Научная статья на тему 'ВИЖАГИҲОИ ЗУҲУРИ ТАКРОР ДАР ЗАБОНҲОИ ГУНОГУНСОХТОР'

ВИЖАГИҲОИ ЗУҲУРИ ТАКРОР ДАР ЗАБОНҲОИ ГУНОГУНСОХТОР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
96
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
такрор / таркиби луѓавии забон / забони ӯзбекӣ / таҳқиқи муқоисавии забон / намудҳои такрор / градатсия / таъсирбахшии нутқ / repetition / lexical stock of language / the Uzbek language / correlative studies of languages / varieties of repetition / gradation / expressiveness of speech / повтор / лексический состав языка / узбекский язык / сопоставительное изучение языков / разновидности повтора / градация / экспрессивность речи

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Абдукаримова Феруза Шӯҳратовна

Масъалаҳои умумии такрор дар забонҳои сохти грамматикиашон гуногун аз рӯи маводи русӣ, англисӣ ва забонҳои алоҳидаи оилаи туркӣ, аз ҷумла забони ӯзбекӣ баррасӣ шудааст. Зикр шудааст, ки такрор яке аз сарчашмањои муњимми такмили таркиби луѓавии забон буда, ба нависанда ва гўянда имкониятњои васеи баѐни фикру мулоњиза, ифодаи њиссиѐт ва обурангдињиро фароњам меоварад. Дар баробари ҳодисаҳои градатсия, параллелизм, антитеза, хиазма такрор ба сифати воситаи тақвияти таъсирбахшии на танҳо нутқи образноки бадеӣ, балки нутқи гуфтугӯии маъмулӣ низ хизмат мекунад.Зарурати таҳлили муқоисавии забонҳо на танҳо барои аз худ кардани забони хориҷӣ, балки барои амиқтар омӯхтани вижагиҳои забони модарӣ таъкид шудааст. Зикр мегардад, ки бо ѐрии такрор фикри муаллиф мушаххас карда мешавад, маънои калима бошад тақвият меѐбад. Дар аксари забонҳои ҷаҳон такрор чун нишондиҳандаи категорияи граматикии ҷамъбандии исм, дараҷаи олии сифат ва ғайруҳу баромад мекунад.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE FEATURES OF REPETITION EVINCEMENT IN LANGUAGES OF DIFFERENT STRUCTURES

The article dwells on general issues of repetition in the languages of different grammatical structure; materials based on Russian and English and also on separate languages of the Turkic family, Uzbek, in particular, being used. It is noted that repetition is one of the most important sources of perfection in reference to lexical stock of language; the former creates broad potentialities for a writer or that one who speak a certain language, as they can express their thoughts and emotions which make the latter more colorful. On a par with gradation, parallelism, antithesis, chiasmus repetition serves as a means of intensification of expressiveness not only of artistic imagery speech but of common conversational one either. The author emphasizes the importance of correlative analysis of languages not only for imbibition of a foreign language, but also for a more deep understanding of the peculiarities of one’s mother-tongue either. It is underscored that by dint of repetition the idea is concretized and the meaning of a word intensifies. In the majority of world languages repetition acts as an index of grammatical categories of the plural number of nouns, superlative degree of adjectives and etc.

Текст научной работы на тему «ВИЖАГИҲОИ ЗУҲУРИ ТАКРОР ДАР ЗАБОНҲОИ ГУНОГУНСОХТОР»

5.9.8 (10.02.20) Теоретическая, прикладная и сравнительно-сопоставительная лингвистика 5.9.8 Забоншиносии назариявй, амалй ва мукоисавй-киёсй

5.9.8 Theoretical, applied and comparative linguistics

УДК: 4 И (Англ)

DOI10.24412-2413-2004-2022-2-104-113

ВИЖАГИХОИЗУХ,УРИ Абдукаримова Феруза Шухратовна н.и.ф., ТАКРОР ДАР ЗАБОНХОИ саромузгори кафедраи назария ва амалияи забони

ГУНОГУНСОХТОР англиси. МДТ "Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи

академик Б. Fафуров" (Тоцикистон Хуцанд)

ОСОБЕННОСТИ Абдукаримова Феруза Шухратовна к.ф.н., старший ПРОЯВЛЕНИЯ ПОВТОРА преподаватель кафедры теории и практики В РАЗНОСТРУКТУРНЫХ английского языка. ГОУ «Худжандский

ЯЗЫКАХ государственный Университет имени академика Б. Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)

THE FEATURES OF Abdukarimova Feruza Shuhratovna, candidate f

REPETITION philological sciences, senior lecturer of the department of

EVINCEMENT theory and practice of the English language. Khujand State

IN LANGUA GES OF University named after academician B/G/ Gafurov.

