CC BY
21УДК 908:06.7(476)323.329«1920»
А. У. Дзяшсау, асiстэнт (БГТУ)
УПЛЫУ ЕУРАПЕЙСКАГА РЭГ1ЯНАЛ1ЗМУ НА КРАЯЗНАУЧЫ РУХ САВЕЦКАЙ
БЕЛАРУС1 У 1920-Я ГГ.
У артыкуле праводзщца анал1з уплыву еурапейскага рэг1янал1зму - шырокага навукова-штэ-лектуальнага руху на дзейнасць краязнаучай працы у БССР у 1920-я гг. I краязнаучы рух, i рэпя-нал1зм маюць пэуныя агульныя тэндэнцьп, аднак яны адрознiвалiся пэунай спецыфжай i умовамi сацыяльна-палггычнага i культурнага развiцця. Спроба параунання гэтых дзвюх адметных з'яу робiцца упершыню. Трэба зазначыць, што, нягледзячы на спецыфшу палггычнага i iдэалагiчнага клiмату у БССР, рабiлiся спробы даследавання вопыту еурапейскага рэгiяналiзму i яго рэалiза-цыя на практыцы.
The article analyzes the impact of European regionalism on the development of local history movement Soviet Belarus in 1920. Despite the ideological orientation of Soviet society and the policy of the authorities, he European regionalism evoked great interest in the Belarusian local history. In addition, both movements had many common trends and principles of operation, primarily popularizing local history and culture, the study of the socio-economic conditions of the regions. However, this experience has not been used in local lore fully due to the specific policy BSSR.
Уводзшы. У сённяшшх умовах рэпяна-л1зм адыгрывае давол1 вялшае значэнне у раз-настайных сферах: ад культурнай i эканам1чнай да палпычнай (пашырэнне актыунасщ грамадс-тва, фарм1равання органау мясцовага самаюра-вання, лакальнай дэмакратыи i шш.). Працэсы рэпянатзацыи грамадства маюць выразнае ку-льтурнае вымярэнне, роля якога для Рэспублш Беларусь з яе непауторным1 нацыянальным1 мясцовым1 асабл1васцям1 уяуляецца давол1 значнай. У сувяз1 з гэтым наспявае патрэба у дас-ледаванш псторып разнастайных рэпянальных праектау у Беларус у ХХ ст. Асабл1вую щка-васць уяуляе сувязь пам1ж еурапейсюм рэпяна-л1змам i краязнаучым рухам у Савецкай Бела-рус у 20-я гг. ХХ ст. Першая спроба правядзен-ня пэуных паралеляу i вызначэнне ступеш уплыву была здзейснена даследчыкам1 А. А. Гу-жалоусюм i I. I. Бамбешкам. Разам з тым аутары, на нашу думку, паставш пад спрэчнасць сцвяр-джэнне аб краязнаучым руху БССР як ушкаль-най з'явы, што з'яуляецца не зусiм дакладным [1, c. 61]. Калi казаць пра «ушкальнасць з'явы краязнаучага руху», то маецца на увазе у першую чаргу яго масавасць (першае месца па ко-лькасщ УдзельнiкаУ i па колькасщ краязнаучых арганiзацый сярод рэспублiк Савецкага Саюза), па-другое, па наяунасщ прадстаушкоу штэлек-туальнай элiты i штэл^енцыи (больш за 70%), па-трэцяе, па вышках працы як юруючых органау, так i краязнаучых аргашзацый на месцах (аб чым неаднаразова падкрэслiвалася самой акадэмiчнай навукай, у першую чаргу 1нбелку-льтам), па-чацвёртае, па распрацаванай i дзейс-най сютэме каардынацыi краязнаучай працай па усёй тэрыторыi рэспублiкi. Такiм чынам, не ад-мауляючыся ад фенаменальнасщ краязнау-чай справы дадзенага перыяду, мы, тым не менш, мы ставiм мэтай прасачыць ступень уплыву
еурапейскага рэпянатзму на развiццё краяз-научага руху у БССР у 20-я гг. ХХ ст. Бо нават самая арыгшальная i самастойная iдэя щ з'ява не нараджаецца у вакууме, а прарастае на ужо аб'ектыуна iснуючай iнтэлектуальнай глебе, карат якой маюць цеснае перапляценне.
