Научная статья на тему 'ВКЛАД ФАКТОВ В СТАНОВЛЕНИЕ МЕТОДА ТРАНСЛЯЦИИ'

ВКЛАД ФАКТОВ В СТАНОВЛЕНИЕ МЕТОДА ТРАНСЛЯЦИИ Текст научной статьи по специальности «Химические науки»

CC BY
19
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МЕТОД ТРАНСЛЯЦИИ / ФАКТ / ГИПОТЕЗА / ТЕОРИЯ / МЕТОДОЛОГИЯ / УЧЕБНИКИ / РАЗВИТИЕ ЗНАНИЙ / ЧАСТНЫЕ ТЕОРИИ

Аннотация научной статьи по химическим наукам, автор научной работы — Махмадмуродов А., Усмонов М.

При освещении научной деятельности профессора Солиева Л. ученые отмечают его заслуги в создании метода трансляции. Но именно экспериментальные работы позволили Л.Солиеву перейти к теоретическим обобщениям. Для профессора Солиева Л. все экспериментальные работы были подчинены раскрытию, утверждению метода трансляции. Профессор Солиев Л. внёс значительный вклад в методологию науки, указав место фактов, гипотез и теории в научном познании. В своих трудах проф. Солиев Л. показал возникновения и развития химических знаний. Солиев Л. обратил внимание на то, что факты не исчезают, что наука со временем к ним возвращается. Для подтверждения этих слов можно привести наблюдение А. Беккерелия о радиоактивности (1896 г). А. Бутлеров (1886 г) высказал предположение о делимости атомов в физических процессах. Имеются гипотезы не подкрепленные фактами. Взгляд К. Бертолле на влияние физических условий на состав образующихся соединений Проф. Солиев Л. при написание учебников придавал значение оптимального отбора фактов. Взгляды Солиева Л. на факты, гипотезы и теории характеризуют его научный метод

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONTRIBUTION OF FACTS TO THE FORMATION OF THE TRANSLATION METHOD

When covering the scientific activities of Professor L. Soliev, scientists note his merits in creating the translation method. But it was the experimental work that allowed L. Soliev to move on to theoretical generalizations. For Professor L. Soliev, all experimental work was subject to disclosure, the approval of the translation method. Professor Soliev L. made a significant contribution to the methodology of science, indicating the place of facts, hypotheses and theory in scientific knowledge. In his works, prof. Soliev L. showed the emergence and development of chemical knowledge. Soliev L. drew attention to the fact that facts do not disappear, that science eventually returns to them. To confirm these words, A. Becquerel's observation on radioactivity (1896) can be cited. A. Butlerov (1886) suggested the divisibility of atoms in physical processes. There are hypotheses not supported by facts. C. Berthollet's view on the influence of physical conditions on the composition of the formed compounds Prof. Soliev L., when writing textbooks, attached importance to the optimal selection of facts. L. Soliev's views on facts, hypotheses and theories characterize his scientific method

Текст научной работы на тему «ВКЛАД ФАКТОВ В СТАНОВЛЕНИЕ МЕТОДА ТРАНСЛЯЦИИ»

[FeIIIMnIIL(H2O)3]4+; [FeIIIMnIIL(OH)2(H2O)3]2+; [FeL(H2O)5]+; [Fe(L)2(H2O)4]0 and ¡Fe(L)(OH)2(H2O)3]-, two of which are heteronuclear.

Key words: complex, oxidation potential, heteronuclear, iron (II), iron (III), manganese, cobalt (II), composition.

Сведение об авторах:

Жоробекова М. Б.- преподаватель кафедры «Фармацевтическая химия и технология лекарственных средств», Ошский государственный университет, медицинский факультет. Адрес:723500, Республика Кыргызистан, г. Ош, ул. Ленина, 331, медицинский факультет ул. Водозаборная 215. e-mail: Mayram.jorobekova67@ bk.ru. Тел: (+996) 772495720.

Эмомадова Ш. С.- аспирант кафедрой физической и коллоидной химии, Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, проспект Рудаки 17. e-mail: kfk1964@mail.@mail.ru. Тел: (+992) 917-10-70-34.