DIFFERENT STRUCTURES (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: firuza. abdukarimva@bk. ru

Вожахои калидй: такрор, таркиби лугавии забон, забони узбекй,тащици муцоисавии забон,намудуои такрор,градатсия,таъсирбахшии нутц

Масъалауои умумии такрор дар забонуои сохти грамматикиашон гуногун аз руи маводи руси, англиси ва забонуои алоуидаи оилаи турки, аз цумла забони узбеки барраси шудааст. Зикр шудааст, ки такрор яке аз сарчашмаъои муъимми такмили таркиби лугавии забон буда, ба нависанда ва гуянда имкониятъои васеи баёни фикру мулоъиза, ифодаи ыиссиёт ва обурангдиъиро фароыам меоварад. Дар баробари уодисауои градатсия, параллелизм, антитеза, хиазма такрор ба сифати воситаи тацвияти таъсирбахшии на тануо нутци образноки бадеи, балки нутци гуфтугуии маъмули низ хизмат мекунад.Зарурати тащили муцоисавии забонуо на тануо барои аз худ кардани забони хорици, балки барои амицтар омухтани вижагщои забони модари таъкид шудааст. Зикр мегардад, ки бо ёрии такрор фикри муаллиф мушаххас карда мешавад, маънои калима бошад тацвият меёбад. Дар аксари забонуои цауон такрор чун нишондщандаи категорияи граматикии цамъбандии исм, дарацаи олии сифат ва гайрууу баромад мекунад.

Ключевые слова: повтор, лексический состав языка, узбекский язык, сопоставительное изучение языков, разновидности повтора, градация,экспрессивностьречи

Рассматриваются общие вопросы повтора в языках разного грамматического строя на материалах русского и английского языков и отдельных языков тюркской семьи, в частности узбекского языка. Отмечается, что повтор является одним из важнейших

источников совершенствования лексического состава языка, который создает писателю и говорящему широкие возможности для выражения мысли и эмоций и делает колоритным язык произведения. Наравне с градацией, параллелизмом, антитезой, хиазмой, повтор служит средством усиления экспрессивности не только художественной образной речи, но и обычной разговорной. Подчеркивается важность сопоставительного анализа языков не только для освоения иностранного языка, но и для более глубокого понимания особенностей родного языка. Отмечается, что при помощи повтора конкретизируется мысль и усиливается значение слова. В большинстве языков мира повтор выступает как показатель грамматической категории множественного числа существительного, превосходной степени прилагательного и т.д.

Key words: repetition, lexical stock of language, the Uzbek language, correlative studies of

languages, varieties of repetition, gradation, expressiveness of speech

The article dwells on general issues of repetition in the languages of different grammatical structure; materials based on Russian and English and also on separate languages of the Turkic family, Uzbek, in particular, being used. It is noted that repetition is one of the most important sources of perfection in reference to lexical stock of language; the former creates broad potentialities for a writer or that one who speak a certain language, as they can express their thoughts and emotions which make the latter more colorful. On a par with gradation, parallelism, antithesis, chiasmus repetition serves as a means of intensification of expressiveness not only of artistic imagery speech but of common conversational one either. The author emphasizes the importance of correlative analysis of languages not only for imbibition of a foreign language, but also for a more deep understanding of the peculiarities of one's mother-tongue either. It is underscored that by dint of repetition the idea is concretized and the meaning of a word intensifies. In the majority of world languages repetition acts as an index of grammatical categories of the plural number of nouns, superlative degree of adjectives and etc.

Забони узбекй ва фарханги он дар натичаи омузиши лахчаю гуишхои ахолии махалхои гуногун ташаккул ёфтааст, бинобар ин он берун аз худуди Чумхурии Узбекистан, хамчунин дар Чумхурии Киргизистон, Точикистон, Казодистон, Туркманистон, дисми шимолии Афгонистон низ пахн гардидааст.

Е.Д. Поливанов (17,с.29) се шеваи аз лихози баромад мухталифро дар таркиби забони узбекй чудо карда, аломатхои хоси лингвистиро хам барои хар як гурух ва хам барои гуишхои зергурухии ба таркиби онхо дохил шаванда муайн кардааст. Х. Дониёров таъкид мекунад, ки узбекон чун миллат дар асри XI аз се чузъи этникии туркй ташаккул ёфтаанд. (13, с. 23-24):

1) дарлуду чигил (ба ин чо гуруххои турку барлос низ дохил мешаванд),

2) дипчод (аз дадимулайём онхо худро "узбек" меноманд),

3) огуз.

Калимаи "узбек" дар асри XI ва, хдтто, пештар аз он пайдо шудааст ва бо ин вожа халде номбар карда мешуд, ки дисми зиёди мардуми бо калимаи "турк" ифодашавандаро ташкил мекард (13, с.8).