Асноуная частка. Падзел еурапейскага кантынента на репёны з'яуляецца адной з яго характэрных рысау. Рэпён - гэта геаграфiчнае i этна-культурная частка больш вялшага блоку, да якога ён, тым не менш належыць. Репён уяуляе сабой прастору, якая падыходзщь да чала-вечага жыцця, з' яуляецца спадкаемцай стара-жытнай гiсторыi, забяспечвае самабытнасць, блiзасць, еднасць i адыгрывае ролю прощвавесу касмапалiтычнаму i бюракратычнаму цэнтра-лiзму. Регiяналiзм як шырокi агульнаеУрапейскi штэлектуальны рух сфармiравауся у Х1Х ст. у Францыи. Распачынальнiкам дадзенага руху лiчыцца французскi i правансальскi даследчык i лiтаратар Ф. Мiстраль. Трэба адзначыць, што у дадзены перыяд у Францыi пачынаюцца тэн-дэнцып глабалiзацыi эканамiчных адносiн, якiя выкткаюць заняпад мясцовых промыслау, выт-ворчасщ, ладу жыцця i народнай культуры. Гэта не магло не выкткаць занепакоенасць сярод ш-тэлекутальных колау грамадства. Мiстраль на чале з iнтэлектуаламi i буржуазiяй Праванса па-чау намаганш па захаванню культурных асабл> васцяу i папулярызацыi правансальскага дыя-лекту, у вынiку чаго быу створаны музей Арла-тэн, Музей правансальскай народнай культуры, выдадзены шэраг слоУнiкаУ, часопiс «Альманах Праванса», сабраны шматлiкiя калекцыi i шш.
Росквiт еурапейскага рэгiяналiзму прый-шоуся на 1920-я гг. Сярод мэтау, якiя ставiлiся регiяналiстамi былi папулярызацыя навуковых ведау i даследчай дзейнасщ, стварэнне неабход-ных умлу для развщця правiнцый, абуджэнне
шщыятывы у мясцовага насельнiцтва i уцягван-не яго у самаюраванне. Важна падкрэслiць, што регiяналiзм не тоесны сепаратызму, паколькi выступае за захаванне ушкальных частак у фар-маце адзiнага цэлага. У каротю перыяд было створана шмат розных праграм дзейнасцi рэпя-нальных аргашзацый. Асноунымi напрамкамi дзейнасцi былi адмшютрацыйны (пераразмер-каванне дзяржаунай улады з цэнтра у рэгiёны), эканамiчны (развщцё мясцовай прамысловасцi i рэгiянальнай эканомш у цэлым) i культурны (развщцё народнай мовы i культуры). Асаблiва актыуна развiццё рэгiяналiзму адбывалася у дзяр-жавах Усходняй i Пауночнай Еуропы, якiя ат-рымалi суверэштэт па вынiках Версальскага мiру: Польшча, Чэхаславакiя, Фiнляндыя, Лта, Латвiя, Эстошя. Праца рэпяналютау там была наюравана на аргументацыю уласных нацыяна-льных асаблiвасцяу, багацце айчыннай культуры, развщцё мясцовых эканамiчных i адмшютра-цыйных частак. Там рэгiянальныя даследаваннi служаць мэце нацыянальнага адраджэння i эка-намiчнага развiцця асобных рэгiёнау, маюць значную дзяржауную патрымку.