Давлатшоева Дж.А. - к.х.н., доцент, заведующая кафедрой физической и коллоидной химии химического факультета ТНУ. Адрес: 734025, Душанбе, пр. Рудаки, 17, химический факультет ТНУ. Тел.(+992)93-898-96-62. E-mail: kfk1964@mail.ru

Эшова Г.Б. - к.х.н., ст.н.с. лаборатории «Физическая химия гомогенных равновесий» НИИ Таджикского национального университета. Адрес: Республика Таджикистан 734025, г. Душанбе, проспект Рудаки, 17. Телефон: (+992) 918-23-01-82. E-mail: еshova81@mail.ru Рахимова М. -д.х.н., профессор, профессор кафедры физической и коллоидной химии химического факультета ТНУ. Адрес: 734025, Душанбе, пр. Рудаки, 17, химический факультет ТНУ. Тел. (+992)918-76-90-70. E-mail:muboshira09@mail.ru About the authors:

Zhorobekova Mairambu Bektemirovna -Lecturer of the , Department of Pharmaceutical Chemistry and Technology of Medicines, Osh State University, School of Medicine 723500, Republic of Kirgizistan, Osh, Lenin st., 331. E-mail: Mayram.jorobekova67@ bk.ru. Tel: (+996) 772495720.

Emomadova Shakhlo Sultonmadovna - Post-graduate student, Department of Physical and Colloid Chemistry. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Avenue, 17. email.: kfk1964@mail. Tel: (+992) 917-10-70-34.

Davlatshoeva J. A.-Candidate of Chemical Sciences, Associate Professor, the Head of the

Department of Physical and Colloidal Chemistry, Faculty of Chemistry, TNU. Address: 17 Rudaki

Ave., Dushanbe, 734027. Tel. (+992)93-898-96-62. E-mail: kfk1964@mail.ru

Eshova G. b. - Ph. D., senior researcher of the laboratory «Physical chemistry of homogeneous

equilibria» of the research Institute of the Tajik national University. Address: 17 Rudaki Avenue,

Dushanbe, 734025, Republic of Tajikistan. Phone: (+992) 918-23-01-82. E-mail:

еshova81@mail.ru

Rakhimova M.-Doctor of Chemical Sciences, Professor, Professor of the Department of Physical and Colloidal Chemistry, Faculty of Chemistry, TNU. Address: 17 Rudaki Ave., Dushanbe, 734025, Faculty of Chemistry, TNU. Tel. (+992) 918-76-90-70. E-mail:muboshira09@mail.ru

УДК 541.123.7.

САДМИ ДАЛЕЛХР ДАР ТАШАККУЛЁБИИ УСУЛИ ТРАНСЛЯТСИЯ

Махмадмуродов А., Усмонов М.Б.

Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи САйни

Дар вакти тавзех,и фаъолияти илмии профессор Солиев Л. олимон хизматх,ои уро дар эчоди усули транслятсия маънидод менамоянд. Аз диди мо ин маълумот барои тавсифи фаъолияти шодравон Солиев Л., хдмчун пажух,ишгари сох,ибтачриба, нокифоя аст. Албатта, хато мешуд корх,ои назариявии олимро бо корх,ои тачрибавиашон мукобил гузорем. Лекин ма^з корх,ои тачрибавии амик ба Солиев Л. имконият доданд, ки ба чамъбасткунии назариявй гузаранд. Якинан, корх,ои назариявй ва амалиро дар алокамандии том муоина бояд кард.

^айд менамоем, ки барои Солиев Л. тамоми корх,ои тачрибавй ба ошкору тасдик намудан ва рушди усули транслятсия равона шуда буданд.

Ба акидаи хдмкорон ва шогирдон дар профессор Солиев Л. якчояшавии хиради амики фалсафавй ва истеъдоди пажух,ишгари мох,ир зох,ир шуда буд. Бешубх,а, якчояшавии ин ду сифат дар як шахсият хеле кам дучор мешавад. Та^лили корх,ои илмии шодравон Солиев Л. имконият медихднд хусусиятх,ои зерини фаъолияти Солиевро кайд намоем.