Аз лихози лахча забони муосири адабии узбекй якчинс нест ва дар навбати худ, он дар тафсилоташ бо ягон лахчаю гушаи зинда айният надорад (9, с.10).

Лозим ба таъкид аст, ки вазифаи асосии мадолаи хозир баррасии тамоми таърихи инкишофи забонхои мавриди диёси англисию узбекй нест. Мо дар назди худ вазифаи нисбатан мушаххас гузоштем: мудоисаи амалкарди ходисаи такрор дар нущи бадеии манзуми ду забони гуногунсохтор - забонхои узбекй ва англисй дар мархилаи муосири инкишофи онхо. Мудоисаи зухуроти алохидаи сохтори синтаксиии забонхои узбекй ва англисй вазифаи

хеле мураккаб аст. Мураккабии мудоисаи ходисахои забонии сохтори синтаксии забонхои сохти грамматикиашон мухталифро бисер забоншиносон таъкид кардаанд.

Забони муосири англисй яке аз забонхои германй буда, ба гурухи гарбии германй мансуб аст. Он дорои лахчахои сершуморй худудй аст: дар Британияи Кабир - лахчаи шотландй, гурухи лахчахои шимолй, марказй, чанубй ва чанубу гарбй; дар ИМА -гуруххои шардии англисй, миенаи атлантикй (марказй) чанубу шардй, миенаи гарбй. Вариантнокии лахчавй нисбат ба ИМА, ки дар он чо лахчаи марказй асоси меъери адабй гардидааст, возехтар ба мушохида мерасад.

Забони Лондон асоси забони адабии англисиро ташкил кардааст. Хатти забони англисй аз асрхои 7-8 вучуд дорад, аввалин сарчашмаи хаттй- катибаи рунагй дар чаъбаи Френск (асри 7) мебошад. Баъди ба Англия рох ефтани масехият алифбои лотинй чои рунаи бостонии олмониро гирифт (ЛС).

Забони англисй барои тадрибан 335млн нафар (соли 2003) забони модарй ба хисоб меравад, баъди чинй ва испонй дар чахон забони севум мебошад. Умуман теъдоди англисзабонон дар чахон (аз чумла забони дувум) бештар аз 1,3 млрд. нафар аст (соли 2007). Он хамчунин яке аз шаш забонхои расмй ва кории СММ мебошад. Забони англисй дар баъзе давлатхои Осие (Хиндустон, Покистон ва гайра) ва Афридо (асосан дар собид мустамликахои империяи Британия, ки ба Иттиходи миллатхо дохил мешаванд) ба сифати забони расмй истифода мешавад ва зимнан аксарияти ахолии ин давлатхо хомилони забонхои дигар мебошанд. Дар забоншиносй одамони англисзабонро англофон меноманд; ин истилох махсусан дар Канада (аз чумла дар контексти сиесй, ки дар он чо англофонхо аз баъзе чихат ба фран- кофонхо мудобил гузашта мешаванд) махсусан роич аст.

Дар асархои мухаддидони муосир вариантнокии назарраси забони англисй дар олами муосир таъкид мегардад. Брач Качру ва Дэвид Кристалл се хатти хаммаркази аз як нудтаи доираи мамлакатхои пахншавии ин забон барояндаро чудо мекунанд (12, с.45). Ба хатти аввал, дохилй мамлакатхое дохил мешаванд, ки аз дадим дар онхо тедоди хомилони забони англисй чун забони модарй афзалият дорад; дар хатти дувум мамлакатхои Иттиходи Британия чойгиранд, ки забони англисй дар онхо яке аз забонхои расмй аст, вале барои аксарияти ахолй забони модарй нест. Хатти севум ба мамлакатхои бодимонда пахн мегардад, ки дар онхо забони англисй ба забони муоширати байнидавлатй, аз чумла илмй табдил меебад. Пахншавии забони англисй дар худудхо ва сохахои нав ба нави фаъолияти инсонй дар олами муосир вокуниши мухталифро ба бар меорад.

Омузиши диесй, яъне мудоисавии чанбахои ходисахои забонй вазифаи асосии забоншиносии мудоисавй - яке аз чараенхои мустадили забоншиносии умумй ба шумор меравад.

Забоншиносии мудоисавй дар дарни XVI дар Аврупо вадте арзи хастй кадааст, ки тахияи грамматикахои забонхои миллии халдхои ин мамлакатхо огоз ефт. Маводи забонхои классикй ва халдй объекти омузиши мудоисавй дарор гирифт. Забонхои халдй хамчунин "забонхои вулгарй" номида мешуданд. Забонхои лотинй, юнонй ва ибрй дар Аврупо ва арабию форсии бостон дар Осие забонхои классикй ба шумор мерафтанд.