У пачатку 1920-х гг. у Беларус адбываецца зараджэнне i станауленне сацыяльнай i куль-турнай з'явы - краязнаучага руху. Асаблiвая роля у гэтым працэсе належала нацыянальнай ^эль генцьи, у першую чаргу працаушкам асветы i на-вую. Галоуным стымулам для актывiзацыi дзей-насцi краязнаучых таварыствау стала набыццё Беларуссю уласнай дзяржаунасщ i перспектыва нацыянальнага i дзяржаунага будаунщтва.
Генезiс краязнаучага руху у БССР пачауся у 1920 г., калi у добраахвотных краязнаучых таварыствау з'явшася магчымасць легалiзаваць сваю даследчую дзейнасць. У 1924 г. пры 1н-белкульце было створана Цэнтральнае бюро краязнауства (далей - ЦБК), якое ажыццяуляла юраунщтва усёй краязнаучай працай рэспуб-лш. У 1928 г. краязнаучы рух БССР набыу ма-савы характар (каля 10 000 членау краязнаучых аргашзацый па усёй рэспублщы). Карысць у дзей-насцi краязнаучых таварыства прызнавала i ю-раунiцтва рэспублiкi, iмкнулася аказваць iм па-сiльную падтрымку.
У 1925-1927 гг. намаганнямi Цэнтральнага бюро краязнауства (ЦБК) была створана разга-лшаваная сетка краязнаучых арганiзацый, якая паступова ахапша усю тэрыторыю БССР. Наву-кова-доследчая дзейнасць краязнаучых тава-рыствау ажыццяулялася па тэрытарыяльным прынцыпе (акруговае таварыства краязнауства адказвала за вывучэнне акругi, раённае - за раён, гурток - за частку раёна). 1нтарэсы i наюруню дзейнасцi мясцовых краязнауцау адрознiвалiся надзвычайнай шырынёй, ян^1 праводзiлi маштаб-ныя археалагiчныя, этнаграфiчн^Iя, батанiчныя,
геалагiчныя экспедыцып, ажыццяулялi збiра-льнiцкую, асветнiцкую, выдавецкую, прырода-i культура-ахоуную дзейнасць. Галоунай мэтай дзейнасцi краязнаучых арганiзацый было усеба-ковае вывучэнне Беларусi. 1стотнай рысай кра-язнаучага руху 1920-х гг. з' яулялася яго непа-рыуная сувязь з культурным i грамадска-палi-тычным жыццём рэспублiкi, актыунымi удзель-нiкамi краязнаучага руху з'яулялюя вядомыя дзеячы навую i культуры.
Шматлiкiя прадстаунiкi штэл^энцып, якiя з'яулялiся членамi краязнаучых аргашзацый i актыуна Удзельнiчалi у краязнаучым руху, з'яулялiся у 1920-х гг. аб'ектамi дзяржаунай па-лiтыкi. Аутар не ставiу мэту паказаць увесь аб'ём напрамкау гэтай палiтыкi, былi закрануты толькi тыя аспекты, яюя адносiлiся да краязнаучага руху, юраунщтва i нагляду за яго развщцём i дзейнасцю.
На студзеньскiм пленуме ЦК КП(б)Б 1925 г. было адзначана: «Лозунг, яю КП(б)Б павшна прыняць у культурнай працы, - лозунг белару-сiзацыi» [2, с. 201]. Вывучэнне Беларускага краю, а у першую чаргу яго псторыи i культуры, мела ва умовах своеасаблiвага «нацыянальнага адраджэння» пад кiраунiцтвам партыi надзвы-чайны сэнс. Вынiкi дзейнасцi краязнаучых дас-ледаванняу маглi мець вялшую карысць у справе адраджэння Беларусь Рэзалюцыя «Аб нац-палтщы» пленума Цэнтральнага камiтэта КП(б)Б, прынятая 1 кастрычнiка 1925 г., адзна-чала: «Маючы на увазе выключны сэнс 1нбел-культа, пленум даручае Бюро ЦК узмацнщь апошнi партыйнымi работнiкамi, а акружным камiтэтам - звярнуць асабiстую увагу на краяз-научыя таварыствы i на вярбоуку карэспандэн-тау для 1нбелкульта» [2, с. 181].
У той жа час правядзенне беларусiзацыi пастаянна стрымлiвалася юраунщтвам КП(б)Б з-за магчымасцi узшкнення у яе ходзе розных нацыяналютычных ухiлау. Перад партыйнымi арганiзацыямi ставшася задача забеспячэння «бальшавiцкай лiнii» у вырашэнш нацыянальнага пытання, беларуазацып, узмацнення бара-цьбы супраць праяу варожай iдэалогii.
Сярод тэндэнцый, яюя зрабiлi вялiкi уплыу на станауленне краязнаучага руху, можна з упэу-ненасцю канстатаваць, што у пачатку 1920-х гг. асноунай крынщай выступала краязнауства РСФСР. У той жа час у РСФСР адбылюя у Мас-кве вызначальныя для расшскага краязнаучага руху падзеi. 12-20 снежня 1921 г. адбылася першая Усерасшская краязнаучая канферэн-цыя. Аргашзацыю i правядзенне гэтай канфе-рэнцып узяу на сябе утвораны у лютым 1921 г. Акадэмiчны цэнтр. Канферэнцыя насiла назву, «Першая Усерасшская канферэнцыя таварыствау па вывучэнню мясцовага краю», якая, на думку
аргашзатарау, павшна была паспрыяць аб'яд-нанню усёй краязнаучай працы на аснове дзяр-жаунага будаунщтва. У ёй прымалi удзел як шматлшя прадстаунш краязнаучых таварыствау з правiнцый, так i вядомыя дзеячы навукi, культуры i асветы. Сярод удзельшкау канфе-рэнцыi у Маскве прысутнiчалi i прадстаунЫ краязнаучых таварыствау iншых савецкiх рэс-публш. Дэлегатамi ад Беларусi на канферэнцып былi I. У. Пiчэта i М. Г. Маслаковец. Безумоуна, щэя аб'яднання усiх краязнаучых сiлау крашы, стварэнне каардынацыйнага цэнтра па прык-ладзе РСФСР выклiкала у беларусюх краязнау-цау вялiкую iнiцыятыву. Аб уплыве маскоускай канферэнцыi сведчаць наступныя падзеi.
10 студзеня 1922 г. адбыуся аб'яднаны сход прадстаушкоу Мшскага таварыства гiсторыi i ста-ражытнасцяу Беларускага вольна-эканамiчнага i Мiнскага педагапчнага таварыства. На сходзе быу заслуханы даклад аб Першай краязнаучай кан-ферэнцыи i абмеркаваныя яе вынiкi. Было паста-ноулена даручыць аб'яднанаму прауленню таварыствау прыняць меры па сктканш Агульнабе-ларускай канферэнцыi краязнаучых таварыствау. Было створана i Часовае бюро краязнауства, у якое увайшлi прадстаунiкi аб'яднанага прау-лення. На канферэнцыi планавалася выпраца-ваць асноуныя напрамкi дзейнасцi краязнаучых таварыствау па вывучэнш Беларусi. Менавiта прынцып аб' яднання аматарскага краязнауства пад юраунщтвам акадэмiчнай навукi, усебако-вага вывучэння як вытворчых сiл крашы, так i гiсторыi, культуры крашы павшен быу рэаль завацца у пачатку 1922 г.
Аднак тэндэнцып пачынаюць змяняцца ужо да сярэдзшы 1920-х гг. Спробы даследавання метадау краязнаучай працы, а значыць i рэпя-налiзму у краiнах Еуропы, звязаны з асобай Мь калая Каспяровiча, асобы, якая грала выключ-ную ролю у краязнаучым руху БССР. Яшчэ у 19-гадовым узросце ён уключыуся у беларускi нацыянальны рух. У лiстападзе 1918 г. устуту у шэрагi беларускай грамадска-паттычнай ар-ганiзацыi «Маладая Беларусь». Разам з гэтай аргашзацыяй потым далучыуся да беларускiх эсэрау. У 1919 г. пастушу у Мшсю настаунщю iнстытут, якi потым быу рэаргашзаваны у 1нс-тытут народнай асветы. У 1919-1920 гг. ён быу шструктарам Часовага нацыянальнага камiтэта i Цэнтральнай беларускай школьнай рады, удзе-льнiчау у падполлi падчас польскай акупацыи. З 1922 г. ён уваходзiу у склад Мiнскага таварыства псторып i старажытнасцей. Менав^а гэ-тае таварыства выступiла у 1922 г. iнiцыятарам склiкання першай Усебеларускай краязнаучай канферэнцыi.
У пачатку жшуня 1924 г. па загадзе Нарка-мата асветы М. Каспяровiч быу пераведзены
у Вiцебск, а затым узначалiу краязнаучае таварыства у Вщебску. Актыуная дзейнасць на шве краязнауства не засталася незауважанай. Восенню 1926 г. М. Каспяровiч пераехау у Мiнск, дзе за-няу прапанаваную яму пасаду сакратара ЦБК. Там ён прысвящу сябе аргашзацыйна-метадыч-най працы, шмат часу удзяляу этнагарафiчным даследаванням, асветнiцкай дзейнасцi i прапа-гандзе iдэй краязнауства. З 1929 г. заняу пасаду намесшка старшынi ЦБК.
Таксама М. Каспяровiч вельмi актыуна вы-вучау дзейнасць краязнаучых таварыствау краш замежжа. З гэтай нагоды iм былi здзейснены ка-мандзiроУкi у Фiнляндыю i краiны Прыбалтыкi. Вынiкi гэтай паездю i вывучэння вопыту краяз-науцау былi надрукаваны у часопiсах «Наш край», «Краязнауства» ЦБК РСФСР i шшых перыядычных выданнях. Асаблiвую увагу Кас-пяровiч надау вывучэнню краязнауства Фшлян-дыi, метадам працы фшсюх рэгiяналiстау, стану музеяу i шш.
Матэрыялы навукова-доследчай працы па вы-вучэннi гiсторыi краязнаучага руху у Беларусi i яго сучасных дасягненнях у БССР i за яго ме-жамi нарэшце былi аб'яднаны М. Каспяровь чам у манаграфда. Манаграфiя «Краязнауства. Нарысы» была выдадзена у 1929 г. Яна змяш-чала даследаваннi гiсторыi развiцця краязнауства у Беларуси аналiз стану сучаснага краязнауства у БССР, а таксама метадычныя матэрыялы, якiя займалi большую частку кнш.
Ва уводзiнах М. Каспяровiч правёу акрэсле-ную мяжу памiж паняццямi «радзiмазнауства», «беларусазнауства» 1 «краязнауства». Па разу-меннi даследчыка першыя два тэрмiны былi звязаны з вывучэннем i пазнаннем усёй Беларусь А мэта краязнауства - комплекснае вывучэнне менав^а «краю». Край трактавауся, як адносна невялiкая тэрыторыя, частка крашы. Тэрытары-яльна паняцце «краю» супадала з акругамi, на яюя была падзелена тэрыторыя БССР.
На жаль, назапашаны да канца 20-х гг. ХХ ст. вопыт па вывучэнш еурапейскага рэгiяналiзму так i не быу выкарыстаны у поунай меры, хаця такiя спробы М. Каспяровiч рабiу. У канцы 1929 г. пачынаецца рэзкi паварот да барацьбы з нацыянал-дэмакратызмам, крытыцы гэтых тэн-дэнцый у краязнаучай працы. Сам Мшалай Кас-пяровiч у сувязi з абвiнавачваннямi быу выз-валены са усiх пасад i апынууся пад следствам. У гэтых умовах у дзейнасцi усёй Беларускай акадэмп навук (далей - БАН) i ЦБК прынцыпы вывучэння вытворчых сшау, асвятленне поспе-хау сацыялютычнага будаунiцтва i яго галоу-ных дасягненняу - калектывiзацыi i iндустрыя-лiзацыi выходзяць на першы план.
Высновы. Такiм чынам можна казаць, што рэгiяналiзм, яго прынцыпы i метады працы
не застадюя без увап у дзеячау краязнаучага руху Савецкай Беларусi у 1920-я гг, у першую чаргу актыунага дзеяча, тэарэтыка i практыка краязнауства М. I. Каспяровiча, яю прысвяцiу вывучэнню рэгiяналiзму некалькi афщыйных камандзiровак за мяжу, а вынт сваёй працы апублiкавау у шэрагу артыкулау i прысвяцiу гэ-таму частку сваёй фундаментальнай грунтоу-най манаграфи «Краязнауства». Разам з тым, сярод асноуных уплывау на краязнаучы рух можна па-ранейшаму канстатаваць расiйскае краязнауства i агульнасаюзныя тэндэнцыi у на-вуковым, сацыяльна-культурным i палiтычным развщщ.
Краязнаучы рух меу даволi шмат агульных рысау, якiя аб'ядноУвалi яго з рэгiяналiзмам. Абодва рухi з'яулялюя iнтэлектуальнымi плы-нямi, абодва мелi сваёй мэтай комплекснае дас-ледаванне тэрытарыяльнай адзiнкi (паняцце край амаль тоесна паняццю рэпён), праводзiлi раз-настайную дзейнасць па папулярызацыi, падт-рымцы i захаваннi мясцовых асаблiвасцяу, вы-вучэннi мовы, культуры, прырода-геаграфiчных умоу. Абодва ажыццяулялiся прадстаунiкамi штэлектуальнай часткi грамадства (штэлектуа-лы еурапейсюх рэгiёнау i iнтэлiгенцыя Савецкай Беларуа), абодва рухi падтрымлiвалiся дзяржавай. З адметных рысау можна выдзелщь тое, што краязнаучы рух БССР быу значна больш iдэалагiзаваны i цэнтралiзаваны у адроз-
ненне ад шматлiкiх, даволi аутаномных рухау i арганiзацый Заходняй Еуропы. На жаль, з-за палпыю савецкiх уладау краязнауцы пазбавiлiся магчымасщ выкарыстаць вопыт еурапейскiх рэ-пяналютау.
Л1таратура
1. ГужалоУскi А. А., Бамбешка I. I. Да пы-тання аб уплывах рэгiяналiзму на дзейнасць краязнауцау Беларусi у 1920-я гг. // Образцы прошлого в историографии: белорусского-фран-цузский диалог. Сборник материалов к международной науч. практ. конф.: «Историография как объект исследования». Минск, 21-22 мая 2008 г. / ред. кол.: А. Н. Алпеев [и др.]. Минск: ЗАО «Веды», 2008. 164 с.
2. Идеологическая деятельность компартии Белоруссии, 1918-1945: сб. документов. в 2 ч. Ч. 1. / сост. Н. С. Сташкевич [и др.]. Минск: Беларусь. 1990. 358 с.
3. Касперович Н. И. Краеведение в Финляндии // Краеведение. 1928. № 8. С. 482-490.
4. Касперович Н. Краеведение у западных соседей // Советский работник. 1928. № 5-6. С.21-24.
5. Каспяровiч М. Аб краязнаустве на Фшш-чыне // Наш край. 1928. № 4. С. 10-21.
6. Каспяровiч М. Краязнауства. Мшск: Бел. дзярж. выдавецтва, 1929. 160 с.
Пастуту 15.03.2014