Солдав Л. дар методологияи илм cax^ калон гузошта мaвкeи дателхо, фарзияхо ва назарияхоро дар дарки илмй нишон дода ошкор нaмyдaaнд, ки дар acaрхои олим инъикоc шудаанд [1-4]. Ин acaрхо ахамияти калон доранд, зeро номбyрдa дар OFOЗи фарзияхои гуногуни илмй карор доштанд, ки боиш эчод намудани назарияи трaнcлятcия гардиданд.

Дар acaрхояшон Солдев Л. пайдоиш ва рушди дониши химиявиро нишон додаанд. Ба акидаи Солиeв Л. дарки ходжа аз дателхои ногахонии мушохидашаванда OFOЗ мeгaрдaд. Минбаъд Fyншaвии дагелхо ба амал мeояд. Пажухишгар ба тaFЙир додани шароит, яънe аз мушохида ба тачриба, мeгyзaрaд. Микдори дагелхо мeaфзояд ва зарурияти тacниф ва алокамандии байниякдигарии онхо ба амал мeояд. Алокамандии байни дагелхоро конуният нишон мсдих^. Мyкоиcaкyнй, киёcкyниро истифода намуда олим ба caбaбхои зохиршавии дашлхои мушохидашаванда мурочиат мeнaмояд ва кушиш мeнaмояд дагелхоро шарх дихад.

Хамин тавр, чамъи дателхо, шархдихии онхо acоcи донишро ташкил мeдихaнд. Лeкин олим наметавонад, ки тaвaccyти хи^иёт caбaбхои донишхою ходиcaхоро муайян намояд. Бинобар ин барои маънидодкунии як катор дaлeлхои ба хам алокаманд фарзия тешниход мeгaрдaд. Фарзия чй кадар доираи вaceи дашлхоро шарх дихад, вай хамон кадар ба хакикат наздик acт.

Солдав Л. ба дателхои илмй ахамияти хслс мухим мeдодaнд ва дaлeлхоро барои акидахои назариявй курбон нaмeкaрдaнд. Ба акидаи он rac танхо накли дaлeлхо илмро ташкил нaмeдихaд. Дагелхо ба шархдихй, ба назария ниёз доранд. Солдев Л. мушохида намуданд, ки дaлeл тест нaмeшaвaд, илм бо мурури вакт ба он бaрмeгaрдaд. Дaлeлe, ки имруз чузъй мeнaмояд, якаву танхо аст, пагох дар алокамандй бо кашфиётх,ои нав метавонад acоcи cохaи боcaмaри илм гардад.

Барои тacдики ин гуфтахо мушохидаи А.Бскксрсл (1896) - ро овардан мумкин, ки оид ба шхти дохилии атом ва ошзи таълимот доир ба радиоактивият буд. Маълум, ки дар acри XIX олимон акида доштанд, ки атомхо тaкcимнaшaвaндaaнд, гaрчaндe cоли 1886 А. Бустеров тахмин намуда буд, ки атомхо дар равандхои физикавй такотм мeшaвaнд.

Дар acоcи тахлили донишхои илмй ба хyлоca омадан мумкин, ки дателхои нав бо мушкилй ба худ рох мскушоянд. Одатан, онхо рохи радкунй, ба эътибор нагирифтанро тай мскушид. Мacaлaн, мyноcибaти манфии Г. Коль6с ба фарзияи cгeхиомeгрии Вант - Гофф [5]. Фарзия на танхо дaлeлхоро шарх мсдих^, балки caволхои нав мeгyзорaд, инкишофро дар чамъоварии маводи во^й муайян мeнaмояд, ба зохиршавии дaлeлхои нав caбaб мeшaвaд. Хyлоcaи дар acoOT фарзия баровардашуда минбаъд дар тачриба таодик ё инкор мeгaрдaд. Агар фарзия дар тачриба таодик шавад, ба назария мубаддал мeшaвaд.

Хар кадом фарзия холати илми замонашро муайян мeнaмояд. Зaмонe, ки фарзия тачрибахои минбаъдаро шарх дода натавонад, бо фарзияи нав иваз карда мeшaвaд. Дар айни хол набояд фаромуш кард, ки фарзияи тештара як катор ходиcaхоро маънидод карда буд.

Фaрзияхоe, вучуд дошта мeтaвонaнд, ки хслс пeштaр баён шудаанд, вaлe бо дaлeлхо таквият дода нашудаанд. Илм минбаъд дуруст будани онхоро тacдик намуд. Ба шфати миcол Солдав Л. акидаи К.Л. Бсртоллсро доир ба таъоири мacca ва шароити физикавй ба рафти равандхои химиявй ва ба таркиби пайвастагихои хоcилшaвaндa мeорaнд. Аввалхои acри XX aкaдeмик Н.С. Курнаков моддахои таркибашон тaFЙирёбaндaро кашф намуд ва ба шарафи К.Л. Бсртоллс, ки мавчудияти онхоро тешгуи карда буд, 6сртоллидхо номид [6].

Профсгсор Солдав Л. ба назарияхо ва тавлиди онхо аз фарзия, таъшрашон ба рушди илм ахамияти мaхcyc мeдодaнд. Фарзия назария шуда метавонад, агар вай бо тамоми натичахояш бо шарху эзох доир ба вобастагии дaлeлхо байни хамдигар ва ба caбaбхои ин вобастагй ба назария табдил ёбад.

Мухокимаронихои фагсафавии Солдав Л. охири cоли 2019 доир ба caбaби ивазшавии назарияхо ба ёд мсояд, ки хамчун харакати раванди дарк намудан арзёбй мeгaрдaд. Нaзaрияхоe мавчуданд, ки холо комил нашудаанд. Онхо пайдарпай тавлид ва таназзул мeёбaнд, доираи ватеи ходиcaхоро дарбар мeгирaнд. Вaктe мeрacaд, ки назария мушохидахои нав, дагелхои навро маънидод карда нaмeтaвонaд. Барои он, ки назарияи жштара бо дaлeлхои нав мувофик карда шавад, фарзияи нави чузъй жшниход мeгaрдaд, ки то як дарача назарияи мачударо мукаммал ё тaFЙир мсдих^ [6].

Гуфтахои баёншуда имконият мeдихaнд тacдик нaмоeм, ки Солдав Л. алокаи табиии байни дaлeлхо, фарзияхо ва назарияхоро дар доираи чунин тарх ифода мeнaмyдaнд.

J *

Далелхо —> Фарзияхо —> Назарияхои —> Назариях,ои 'V чузъй умумй _f

Солдав Л. акида доштанд, ки назария бо амалия алока бояд дошта бошад, дар тачриба дурустии он caнчидa шавад. Натичахои илмии назарияи трaнcлятcия дар корхонаи caноaтии ш. Калуш (Украина) татбик гардида, caмaрaнокии корхонаро баланд бардоштанд. ycyra нав коркардшуда ба

Солиев Л. имконият доданд, ки чабхахои назариявии мавзуъро ба асос гирифта чихатхои нозуки онро дакик муайян кунанд.

Ба далелхо, фарзияхо ва назарияхо дар раванди таълим диккати махсус медоданд. Аз мутолиаи асархои Солиев Л. хулоса намудан мумкин, ки муаллиф матни онхоро дар асоси конунхо, назарияхо ва хулосабарорй аз онхо эчод намудаанд, зеро факат онхо метавонанд низоми донишхоро бунёд намоянд.

Дар омухтани фанни химия, хусусан дар мархилаи аввали омузиш Солиев Л. ба далелхои илмй диккати асосй медоданд, чунки бе донистани далелхо дониш илмй шуда наметавонад. Лекин на мачмуи бо майли худ интихобшуда, балки далелхоеро омухтан зарур аст, ки ба хонанда имконият диханд ба хулосахои назариявии муайян наздик шавад.

Дар вакти тахияи китобхои дарсй интихоби мувофики далелхо барои хулосаи назариявй, таносуби маводи назариявй ва далелхо, интихоби мафхумхои назариявй мухим аст, мегуфтанд профессор Солиев Л.

Масъалаи мавкеи фарзия дар адабиётхои таълимй ва раванди таълим рузмарра мебошад. Бешубха, фарзияхо бояд дар китобхои дарсй инъикос шаванд, зеро онхо нишон медиханд, ки дар назди илм кадом масъалахои халталаб карор доранд. Аз як тараф, мубаддалшавии фарзияро ба назария (масалан, фарзияи тачзияи элетролитй, ки ба назарияи тачзияи электролитии Арениус табдил ёфт), аз тарафи дигар, ба баъзе фарзияхои муосири илми химия тавзех дода шавад, хуб мешавад.

Акидахои Солиев Л. доир ба далелхо, фарзияхо ва назарияхо усули илмии уро тавсиф менамоянд. Солиев на танхо масъалахои назариявии назарияи транслятсия, балки усулхои химиявии омухтани системахои бисёркомпонентаро инкишоф доданд.

Истеъдоди баланд, санъати начиби суханварй, садокат ба фаъолияти илмию омузгорй донишчуён, хамкорон, шогирдон ва кормандони илмиро ба у мутаваччех мекард.

АДАБИЁТ

1. Солиев Л. Прогнозирование фазовых равновесий многокомпонентной системе морского типа методом трансляции. Д 2000, 247 с. (кн. 1)

2. Солиев Л. Прогнозирование фазовых равновесий многокомпонентной системе морского типа методом трансляции. Д 2011, 147 с. (кн. 2)

3. Солиев Л. Прогнозирование фазовых равновесий многокомпонентной системе морского типа методом трансляции. Д 2019, 232 с. (кн. 3)

4. Солиев Л. Строение фазового комплекса и растворимость водно-солевой системы из сульфатов, карбонатов, гидрокарбонатов натрия и кальция. /Л.Солиев. М.Т.Жумаев. Д. 2020, 210 с.

5. Терентьев А.П. Основы стереохимии. / А.П. Терентьев, В.М. Потинов. М. 1964. 688 с.

6. Солиев Л. Химияи умумй. Д. 2011. 399 с.

ВКЛАД ФАКТОВ В СТАНОВЛЕНИЕ МЕТОДА ТРАНСЛЯЦИИ

При освещении научной деятельности профессора Солиева Л. ученые отмечают его заслуги в создании метода трансляции. Но именно экспериментальные работы позволили Л.Солиеву перейти к теоретическим обобщениям. Для профессора Солиева Л. все экспериментальные работы были подчинены раскрытию, утверждению метода трансляции.

Профессор Солиев Л. внёс значительный вклад в методологию науки, указав место фактов, гипотез и теории в научном познании. В своих трудах проф. Солиев Л. показал возникновения и развития химических знаний.

Солиев Л. обратил внимание на то, что факты не исчезают, что наука со временем к ним возвращается. Для подтверждения этих слов можно привести наблюдение А. Беккерелия о радиоактивности (1896 г). А. Бутлеров (1886 г) высказал предположение о делимости атомов в физических процессах. Имеются гипотезы не подкрепленные фактами. Взгляд К. Бертолле на влияние физических условий на состав образующихся соединений Проф. Солиев Л. при написание учебников придавал значение оптимального отбора фактов. Взгляды Солиева Л. на факты, гипотезы и теории характеризуют его научный метод.

Ключевые слова: метод трансляции, факт, гипотеза, теория, методология, учебники, развитие знаний, частные теории. Сведение об авторах

Махмадмуродов А.- доцент кафедры «Общая и неорганическая химия» Таджикского государственного педагогического университета им. Садриддина Айни. Тел. 918-24 - 34 - 53. Усмонов М. - доцент кафедры «Химическая технология и экология» Таджикского государственного педагогического университета им. Садриддина Айни. Тел. 918-88-78-12. About the authors:

Mahmadmurodov A. - Associate Professor of the Department «General and Inorganic Chemistry» of the Tajik State Pedagogical University. Sadriddin Aini. Tel. 918-24 - 34 - 53.

Usmonov M. - Associate Professor of the Department of Chemical Technology and Ecology, Tajik State Pedagogical University. Sadriddin Aini. Tel. 918-88-78-12

УДК 541. 123. 6

O I

УРОВНЕ ЧЕТЫРЁХКОМПОНЕНТНОГО СОСТАВА.

ФАЗОВЫЕ РАВНОВЕСИЯ В СИСТЕМЕ K,Ca//SO4,CO3,HCO3,F - H2O ПРИ 250С НА

СолиевЛ., Дж. М. Мусоджонова, З-ХудоёрбековО, И.Джабборов,Л.Имомова, М.Талаб

Таджикский государственный педагогический университет им. С. Айни.

Закономерности фазовых равновесий в системе К,Са//804,С03,НС03,Б - Н20 определяют условия галургической переработки природных и технических объектов, содержащих сульфаты, карбонаты, гидрокарбонаты, фториды калия и кальция. В частности жидкие отходы промышленного производства алюминия характеризуются содержанием перечисленных солей [1-3]. Следовательно, знания строения диаграмм фазовых равновесий шестикомпонентных систем К,Са//804,С03,НС03,Б - Н20, составляющих её пяти- и четырёхкомпонентных систем кроме теоретического имеет также важное прикладное значение.

В данной работе приведены результаты исследования фазовых равновесий в системе К,Са//804,С03,НС03,Б - Н20 при 25 С на уровне четырёхкомпонентного состава методом трансляции [4-5], который вытекает из принципа совместимости элементов строения частных п-компонентных систем с элементами строения общей п+1 компонентной системы в одной диаграмме [6].

Как было показано в [7] метод трансляции является одним из наиболее универсальных методов при исследовании многокомпонентных систем. Он позволяет на основании данных о фазовых равновесиях в частных п-компонентных системах, с учетом правило фаз Гиббса [8], прогнозировать фазовые равновесия в п+1 компонентной системе и построить её схематическую [9] фазовую диаграмму (фазовый комплекс).

Шестикомпонентная система К,Са//804,С03,НС03,Б - Н20 включает следующие 6 пятикомпонентные: К2804-К2С03-КНС03-КБ-Н20; Са804-СаС03-Са(НС03)2-СаБ2-Н20; К,Са//804,С03,НС03-Н20; К,Са//804,С03,Б-Н20; К,Са//804,НС03,Б-Н20; К,Са//С03,НС03Б-Н20 и 14 четырёхкомпонентные: К2804-К2С03-КНС03-Н20; ^804-^03-^-^0; К2804-КНС03-КБ-Н20; К2С03-КНС03-КБ-Н20; Са804-СаС03-Са(НС03)2-Н20; Са804-СаС03-СаБ2-Н20; Са804-Са(НС03)2-СаБ2-Н20; СаС03-Са(НС03)2-СаБ2-Н20; К,Са//804,С03-Н20; К,Са//804,НС03-Н20; К,Са//С03,НС03-Н20; К,Са//804,Б-Н20; К,Са//С03,Б-Н20; К,Са//НС03,Б-Н20 системы.

Как показывает анализ литературных данных исследуемая система на уровне пятикомпонентного и шестикомпонентного состава при 250С ни кем не изучена [10]. Из пятикомпонентных систем методом трансляции при 250С исследованы: К,Са//804,С03,НС03-Н20; К,Са//804,С03,Б-Н20; К,Са//804,НС03,Б-Н20; и К,Са//С03,НС03Б-Н20 [11-14]. Из четырёхкомпонентных систем методом растворимости при 250С исследованы: К2804-К2С03-КНС03-Н20; Са804-СаС03-Са(НС03)2-Н20; Са804-СаС03-СаБ2-Н20; СаС03-Са(НС03)2-СаБ2-Н20; [14-18], а методом трансляции - 10 четырёхкомпонентных систем [19-28]. Идентичность результатов, обнаруженных методом трансляции для четырёх исследованных методом растворимости систем [14-18], свидетельствует о достоверности данных, полученных методом трансляции и для других систем.

В таблице 1 приведены данные о фазовых равновесиях в нонвариантных точках четырёхкомпонентных систем при 250С, составляющие шестикомпонентную систему К,Са//804,С03,НС03,Б - Н20. Они заимствованы из литературы [10], а также получены нами методом трансляции [11-14]. Здесь и далее Е обозначает нонвариантную точку с верхним индексом, указывающим на её кратность (компонентности системы) и нижним индексом, указывающим на порядковый номер точки.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.