаров [21] масоили мухталифи сиёсати хоричй, дипломатия ва муносибатхои судманди дучонибаи Точикистон бо кишвархои хамсоя, аз чумла Афгонистон инъикос гардидаанд.

Ба масъалаи хамкорихои Точикистон бо кишвархои хоричй таълифоти бешумори мушовири Президенти Ч,умхурии Точикистон оид ба сиёсати хоричй Зафар Сайидзода [22] бахшида шудаанд, ки дар онхо мархилахои рушди сиёсати хоричй ва дипломатияи Точикистон инъикос гардида, муносибатхои Точикистон бо кишвархои форсизабони минтака хадалимкон мавриди тахлил карор гирифтаанд.

Силсилаи корхои илмй-тахкикотии А. Шариповро, ки дар хаммуаллифй бо С. Фатоев, С. Шамсиддинов ва З. Сирочов [23] таълиф гардида, ба сиёсати дохилй ва хоричии Асосгузори сулху вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Ч,умхурии Точикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон бахшида шудаанд, ёдрас шудан ба маврид аст. Дар онхо муаллифон чараёни баркароршавй ва рушди муносибатхои Точикистону Афгонистонро баррасй намудаанд. Аммо бояд кайд кард, ки муаллифони асархои дастачамъй хадафи тахкикоти хосаи масоили хамкорихои сиёсии ^умхурии Точикистон ва Ч,умхурии исломии Афгонистонро надоштанд. Дар ин гуна таълифот дар зимни инъикоси масоили умумй ва самтхои асосии сиёсати хоричии Точикистон, хамкорихои Точикистону Афгонистон низ то андозае мавриди тахлил карор гирифтаанд.

Бояд тазаккур дод, ки ба чуз аз асархои дастачамъй, инчунин таълифоте руи кор омаданд, ки ба инъикоси тамоюлхои рушди чамъиятй -сиёсй ва алокахои хоричии Ч,умхурии исломии Афгонистон, таъсири вазъи сиёсии он ба амнияти кишвархои Осиёи Марказй, аз чумла ба Точикистон бахшида шудаанд. Асархои К. Искандаров [24], А. Князев [25], С.М. Акимбеков [26] аз ин кабил таълифот махсуб меёбанд.

Дар боби муносибатхои Точикистону Афгонистон дар риштахои гуногун тахкикоти хоса низ ба анчом расиданд, ки дар онхо сарчашмахои баркароршавй ва рушди ин муносибатхо амикан тахлил ва баррасй гардидаанд. Дар ин росто монографияхо ва маколахои алохидаи

мухаккикони точик ва рус-Ш. Имомов [27], К,. Искандаров [28], В. Г. Коргун [29] -ро ёдрас шудан бамаврид аст.

Бояд кайд кард, ки дар катори мухаккикони точик ба омузиши муносибатхои Точикистону Афгонистон дар як вакт мухаккикони афгон низ машгуланд. Масоили мазкур дар таълифоти мухаккикони афгон, аз чумла Абдумачид Надим [30], Фахим Собир [31], А. Мансур [32], Ч,.С. Далер [33], ки ба масъалахои чустучуи роххои густариши муносибатхои неки хамсоягй ва накши рохбарони ду кишвар дар тахким ва тавсеаи муносибатхои дучонибаи судманд бахшида шудаанд, мавриди тахлили амик карор гирифтаанд.

Кобили зикр аст, ки дар ин самт рисолаи номзадии Р.С. Казаков [18] ва рисолаи доктории Ч,. Латифов [34] ба анчом расидааст, ки дар онхо пахлухои гуногуни муносибатхои дучонибаи Точикистону Афгонистон дар замони истиклолият инъикос гардидаанд. Мутаассифона, рисолаи доктории Ч. Латифов инъикоси хамкорихои ду кишварро танхо дар солхои аввали истиклолият фаро мегирад.

Хдмин тавр, сарфи назар аз мамоният ва мушкилоти мавчуда баркарор намудан ва густариш додани муносибатхои дучонибаи судманд бо кишвари дусту бародари Афгонистон аз афзалиятхои сиёсати минтакавии Чумхурии Точикистон буда, айни замон дар холи рушд ва тавсеа карор дорад.

АДАБИЁТ

1. Э.Рахмон.Таджики в зеркале истории. Книга первая. От Арийцев до Саманидов.-Лондон, 1999; Он же: Точикистон: дар рохи чомеаи мутамаддин (Таджикистан: на пути цивилизационного общества). - Душанбе, 1996; Он же: Таджикистан: десять лет независимости и национального единства. В 4 томах.- Душанбе: Шарки озод, 2001; Он же: Независимость Республики Таджикистан и возрождение нации. В 7 томах.-Душанбе: Шарки озод, 2002-2009; Он же: Истиклолияти Точикистон ва эх,ёи миллй (Независимость Таджикистана и национальное возрождение). В 7 томах.-Душанбе: Шарки озод, 20022008; Он же: Ответы на вопросы великобританского издания «Мировой государственный деятель» 1996г., январь // Тысяча лет в одну жизнь (сборник выступлений, речей, интервью и статей). - Душанбе, 2003.

2. Мирзоев Н.М.Точикистон - Эрон: шохрохи хамкорихо.-Душанбе, 1998.

3. Мирзоев Н.М. Таджикистан и страны Востока (учебное пособие).-Душанбе, 2010. - 140с.

4. Сайидзода З. Фаъолияти байналмилалии Пешвои миллат Эмомалй Рахмон: бозгашти давлати миллии точикон ба арсаи сиёсати чахонй.-Душанбе: «Контраст», 2016. - 216с.

5. Абулхаев Р.А. Ирано-таджикское сотрудничество в конце XX-начале XXI вв. -Душанбе, 2017. - 232с.

6. Расулиён К. Нигохе ба алокахои фархангии Ч,умхурии исломии Эрон ва Ч,умхурии Точикистон. - Душанбе, 2010.

7. Хома Аббасиан. Иран и Таджикистан: пятнацать лет взаимовыгодного сотрудничества. -Душанбе: Ирфон, 2006.

8. Муртазо Махмудй. Состояние и перспективы сотрудничества Таджикистана и Ирана в конце XX - начале XXI веков. (Кандидатская диссертация). - Душанбе, 2012.

9. Муртазо Махмудй. Диалог и дипломатия: таджикско-персидский язык и литература и их влияние на культурное и политическое сотрудничество двух стран // Известия Академии наук Республики Таджикистан. Отдел общественных наук. -Душанбе, 2010. - №3. - С.20-28.

10. Муртазо Махмудй. Стратегические интересы Ирана и России в Таджикистане // Материалы Республиканской научно-теоретической конференции «Формирование системы колониальной безопасности государств Центральной Азии в форме региональных союзов».-Душанбе, 2008. - С.98-100.

11. Неъматов И. Исламский фактор во взаимоотношениях республики Таджикистан и Исламской Республики Иран (конец ХХ-начало XXI вв.). (Кандидатская диссертация). -Душанбе, 2016.

12. Хдфтех Казази Махди Эбрахим. Становление и развитие взаимоотношений Республики Таджикистан и Исламской Республики Иран (конец XX -начало XXI вв.). (Кандидатская диссертация).-Душанбе, 2016.

13. Хдфтех Казази Махди Эбрахим. Становление и развитие взаимоотношений Республики Таджикистан и Исламской Республики Иран (конец XX - начало XXI вв.).: автореферат диссертации на соискание кандидата исторических наук. -Душанбе, 2016. -27с.

14. Хдфтех Казази Махди Эбрахим. Подход Таджикистана к проблемам безопасности в Персидском заливе в контексте отношений с Ираном // Вестник ТНУ.-Душанбе, 2012. - №3/8(101). - С.35-38 (на тадж.яз.).

15. Хдфтех Казази Махди Эбрахим. Гражданская война в Таджикистане и роль Ирана в установление мира // Вестник ТНУ.-Душанбе, 2012. - №3/5(93). - С.19-21 (на тадж.яз.).

16. Хдфтех Казази Махди Эбрахим. Центральная Азия и крупные державы // Вестник ТНУ.-Душанбе, 2013.-№3/4(115). -С.33-36 (на тадж.яз.).

17. Хдфтех Казази Махди Эбрахим. Подход Ирана к отношениям с персоязычными странами // Вестник ТНУ.-Душанбе, 2015. - №3/10(188). -С.24-26 (на тадж.яз.).

18. Казаков Р.С. Становление и развитие политических, торгово-экономических и культурных отношений между Республикой Таджикистан и Исламской Республикой Афганистан (1991-2013 гг.).: автореферат диссертации кандидата исторических наук.-Душанбе, 2014.-26с.

19. Дубовицкий В. В. Внешняя политика Республики Таджикистан (1991-2010 гг.) // История таджикского народа. В 6 томах.Т.6.- Душанбе: Дониш, 1998-2011.- С.615-669.

20. Зарифи X. Многовекторная дипломатия Таджикистана. -Душанбе: Офсет, 2010.; Дипломатия Таджикистана вчера и сегодня. Под общей ред. Хамрохона Зарифи. - Душанбе: Ирфон, 2009.; Внешняя политика Таджикистана в годы независимости. - Душанбе, 2011.

21.Назаров Т. Таджикистан: политика, экономика, международное сотрудничество.-Душанбе, 2002; Он же: Таджикистан: экономический рост, интеграция и региональное сотрудничество.-Душанбе, 2004.; Назаров Т., Сатторзода А. Современная таджикская дипломатия.-Душанбе: Шарки озод, 2006.

22. Саидов З.Ш. Внешняя политика Президента Э. Рахмона. -Душанбе, 2000, 226с.; Он же: Актуальные аспекты внешнеполитического механизма и международной деятельности Республики Таджикистан. -Душанбе, 2011; Он же: Внешняя политика Республики Таджикистан на современном этапе (1992-2005 гг.).-Душанбе, 2006; Он же: Основные внешнеполитические интересы Республики Таджикистан на рубеже веков.- Душанбе, 2011; Сабуров А., Саидов З. Таджикистан на рубеже реализации национальных интересов на международной арене.-Душанбе, 2005.- 86с.; Сайидзода З. Основные тенденции внешней политики Республики Таджикистан на рубеже столетий (1992-2004гг.).-Душанбе, 2009. - 154с.

23. Шарипов А., Фатоев С., Шамсиддинов С., Сироджев З.

Э.Рахмон-спаситель. Серия книг. -Душанбе, 1996-1999; Шарипов А.

«Э. Рахмон-наш Президент!».- Душанбе, 2006. - 26 с.; Шарифзода А., Косимй З. Эмомалй Рахмон ва чомеаи чахон.-Душанбе: «Ирфон», 2011.-372с.; Шарифзода А., Косимй З., Фатоев С., Шамсиддинов С. Эмомалй Рахмон ва огози мархалаи созандагй. (7 китоб)-Душанбе: «Ирфон», 2011.; Шарифзода А., Шамсиддинов С., Косимй З. Президент.-Душанбе: «Ирфон», 2011.- 372с.; Шарифзода А., Косимй З. Пайвандгар.-Душанбе, 2013.-336с.; Шарифзода А., Косимй З. Бунёдкор.-Душанбе, 2013.-336с.

Шарифзода А., Косимй З. Фархундапай.-Душанбе, 2014.-336с.

24. Искандаров К. Политические партии и движения Афганистана во второй половине XX века.-Душанбе: Ирфон, 2014; Он же: Афганистан в начале XXI века. - Душанбе, 2010; Он же: Влияние афганского кризиса на ситуацию в Таджикистане//Центральная Азия и Кавказ.-2013. - №2(14).

25. Князев А.А. Влияние афганского кризиса на безопасность Центральной Азии (1990-е начало 2000-х годов.).-Бишкек, 2004; Он же: Афганский кризис и безопасность Центральной Азии (XIX - начало XX в.). - Душанбе: Дониш, 2004; Он же: История афганской войны 1990-х гг. и превращение Афганистана в источник угроз для Центральной Азии. -Бишкек: издательство КРСУ, 2002.

26. Акимбеков С.М. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. - Алматы, 2003.

27. Имомов Ш. Принципы и пути достижения мира и национального согласия в Афганистане.-Душанбе, 2000 -184с.

28. Искандаров К. Взаимоотношения Республики Таджикистан с Исламским Государством Афганистан /Материалы II международной

научно-практической конференции «Место Таджикистана в новом международном порядке-Душанбе, 1997; Он же: Наркобизнес в Таджикистане: связь с афганским конфликтом / Центральная Азия и Кавказ.-Лулео, 1999. - № 5 (6). - С. 178-184.

29. Коргун В. Афганский фактор в региональной геополитике // Центральная Азия и Кавказ.-2000. - № 5(11).

30. Надим А. Взаимоотношения Афганистана и Таджикистана от распада Советского Союза по настоящее время//Региональные исследования . - 2011. - №22. - С. 118-130.

31. Фахим Сабир. Таджикистан и Афганистан: в поисках стратегии добрососедства. По URL:http://www.ruioumal-neo.com/1/7.09.20/2.

32. Мансур Абдул Хафез. Внешняя политика правительства Бурхануддина Раббани //Бохтарон.-2013. - №1.-С.53-58.

33. Далери Дж. С. Эмомали Рахмонов - человек мудрый и мыслящий. -Душанбе: Шарки озод, 2003.

34. Латифов Дж. Таджикско-афганские отношения в 1987-1995гг. (характер и содержание). Диссертация на соискание доктора исторических наук. - М.,1996.

Дар макола масоили муносибатхои Точикистон бо кишвархои форсизабон, ки яке аз самтхои афзалиятноки сиёсати хоричии ^умхурии Точикистон ба хисоб рафта, пахлухои гуногуни он дар таълифоти мухаккикон инъикос ёфтааст, тахлил ва баррасй гардидаанд. Дар он муаллиф бештар ба масоили сиёсй ва илмй-фархангй, ки аз умумияти сарнавишти таърихй ва эхсоси мансубият ба олами форсизабонон маншаъ мегирад, таваччухи хоса зохир кардааст. Илова бар ин дар макола таълифоти мухдккикони эронй ва афгон, ки самтхои мухталифи муносибатхои муштараки ин кишвархоро бо Точикистон инъикос кардаанд, мавриди тахлили амик карор гирифтаанд.

Калидвожа^о: истщлолият, сиёсати хорицй, дипломатия, муносибатхои дуцониба, созмон%ои байналхалцй, ^амкорщои сиёсй, %усни тафо%ум, муносибатхои неки %амсоягй.

ВОПРОСЫ СОТРУДНИЧЕСТВА РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН С ПЕРСОЯЗЫЧНЫМИ СТРАНАМИ В КОНЦЕ ХХ - НАЧАЛЕ XXI ВВ.

Джурабек МИРЗОЕВ,

научный сотрудник отдела новейшей истории Института истории, археологии и этнографии им. А. Дониша АН РТ; Республика

Таджикистан, г. Душанбе, проспект Рудаки-33; тел: 2217210; E-mail:

mirzoev-dzhurabek@mail. ru

В статье анализируются различные аспекты взимоотношений Таджикистана с персоязычными странами, которые являются

приоритетным направлением во внешней политике Республики Таджикистан. В ней автор уделяет особое внимание на политический, научно-культурный аспекты проблемы, которые связывают народы персоязычного мира, имеющих историческую общность. Кроме того, в статье проанализированы труды иранских и афганских исследователей, которые затрагивают различные направления взаимоотношений с Республикой Таджикистан.

Ключевые слова: независимость, внешняя политика, дипломатия, двухсторонние отношения, международные организации, политическое сотрудничество, добрососедские отношения.

QUESTIONS OF COOPARATION OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN WITH PERSIAN-SPEAKING COUNTRIES AT THE END OF ХХ-TH -THE BEGINNING OF XXI-TH CENTURIES

Jurabek Mirzoev,

scientific employee of the department of the Institute of history, archeology and ethnography name of A. Donish of the Academy of sciences of the Republic of Tajikistan; avenue; Republic of Tajikistan, Dushanbe city, Rudaki-33; bodies: 2217210; E-mail: mirzoev-dzhurabek@mail.ru

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

The article analyzes various aspects of the relationship between Tajikistan and Persian-speaking countries, which is a priority in the foreign policy of the Republic of Tajikistan and have been analyzed and highlighted in the articles of researchers. In it the author pays special attention to the political, scientific and cultural aspects of the problem, which historically bind the peoples of the Persian-speaking world and have a historical commonality. In addition, the article analyzes the works of Iranian and Afghan researchers who touch on various areas of relations with the Republic of Tajikistan.

Key words: independence, foreign policy, diplomacy, bilateral relations, International organizations, political cooperation, good-neighborly relations.

07.00.10 - История науки и техники

(Таърихи илм ва техника)

ТАВСИФИ АСБОБ^ОИ РАСАДХОНА^ОИ АСРИМИЁНАГИ ДАР «РИСОЛА ДАР ШАР^И ОЛОТИ РАСАД»-И чамшеди КОШОНИ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.