Ю.В. Рождественский дайд мекунад, ки забонхои классикй дар он замон дар Аврупо ба датори забонхои мурда дохил намешуданд, зеро бо ин забонхо амалияи забонии хаттию шифохй пеш аз хама дар сохаи дин ва илм мавчуд буд. Ба ин забонхо муросилоту мукотибот сурат мегирифт, китобхо таълиф ва чоп мешуданд, тадрис амалй мегардид. Дар он давра забонхои миллй дар илм ва муоширати динй, хамчунин, аз хама мухиммаш, дар муомилоти корй истифода мешуд (18, с. 98).

Омузиши мудоисавии забонхои классикй ва вулгарй аз руи дабатхои алохидаи онхо -савтиет (фонетика), лексика ва грамматика сурат мегирифт.

Кайд кардан зарур аст, ки забонхо на аз руи унсурхои алохида, балки махз чун низомхои том мавриди циёс царор мегирифтанд. Асосан лекиска ва грамматика мунтазам муцоиса мешуданд. Чунин намуд аз руи чанба ё пахлуи циёсшаванда дар оянда номи "забоншиносии муцоисавй"-ро гирифт. Ин илм хамчунин бо номхои "забоншиносии тазоддй"; "забоншиносии тацобулй", хамчунин "характерология" маълум аст.

Мацсади забоншиносии муцоисавй нишон додани фарци фархангй ва умумияти фархангии забонхо мебошад, ки се самти зеринро дар бар мегирад:

1. Тавсифи муцоисавии забонхои классикй ва модарй;

2. Тавсифи муцоисавии забонхои модарй ва хоричй;

3. Тавсифи муцоисавй - циёсй ва муцоисавй-ареалии забонхо дар намуди фархангхо, грамматикахо, фонетикахо ва тадцицоти монографии масоили мухталиф.

Забоншиносии муцоисавй махсусан дар сохаи лексика ва грамматика инкишоф ёфтааст. Асоси тахцици циёсиро на инвентаризатсияи унсурхои забон, балки тахлили низомхои он ташкил мекунад.

Х^ангоми тахлили ходисахои забонй дар забоншиносии муцоисавй методи тадцици он нацши калон мебозад. Ба хайси методи пешбар ва асосии ин самти илм ба ном методи муцоисавй истифода мешавад, ки онро И.А. Бодуэн де Куртэне мадаллал сохтааст (10, с.87). Дар Аврупо принсипхои ин методро бори аввал аз лихози назариявй забоншиноси фаронсавй Ш.Балли асоснок кардааст. У навишта буд, ки "барои муцоисаи ду низоми забонй аз лихози назария фарц надорад, ки онхо ба хамон як оилаи таърихии забонхо тааллуц доранд ё на" (8,с.39).

Дар тахцици назария ва амалияи методи муцоисавии тадцицоти забоншиносй Е.Д. Поливанов, Л.В.Щерба, С.И. Бернштейн, А.А. Реформатский, В.Ч. Чак, В.Д. Аракин ва олимони дигар, хамчунин мутахассисон забони туркй, аз цабили Н.К.Дмитриев, Н.К. Юдакин, И.Н. Батманов, И.А. Баскаков ва дигарон сахми арзанда гузоштаанд.

Дар ин бобат хизмати хеле калони академик Л.В. Щербаро махсус таъкид кардан лозим аст. Л.В. Щерба ба омузиши муцоисавии забонхо на танхо барои аз худ кардани забони хоричй, балки барои дурусттар фахмидани вижагихои забони модарй ва идроки мохияти сохтори он диццати чиддй медод. У цайд кардааст, ки "яке аз вазифахои асосии навбатй омузиши муцоисавии сохтор ё сохти забонхои мухталиф мебошад" (24, 235). Ба ацидаи олим алоцаи инкишофи тадцицоти тазоддй бо пешравихо дар сохаи тадриси забонхои хоричй на танхо баъзе принсипхои муцоисаи тазоддии забонхоро нишон доданд, балки зарурати муцоисаи дутарафаи забонхо хам забони хоричиро бо модарй ва хам модариро бо хоричй собит сохтанд, ки ин нукта хеле мухим аст. Ин муносибат методи дар хацицат лингвистй, на зохирию шаклй, балки мухтавоии муцоисаи маводи ду ва ё якчанд забонхоро таъмин кард (24, с. 249).

Чи тавре ки зикр гардид Л. В. Щерба ба омузиши муцоисавии забонхо на танхо барои аз худ кардани забони хоричй, балки барои дурусттар фахмидани вижагихои забони модарй ва ворид гардидан ба мохияти сохтори он ахамияти калон медод. Бо мурури афзоиши тахцицоти тазодй фахмиши вазифахои онхо низ тавсеа меёфт. Хдрчанд ошкор сохтани фарцхои назарраси забони мавриди тадрис ва забони модарии хонандагон яке аз сабабхои тахцици тазоддии забонхо ба шумор меравад, тахлили тазоддй чун тарзи арзёбии муцаррарот ва талаботи худи назарияи лингвистй низ мухиммияти махсус дорад.

Омузиши муцоисавии маводи забонхои сохти грамматикашон гуногун, аз чумла узбекй ва англисй аз чумлаи вазифахои мухимми типологй махсуб мегардад, ки он яке аз самтхои асосй ва пешбари забоншиносии умумии муосир мебошад.

Оид ба омузиши мудожавии маводи забонхои yзбекй ва aнглиcй аз чониби олимони мyxтaлиф аз дабили Ч,. Бypaнов , С.Н. Aбдyллоевa, Ш. Абдурахмонов, Ю. Аглаев, A.A. Алифхочаев, Д.Д. Салолов, Д.М. Зиядyллaевa, Н.З. Зyфapовa, М.Т. Ирждулов, Н.Р. Каримова, А.Г. Мaxcyмов, К. Мycaев, В.Д. Мycaевa, О.О. Охунов, А.П. Парпиев, М.И. Pacyловa, Ю. Саидов, Т.Т. Салимова, К.С. Тайметов, Р.У. Тypcyнов ва дигарон як датор корхои таддидотй ба cyбyт рашнида шyдaacт. Таддидоте, ки ба омузиши маводи забонхои узбекй ва англжй бахшида шудаанд, шаходат медиханд, ки ин мавзуъ то хол мавриди омузиши мaxcyc дарор нaгиpифтaacт, бинобар ин аз мубрамияти вижа бархурдор acт.

Такрор чун ycyли ycлyбй дар нутди манзуму мaнcyp фаъолона истифода мешавад. Сабаби ин ходжа дар он acт, ки аеархои назмию нacpй acоcaн барои чамъият пешбинй мешаванд.

Такрор ба отфати воcитaи тaъcиpбaxшии нутди муаллифй амал мекунад. Бо ëpии такрор фикр мyшaxxac карда мешавад, cомеон ë шунавандагон мохияти мундаричаи хабарро, ки гуяндагон - фиpиcтaндaгон иpcол менамоянд, анид мефахманд.

Баъзе мacъaлaхои марбут бо ходиcaи такрор дар туркшиноет баъди нимаи дувуми дарни гузашта дар маводи забонхои алохидаи туркй мавриди бappacй дарор гирифта буд.

Такрор бо иcтилохи дукарата ифода мешавад. Дар бораи такроршавии калимахо дар забонхои туркй acapхои Е.И. Убрятова (22,c.34), В.Г. Егорова, P.A. Аганина, М.И.Одилов мавчуданд, ки дар онхо ходдааи забонии мазкур аз лихози грамматика мавриди тахдид дарор гирифтаанд.

Fояи acоcи такрор тадвияти маънои калима дар ин ë он муноотбат мебошад. Ин ходжаро мaxcycaн дар нутди гуфтугуй хубтар пайгирй кардан мумкин acт. Дар биcëp забонхои дyнë такрор атеаран чун нишондихандаи категорияи грамматикии шумораи чамъи иcм, категорияи дарачаи олии етфат ва Faйpa баромад мекунад (2, c.45).

Дар acapи Е.И. Убрятова жбот шyдaacт, ки такроршавии ашет калима дар шакли аъзои аз он вобастаи чумла дар забони ëдyтй мaдcaдхои зеринро пайгирй карда метавонад:

1) Таъкиди мaxcycи acоcи такроршаванда дар чумла;

2) Тадвияти он тава^ути ифодаи мафхумхои грамматикй;

3) Тадвияти эхcоcй, ки дар оотри мактуби мухталиф ба мушохида меpacaд. Ду такрор ба тарзи ифодаи маънохои грамматикии иловагй мегузарад. Ин ходиca мaxcycaн дар истифодаи феълу cифaт, вадте ки такрори aœc дар шакли аъзои аз он вобастаи чумла воеттаи ифодаи маънохои грамматикии намуд ва дарачаи етфат мебошад, зохир мегардад. Дар мавриди иcм бошад такрори aœc дар шакли аъзои аз он вобаста aкcapaн воcитaи бахшидани тaъcиpнокии эхcоcии надл мебошад (22, c.146).

Дар acapи Г.Х. Агишев тавшфи хамнишинии cинIaкcиcй аз калимахои якрешагй дода шyдaacт:

а) конструкетяхои номй бо маънои тадвиятдихандаи навъи матурларнин матуры, актан-ак, кише хетле кише, кунаклар булып кунаклар, сагат дисен да сагат, кунак остена кунак, суз артынан суз;

б) конструкетяхои феълй бо маънои тадвиятдихандаи навъи караган саен карайсы килу, барам булгач барам, кылу белен келде, сайрапмы-сайрау,..;

в) иборахои феълй бо пуркунандаи бевоотта кием кию, жыр жырлау (3, c. 29).

Дар кори М.И.Одилов такрорхои cинтaкcиcию конструктивй барраот мешаванд, ки онхо аз иборахое иборатанд, ки чузъхояшон байни хам дар алодаи тобеият дарор доранд. У истилохи "такрор бо чудокунии дохилй"-ро истифода мебарад (Яхши булдим, ёмон булдим, Ёмон ишдан вайрон булдим,). Ин пайвастшавии феъл бо пуркунандаи бевоотта, пайвастшавии феъл бо феъл дар шаклхои гуногун, намуди такрори хабари одй, такрори мубтацо бо хабар мебошад, ки иборахо ва чумлахои чудонашуда мебошанд. Муаллиф онхоро шаклхои экшеретвй намешуморац ва аз нудтаи назари лекcикaлизaтcия бappacй мекунад (4, c. 37).

Р.С. Амиров ин "усули такрори асос"-ро аз лихози ташкили он тавасути муносибатхои предикативй, объектй ва муайян кунандагй тахциц кардааст. у мацсадхои зерини коммуникативии ин усули нутцро чудо намудааст: таъмини тарзи босарфаи ифодаи фикр, ташкили ифодаи эхсосии фикр, мантицан чудо кардани предмети амал, нигох доштани алоцаи байни лукма (реплика) ва нутци диалогй (6, с. 26).

Дар асари Ф.С.Сафиуллина конструксияхои якрешагй асосан дар сохаи истифодаи гуфтугуию маишй мавриди тахциц царор гирифтаанд. Маводи фактологии бойи гирдоварда ба мухацциц имкон додааст, ки дар бобати мушаххасоти семантикй, сохторй ва генетикаи конструксияхои мазкур хулосахои чамъбастии нисбатан васеъ барорад (20, с. 55).

Дар забоншиносии узбекй бахшида ба тахцици такрор кори илмии махсус ба анчом нарасидааст. Вале дар рисолахои илмии мухаццицони алохида дар бораи корбасти такрор чун воситаи услубй дар асархои бадеии фолклорй ишорахо ба назар мерасанд. Масалан, дар асари Х.Абдурахмонов, ки ба омузиши синтаксиси забони забулмасалхои узбекй бахшида шудааст (1,с.44). Дар боби севуми диссертатсияи номзадии М. Тухсанов такрор чун яке аз воситахои ифодаи когерентияти нутци бадеии узбекй баррасй гардидааст 21, с. 9).

Дар бораи вижагихои услубии такрори лексикй дар рисолаю китобхои дарсии профессор А.Мамачонов сухан меравад. У муаллифи рисолаи "Услубиёти чумлахои мураккаб" (Мураккаб гаплар услуби) (16, с. 23), хамчунин китобхои дарсии "Нутцнинг даврий турлари" (16, с. 33) ва "Стилистик воситалар" (16, с. 38) мебошад. Такрор чун ходисаи синтаксисию услубй дар асоси маводи забонхои англисй дар асархои И.М.Астафйева (7, с.7) мавриди баррасй царор гирифтааст. К.Б. Бочанов муносибатхои мутацобилаи такрорро бо синонимияи лексикй баррасй кардааст (11, с. 15). Дар кори Л.Н.Квиквидзе вижагихои услубии такрор дар суханрасихои оммавии В.И. Ленин баррасй шудаанд.

Чи тавре ки аз тахлили сарчашмахо оид ба мавзуи мавриди бахс бармеояд, такрор аз нуцтаи назари муцоиса дар забонхои гуногунсохтор мавриди тахциц царор нагирифтааст ва махз хамин нуцта бори дигар мубрамияти тадцици моро собит месозад.

Такрор аксаран дар сохтори матн ба мушохида мерасад.

Дар баъзе забонхо, аз чумла дар забонхои англисй, русй, лахистонй чунин намуди редупликатсия дучор мешавад, ки дар сарчашмахои англисзабон онро shm -reduplication: марки - шмарки, магазин - шмагазин, мобильник - шмобильник, поцелуй-шмоцелуй. меноманд. Чунин ба хисоб меравад, ки ба хамаи ин забонхо чунин намуди редупликатсия аз забони идиш ворид шудааст. Вале, эхтимоли он низ мавчуд аст, ки ходисаи мазкур бо намуди шабехи редупликатсияе марбут мебошад, ки ба нутци русй аз забонхои туркй рох ёфтааст. Ин намуд дар забони русй m-reduplication номида мешавад: павлингмавлин, шашлык - машлык, такси-макси, кофе-мофе Чунин тарзи калимасозй дар забонхои туркй ходисаи хеле пахншуда мебошад: цумиц, ацъача -мацъча (пули дилхох), цазоц, жилки-милки (асб ва хайвоноти дигар); туркй, ваhsede ageas mageas yok (дар бог на дарахт на бутта хаст ё дар бог дарахту парахт нест). Ин тарзи ба забони гуфтугуй хоси калимасозй аз забонхои туркй ба забонхои мухталифи чахон, ки бо забонхои туркй дар тамос буданд, гузаштааст. Аз чумла ходисаи мазкур на танхо дар забони русй, балки дар забонхои булгорй, мачорй, форсй, мугулй ба мушохида мерасад.

Дар забони гуфтугуй намудхои мухталифи такрор васеъ пахн шудааст: такрори хамон як цолаби калима (шел-шел-шел, бегу-бегу, окна-окна), такрори цолабхои мухталифи як калима (бежать/бегу, но; окна-окнами, да ...), такроре, ки калимахои якрешагии хиссахои мухталифи нутц ташаккул медиханд (ревмя ревем). Якчоя бо такрор мумкин аст хисачахо, пайвандакхо, калимахои модалй, ки ба хайси унсури конструктивии сохти синтаксисй хизмат мекунанд, истифода шаванд (23, с.67). Конструксияхо бо такрор истифода мешаванд: 1) чун воситаи экспрессивй; 2) воситаи фаъолгардонии ин ё он унсурхои нутц, ки гусастагии занчираи алоцахои

синтаксисиро ба хам мепайванданд. Такрорро аксаран чун воситаи экспрессивии таъкиду тадвият ба кор мебаранд. Ду вазифаи зерини такрорро чудо кардан мумкин аст: эмфаза (муносибати эхсосй ба ходисахо) ва интенсификатсия (муносибати эхсосй ба меъери ходиса).

Маъмулан такрор ду се узв дорад. Ба ходисаи такрор мумкин аст шакли грамматикии калима ва калимахои мансуб ба хиссахои мухталифи нутд дучор шавад. Хангоми барпо кардани муколама дар нутди гуфтугуй долабхои нутдй ба таври васеъ истифода мешаванд, ки ба гуяндагон сухбатороиро осон мегардонанд. Долабхои муколамавй гуногуншакланд, аксари онхо тобиши экпрессивй доранд. Ба сохтори онхо истифодаи такрорхо, хиссачахо, нидохо хос аст (14, с.87). Такрор яке аз хусусиятхои вижаи нутди эхсосию бадей мебошад ва дар сохтори чумлаи хар як забон ахамияти калон дорад. Бинобар ин хам ходисаи мазкур бештар объекти синтаксиси услубй дарор мегирад. Такрор иттилооти иловагии назарраси эхсосбахшй, экпрессивият ва услубиро интидол мекунад ва гайр аз ин аксаран ба хайси воситаи мухимми алодаи байни чумлахо хизмат мекунад. Зимнан, баъзан аз иттилооти иловагй чудо кардани иттилооти предметию мантидй хеле душвор аст.

Якчоя бо ходисахои градатсия, параллелизм, антитеза, хиазма такрор ба низоми усулхои синтаксисй мансуб аст ва ба сифати воситаи тадвияти таъсирбахши на танхо нутди образноки бадей, балки нутди гуфтугуии маъмулй низ хизмат мекунад.

Азбаски ходисаи такрор ба таври бояду шояд мавриди тахлили монографй дарор нагирифтааст, бисер вадт табиати забонии онро бо ходисаи редупликатсия махлут мекунанд, ки дар натича сохаи амалкарди он махдуд мегардад. Зикр шудааст, ки такрорхо е редупликатсияхо аз такрори пурра е чузъии реша, асос е калимаи том бидуни тагйир додани таркиби овозй е бо тагйироти чузъии таркиби овозй иборат мебошанд. Аксаран такрор барои ифодаи шумораи чамъ истифода мешавад. Масалан, дар забони малайй orang-инсон, orang - ога^ - одамон; дар забони мурдаи шумерй кур- мамлакат, кур-кур -мамлакатхо аст. Дар хадидат, редупликатсия яке аз намудхои такрор буда, он ба морфология ва дисман ба калимасозй мансуб аст.

Дар корхои мухаддидони алохида такрор дар сатхи лексикй тахти унвони "такрори лексикй" баррасй мегарданд. Дар онхо такрорхои лексикй чун яке аз конструксияхои ба дисмхо чудошуда тавсиф мегарданд ва зикр мешавад, ки дар сарчашмахои забоншиносй такрор аз пахлухои мухталиф ва дар асоси маводи гуногун мавриди баррасй дарор мегирад, ки бо сервазифагии он алодаманд мебошад. (5, с.99).

Майдони функсионалии ходисаи такрорро ишора ба сохаи фаъолияти он тавсиф менамояд. Сохаи фаъолияти такрор бошад бо муносибати он ба пахлухои мухталифи забон муайян карда мешавад. Масалан, Г.Н.Акимова дайд мекунад, ки ба такрорхо ходисахои зерин мансубанд: хам хамчавор чойгиршавии компонентхо, ки маъноро тадвият медиханд (тихо -тихо, длинный -длинный; Степь да степь кругом....) ва дар ин маврид чудошавй рух намедихад, зеро калимахои такроршуда баръакс барои ифодаи маънохои иловагии субъективию модалй муттахид мешаванд; хам типхои муайяни чумлахо, ки хамчунин барои ифодаи маънохои иловагии типи модалй аз руи принсипи такрор сохта шудаанд ( Спать так спать; Студент как студент; Приказ есть приказ); ва хам такрори пешояндхо дар иборахои атрибутй, ки ба синтаксиси забони дадимаи рус ва лахчахо хос аст ( у самого у рынка; в доме в новом); ва хам услубхои мухталифи синтаксисии нутди бадей, пеш аз хама нутди манзум, ки ба сифати услуби бадей эътироф шудаанд. Намудхои мазкури такрор, ба истиснои намуди охирин ба унсурхои ба ном давй е пурзури нутди гуфтугуй мансубанд ва хамеша чун унсурхои эхсосию гуфтугуй пазируфта мешаванд (5, с.86).

Дар бораи мухиммияти такрор барои нутди бадей Х.Р. Курбатов дайд мекунад, ки "такрор чун яке аз усулхои синтаксисй аз дабили ручуъхои мусидй ва фразахои

такроршавандаи мусицй ба нутц фасохати хоса мебахшад ва бо ин рох идроки онро осон месозад. Бинобар ин онро хатто то чое мусиции калом номидаи мумкин аст" (15, с.209).

Таснифоти мухталифи такрор мавчуд аст. Аз чумла, Э.Г. Ризел бо назардошти пахлу ё чанбаи шаклии он се намуди такрорро зикр кардааст:

A) такрори тахтуллафзй;

Б) такрори калима бо тагйири шакли он;

B) такрори калимахои синонимй.

Ин намудхои такрор дар навбати худ ба якчанд зернамудхо чудо мешаванд (19, с.146). Услубшиносй яке аз шуъбахои илми забон буда, шохахои услубй, фарци вохидхои хаммаъно ва воситахои муассири (таъсирбахши) забонро меомузад.

Такрор яке аз сарчашмахои мухимми такмили таркиби лугавии забон буда, барои нависанда ва гуянда имкониятхои васеи баёни фикру мулохиза, ифодаи хиссиёт ва обурангдихиро фарохам меоварад. Барои равшану фахмо гардидани нутц ё гуфтор, шоир калима ва ё иборахоеро интихоб мекунад, ки бо он ацидахои асосй равшантар тасвир карда шаванд. Ин калима якчанд маротиба такрор карда мешавад, ки маънои ягонаро дорад.

Дар забони осори бадей, аз цабили достонхои узбекй такрорхои сершумори дорои хусусияти гуногун вомехуранд, ки дар байни онхо такрори лугавй мухим мебошад.

Хдмин тавр, такрор чун василаи услубй барои таъкиди мантицй, барои ба ягон ифода, калима ё фикр чалб кардани диццати шунаванда истифода мешавад.

Пайнавишт:

1. Абдурахмонов, Х. Узбек халц огзаки ижоди асарларининг синтактик хусусиятлари буйича кузатишлар./Х. Абдурахмонов. - Ташкент: Фан, 1971. - 184 с.

2. Аганина, Р.А. Повторы в однокоренные парные сочетания в современном турецком языке /Р.А. Аганина. - М.: Восточная литература, 1959. - 73 с.

3. Агишева, Х.Г. Синтаксические сочетания однокоренных слов в русском и татарском языках: автореф. дис... канд. филол. наук: /Х.Г. Агишева. - Казань, 1970. - 22 с.

4. Адылова, М.И. Синтактико-конструктивные повторы в азербайджанском языке /М.И. Адылова /Вопросы тюркских языков и взаимоотношения их с другими языками. - Баку, 1972. - 246с.

5. Акимова, Г.Н. Новое в синтаксисе современного русского языка / Г.Н. Акимова. - М. : Высшая школа, 1990. - 168 с.

6. Амиров, Р.С. