Научная статья на тему 'Вопросы подготовки кадров в системе народного образования БНСР'

Вопросы подготовки кадров в системе народного образования БНСР Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
37
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БНСР / Совет назиров / Народный назират просвещения БНСР / молодежь / просвещение / зарубежные страны / «Общие правила о деятельности школы» / деятельность местных кадров / джадиды / молодые бухарцы / главы правительств БНСР. / BPSR / Council of Nazirs / People’s Nazirat of Education of BPSR / youth / enlightenment / foreign countries / “General rules on school activities” / local cadres / Jadidism / Young Bukharians / heads of government of BPSR.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Мурот Алланазаров

Статья посвящена вопросам подготовки кадров в системы народного образования БНСР (Бухарская народная советская республика). Проанализирована деятельность Председателя Совета народных назиров Файзулла Хаджаева (1896–1938), Назиров народного просвещения Кари-Юлдаша Пулатова (1890–1965), А. Фитрата (1886– 1938), А.Бурханова (1875–1934), Мусаджана Саиджанова (1893–1937) и их роли в реформировании народного просвещения БНСР.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Questions about personnel training in the northern education system of the BPSR

The article is devoted to the issues of personnel training in the public education system of the BPSR (Bukhra People’s Soviet Republic). Chairman of the Council of People’s Nazirs Faizulla Khadzhaeva (1896–1938), Nazira of National Education Kari-Yuldash Pulatov (1890–1965), A. Fitrat (1886–1938), A. Burkhanov (1875–1934), Musazhan Saidjanov (1893–1937) and their role reforming public education of the BPSR.

Текст научной работы на тему «Вопросы подготовки кадров в системе народного образования БНСР»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Questions about personnel training in the northern education system of the BPSR

Murat ALLANAZAROV1

Termez State University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received April 2021 Received in revised form 20 April 2021 Accepted 15 May 2021 Available online 25 June 2021

Keywords:

BPSR,

Council of Nazirs, People's Nazirat of Education of BPSR, youth, enlightenment, foreign countries, "General rules on school activities", local cadres, Jadidism,

Young Bukharians, heads of government of BPSR.

The article is devoted to the issues of personnel training in the public education system of the BPSR (Bukhra People's Soviet Republic). Chairman of the Council of People's Nazirs Faizulla Khadzhaeva (1896-1938), Nazira of National Education Kari-Yuldash Pulatov (1890-1965), A. Fitrat (1886-1938), A. Burkhanov (1875-1934), Musazhan Saidjanov (1893-1937) and their role reforming public education of the BPSR.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

БXCP мaopиф т^ими^ги кaдpлap тaйëpлaш мacaлaлapи

Клит cyзлap:

BXCP,

Hoзиp Шypocи,

BXCP Мaopиф нoзиpлиги,

ëшлap, мaopиф,

ходижий мaмлaкaтлap,

"Мaктaб ишлapи xaK^a

умумий к;oидaлap",

мaх,aллий кaдpлap

фaoлияти,

жaдидлap,

ёш бyxopoликлap,

АННОТАЦИЯ

MaK^a БXCP ^yxopo xaл; швет pecпyбликacи)дaги pax^ap apбoблapнинг мaopиф тизимидaги иcлoxoтлapни aмaлгa oшиpиш вa ушбу coxaдa кaдpлap тaйëpлaш мacaлaлapигa бaFишлaнгaн. Xycycaн, БXCP Hoзиpлap Шypocи paиcи Фaйзyллa Xyжaeв (1896-1938), БXCP мaopиф нoзиpлapи булиб ишлaгaн ёш бyxopoликлapнинг eтaкчи-лapи бул^н К^и Йyлдoш Пyлaтoв (1890-1965), Aбдypayф Фитpaт (1886-1938), Aбдyвoxид Бypxoнoв (1875-1934), Mycaжoн Caйиджoнoв (1893-1937) кaбилap БXCP мaopиф coxacини иcлox килишга кaттa эътибop к;apaтгaнликлapи

тaxлил ;илинган.

1 Lecturer, Termez State University. Termez, Uzbekistan, E-mail: allanazarovm@tersu.uz.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Special Issue - 5 (2021) / ISSN 2181-1415

БХСР хукумати рах,барлари.

Вопросы подготовки кадров в системе народного образования БНСР

АННОТАЦИЯ_

Статья посвящена вопросам подготовки кадров в системы народного образования БНСР (Бухарская народная советская республика). Проанализирована деятельность Председателя Совета народных назиров Файзулла Хаджаева (1896-1938), Назиров народного просвещения Кари-Юлдаша Пулатова (1890-1965), А. Фитрата (18861938), А.Бурханова (1875-1934), Мусаджана Саиджанова (1893-1937) и их роли в реформировании народного просвещения БНСР.

1920-1924 йилларда фаолият курсатган БХСР миллий давлатчилигимиз тарихида мухим боскич булди. Мустакдллик туфайли БХСР тарихини кайтадан урганиш, ушбу мамлакатда кечган ижтимоий-иктисодий, сиёсий, маданий жараёнларни далил ва ра;амлар асосида объектив холисона ёритиш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир.

Зеро, Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таъкид-лаганидек: "Жадидларимиз ;иргин ;илинмаганда эди, хозир бизда "туртинчи ренессанс" буларди. Агар ота-боболаримиз ;ириб ташланмаганда эди, уларнинг билими, уларнинг илми билан катта кашфиётлар килинарди" [1].

Мавзуга оид адабиётлар тахлили: Ушбу мавзу буйича маълумотларни Узбекистон Миллий архивининг бир ;атор жамгармаларидаги хужжатларда, айнан тад;и; килинган даврда яшаган давлат арбоблари асарлари, статистик тупламлар, даврий матбуот материаллари, шунингдек, совет ва муста;иллик даври олимларининг тад;и;отларида учратамиз. Мустакдллик даврида мамлакатимизда ушбу мавзу т.ф.д профессорлар Ц.К. Раджабов, Ш. Хайитов, т.ф.н К. Рахмонов, адабиётшунос олим Ш. Турдиев каби олимларнинг тадки;отларида хам ёритилган.

Тадки;от методологияси. Ма;олада умум кабул килинган методлар-тарихий тахлил, киёсий-мантикий тахлил, хронологик кетма-кетлик тамойиллари асосида БХСРнинг маориф тизимидаги ислохотларни амалга оширишда БХСР хукумати рахбарлари, БХСР маориф нозирлари Цори Йулдош Пулатов, Абдурауф Фитрат, Абдувохид Бурхонов, Мусажон Сайиджонов каби ёш бухороликларнинг фаолиятини урганишдан иборатдир.

Тахлил ва натижалар: БХСР хукумати рахбар арбоблари маданият ва маориф сохаларини хам ислох килишга катта эътибор каратди. Бу борада БХСР хукумати таркибида ташкил килинган Маориф Хал; Нозирлиги катта рол уйнади. БХСР маориф нозирлари сифатида 1920-1924 йилларда Бухородаги жадидчилик харакати, ёш бухороликларнинг етакчилари булган Цори Йулдош Пулатов (1890-1965), Абдувохид Бурхонов (1875-1934), Абдурауф Фитрат (1886-1938), Мусажон Сайиджонов (1893-1937) каби миллий рахбар арбоблар фаолият олиб боришган. Хусусан, Абдурауф Фитрат БХСРда маорифни ривожлантиришда катта хизмат ;илди [2. Б.161]. Ин;илобий Цумитанинг 1920 йил 20 октябрдаги карорида республика худудидаги барча

Ключевые слова:

БНСР,

Совет назиров, Народный назират просвещения БНСР, молодежь, просвещение, зарубежные страны, «Общие правила о деятельности школы», деятельность местных кадров, джадиды, молодые бухарцы, главы правительств БНСР.

КИРИШ

Жaмият вa иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Special Issue - 5 (2021) / ISSN 2181-1415

эски мaктaблap вa мaдpacaлapни иcлox килишгa эътибop кapaтилaди. Шyнингдeк, yлapдa дунёвий билимлapни кeнгpoк укитишни жopий ;илиш кyздa тутилди. Шу билaн биp Kaтopдa янги типдaги мaктaблap тaшкил ;илиш, axoли ypтacидa caвoдcизликни тyгaтиш ишлapи xaм бoшлaб юбopилди.

1920 йил 29 нoябpдa БXCP Maopиф Шз^лиги тoмoнидaн "Maктaблap xaкидa умумий Koидaлap" ишлaб чикилгaн. Ушбу кoидaдa кyйидaгилap уз aкcини тoпди:

1. Maктaб xaкидa умумий кoидa;

2. Укyв-тapбиявий ишлap;

3. Maктaб диpeктopи вa пeдaгoглapининг мaжбypиятлapи;

4. Maктaб ^нгашининг мaжбypиятлapи;

5. Пeдaгoг xoдимлapгa мaoш тyлaш тapтиби бeлгилaнди [3. Б. 426].

Бyxopo вилoяти мaopифи шyъбacи тoмoнидaн 1921 йил янвapидa Эски Бyxopoдa 5 тa мaктaб, бутун вилoят бyйичa 15 тa мaктaб, 1 тa xoтин-кизлap мaктaби, 1 тa xyrap мaтaби мaвжyдлиги xaбap килинaди. 1922 йилдa шу габи мaктaблapни 80 тaгaчa eткaзиш peжacи Kaйд килингaн. Aйни шу дaвpдa бeш жoйдa кeчки кypcлap xaм фaoлият oлиб бopиб, yлapдaн биттacидa фopc, тугк, pyc, нeмиc тиллapидa тaълим бepилиб, 120 киши тaълим oлгaн экaн [4]. 1921-1922 йилдaн бoшлaб Бyxopo шaxpидa биpинчи дopyлмyaллимин oчилгaн, дoyлмaллиминдa ук;иш мyддaти икки йил булиб, cиpтки булим xaм мaвжyд эди. Дopyлмyaллимин тaйëpлoв булимига кaбyл килинaдигaн yк;yвчи-тaлaбaлap ёши 15 дaн кaм, 22 ëшдaн гатта бyлмacлиги шapт ;илиб куйилган. y^a тaxcил oлиш учун БXCPнинг 10 тa вилoятидaн ëшлap тyплaнгaн [5. Б. 162]. БХ^нинг дacтлaбки мaopиф нoзиpи булган К^и Йyлдoш Пyлaтoвнинг имзocи билaн 1921 йил 17 oктябpдa Янги Чopжyй шaxpидa 3 йиллик мycyлмoн yкитyвчилap институти oчиш тyFpиcидa бyйpyFигa acocaн Бyxopoдa иккинчи институт уз фaoлиятини бoшлaгaн [6. Б. 430].

Taшкил этилгaн укув дapгoxfлapидa кушни тypкий pecпyбликaлapдaн (Taтapиcтoн ACCP, Бoшкиpдиcтoн ACCP, Typкиcтoн ACCP) пeдaгoг мyaллимлap ишлaш учун БХ^ Maopиф Hoзиpлиги тoмoнидaн тaклиф килинган. Биpoк БXCP мaopиф тизимидa фaoлият кypcaтгaн ушбу вaкиллap тугли caбaблap тyфaйли opaдaн куп yтмacдaн уз вaтaнлapигa кaйтиб кeтишгaн.

Шу билaн биp кaтopдa янги типдaги мaктaблap тaшкил ;илиш, axoли ypтacидa caвoдcизликни тутатиш ишлapи xaм бoшлaб юбopилди. 1922 йил янвapь oйи xoлaти бyйичa БXCP Maopиф Hoзиpлигидa yзбeк тилидa yкитилaдигaн мaктaблap coни 28 тa, мaктaб интepнaти 9 тa, xyBap мaктaби 1 тa, aëллap мaктaби 2 тa, yкитyвчилap институти 2 тa, киcкa мyддaтли кypcлap 1 тa; тypкмaн тилидa yкитилaдигaн мaктaблap: бoшлaнFич 5 тa, мaктaб интepнaти 1 тa; фopc тилидa yкитилaдигaн мaктaблap 2 тa, бoшлaнFич интepнaт 1 тa, киcкa мyддaтли кypcлap

1 тa; яхудий тилидa yкитилaдигaн мaктaблap: бoшлaнFич мaктaблap 2 тa, мaктaб интepнaти 1 тa; pyc тилидa yкитилaдигaн мaктaблap: бoшлaнFич 7 тa, ypтa

2 тa, мaктaб интepнaти 2 тa.

Шутник мaвжyд бapчa мaктaб укув юpтлapи вилoятлap кecимидa кyйидaгичa тapтибдa булган.

1. Бyxopo вилoяти бyйичa 1 тa yкитyвчилap институти, киcкa мyддaтли кypcлap 1 тa, бoшлaнFич мaктaб 4 тa, интepнaт 1 тa, xyBap мaктaби-1тa, aëллap мaктaби-2 тa, фopc тили кypcлapи 1 тa, фopc тили мaктaблapи 2 тa, интepнaт 1 тa. Яхудий мaктaблapи: бoшлaнFич

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Special Issue - 5 (2021) / ISSN 2181-1415

мактаб 2 та, мактаб интернати 1 та (Янги Бухорода), рус тилидаги бошлангич мактаблар 2 та, урта мактаб 1 та, интернат 1 та.

2. Чоржуй вилоятида: укитувчилар институтида 1 та, бошлангич мактаблар 3 та, интернат 1 та, туркман тилида бошлангич мактаблар 3 та, рус тили бошлангич мактаблари 2 та, урта мактаб 1 та, интернат 1 та.

3. Карки вилоятида: узбек бошлангич мактаблари 2 та, туркман бошлангич мактаблари 2 та, интернат 1 та, рус бошлангич мактаблари 1та.

4. Шеробод вилоятида: узбек бошлангич мактаблари 2 та, интернат 1 та, рус мактаблари: бошлангич 1 та, мактаб интернат 1 та.

5. Кармана вилоятида: узбек бошлангич мактаблари 3 та, интернат мактаб 1 та, рус бошлангич мактаби 1 та.

6. Царши вилоятида: узбек бошлангич мактаблари 3 та, мактаб интернати 1 та.

7. Шахрисабз вилоятида: бошлангич мактаблар 3 та, актаб интернати 1 та.

8. F арм вилоятида бошлангич мактаб 1 та, мактаб интернати 1 та.

9. Душанбеда: узбек бошлангич мактаблари 2 та, мактаб интернати 1 та [7. Б. 24].

1923 йилга келиб, Бухоро республикасида янги типдаги мактаблар сони 40 та булган

булса, 1924 йилда 69 та умумтаълим, 4 та мусиккий, 3 та хунар мактаблари, 13 та интернат фаолият курсатди. Уларда жами 5604 нафар укувчи таълим олди. Бирок бу ракам мактаб ёшидаги болаларнинг 3,1 фоизини ташкил ;илар эди, холос. Бухорода хотин-;излар таълимига хам эътибор берилди. Улар учун махсус матаблар ташкил этилди. 1923-1924укув йилида республикада ана шундай мактаблардан 5 таси мавжуд булиб, уларда 306 нафар хотин-;излар укиган эди. Умумий таълим мактабларини дарсликлар ва бош;а адабиётлар билан таъминлаш ва хукумат томонидан хал; маорифи сохасига ажратилаётган маблаг хажми хам ортиб борди. Масалан, 1922-1923 укув йилида давлат бюджетидан 8% микдорида маблаг ажратилган булса, бу ракам 1923-1924укув йилига келиб 25%ни ташкил этди [8. Б. 345].

Бухоро республикасида маориф ва маданиятни ривожлантиришда Абдурауф Фитратнинг хизматлари катта булди. Унинг ташаббуси билан 1922 йил 14 сентябрда БХСР МИЦ Бухоро дорилфунунини ташкил этиш ха;ида ;арор кабул килди [9. Б. 136]. Бухоро хукумати рахбар арбоблари миллий ёшларни илгор хорижий давлатларда ук;иб замонавий билимлар олишига катта эътибор берди. 1921 йил А. Бурхонов ва А. Фитратнинг ташаббуси билан 50 нафар бухоролик ёшлар Гермнаияга укишга юборилди. Бухоро хукумати уларнинг хар бири учун 9-10 йилга етадиган маблагни Германия банкига утказди. РСФСР хукумати эса, бухорлик ёшларни хорижда укишларига каршилик курсатишга харакат килди. Х,атто, В. Куйбишев, Ф. Хужаев ва М. Аминовдан Германияда таълим олаётган бухорлик ёшларни чакириб олишни талаб килди. Унинг талаби кондирилмади. Лекин миллий чегараланиш амалга ошрилиши натижасида БХСР тугатилгандан сунг, Москва Бухоро хукуматининг Германияда укиётган талабалари учун юборилган маблагларини кайтариб олди. У ерда таълим олган бухоролик ёшларнинг кейинги такдири эса, фожеали якунланди.

Шунингдек, Бухоро республикаси маориф нозирги томонидан РСФСРнинг Москва шахрига 11 нафар угил болалар укиш учун жунатилган. Уларнинг руйхати куйидагича.

1. Аман Абдурахмонов 14 ёш;

2. Низам Мухитдинов 15 ёш;

3. Мухамед-Кули Миразимов 16 ёш;

^aMHHT Ba нннoвaцнfl.ap - 06rn,ecTBo h нннoвaцнн - Society and innovations Special Issue - 5 (2021) / ISSN 2181-1415

4. H6paruM ArgapoB 16 em;

5. Axe M.gameB 14 em;

6. A6gypmug Bypu6oeB 14 em;

7. Ca.HM XaKHMOB 20 em;

8. A6gypaxuM BypxoHOB 14 em;

9. PaxMOHKy.fi ny.aToB 12 em;

10. A6gy..a ny.aToB 17 em;

11. A.H CaugoB 12 em [10. B. 52].

^yHHHrgeK, 6yxopo.HK em.apgaH 19 Ta Ta.a6a AHaTo.HA (TypKHA), 50 Ta.a6a MocKBa (PCOCP), 6 Ta Ta.a6a TomKeHT (TypKHCTOH ACCP), 5 Ta Ta.a6a BoKy (03ap6aH^oH) Ka6u MaM.aKaT.apra xaM yKumra ^yHaTH.raH [11. B. 130]. AHa myHH aHrum .o3hmkh yTraH acpHHHr 20-Hu..apHga YpTa 0cue.HK Ta.a6a.ap roKjopugaru MaM.aKaT.apgaH Tam;apu OpaHU,HA, AHr.HA, xaTTO AnoHHAra xaM yKumra 6opraH.ap. "OaproHa" ra3eTacuHHHr 1923 Hu. 26 anpe.b coHuga Pa^u; hom.h Mya..u$HHHr e3umHHa, yma gaBpga EBponaga y;HraH Ta.a6a.apuMH3 cohh 500 gaH KaM 6y.MaraH экaн [12. B. 21].

Xy.oca. ^yHH aHTum MyMKHHKH, XX acp 6om.apugaru Byxopo em.apuHHHr $ao.HATH 6yryHru KyHgaru Y36eKHcroH em.apu ynyH u6paT Ba3H$acuHH yTaHgu. 3aMOHaBHH 6u.HM.apHH MyKaMMa. эгa..aгaн y36eK em.apu, gaB.aTHMH3 FaMxyp.HrugaH pyx.aHu6, xa.; xy^a.urHHHHr Typ.u coxa.apuga ^ugoKopoHa MexHaT KH.MOKga.ap.

OOHAA^AHH^rAH A^ABHET^AP PYHXATH:

1. Kun.uz Te.erpaMM KaHa.u. www.kun.uz. 82285015. 30 AHBapb 2021 hh..

2. Y36eKucTOH Tapuxu (1917-1991 Hu..ap) hkkhhhh khto6. - TomKeHT: "Y36eKucTOH", 2019. - B. 560.

3. HcTopuA ByxapcKoH HapogHoH CoBeTcKoH Pecny6.HKH (1920-1924 rr). C6opHHK goKyMeHToB. - TomKeHT: "OaH", 1976. - C. 484.

4. X,acaH M. bh.oat Maopu$ myb6acuHHHr xo3uprana um.araH um.apu // "Byxopo ax6opu", 1921 hh. 1 ^eBpa.b.

5. Y36eKucToH Tapuxu (1917-1991 Hu..ap) hkkhhhh khto6. - TomKeHT: "Y36eKHcToH", 2019. - B. 560.

6. HcTopuA ByxapcKoH HapogHoH CoBeTcKoH Pecny6.HKH (1920-1924 rr). C6opHHK goKyMeHToB. - TomKeHT: "OaH", 1976. - C. 484.

7. Y3B MA 48-^oHg, 1-pyHxaT, 45-um, 24-Bapa;.

8. ByxapcKaA HapogHaA CoBeTcKaa Pecny6.HKa. - TamKeHT: 'Y36eKHcTaH", 1969. - C. 392.

9. Bo.Ta6oeB X. Ta.a6HH ;oHgupMaraH hh;h.o6 // "^ap; w.gy3u", 1991, №1. - B. 136.

10. Y36 MA 48-^oHg, 1-pyHxaT, 79-um, 52-Bapa;.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

11. Y36 Pn^A 14-^oHg, 1-pyHxaT, 383-um. - B. 130-131.

12. Em.ap Tap6HAcuga To.epaHT.HK - gaBp Ta.a6u. Pecny6.HKa H.MuH-aMa.uH aH^yMaHH MaTepua..apu. - TomKeHT, 26-27 ceHTA6pb 2008 Hu., 21-6eT.

13. KaMa.oB Y.A. h gp. nepuogH3au,Hfl hho^3hhhhx Ka.eK // Central asian journal of literature, philosophy and culture. - 2021. - T. 2. - №. 5. - C. 51-54.

14. KaMa.oB Y.A. PeneBoe o6rn,eHHe h npo6.eMbi .HHrBogugaKTHKu // AKTya.bHbie HayMHHe ucc.egoBaHHA B coBpeMeHHoM Mupe. - 2018. - №. 4-8. - C. 85-88.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.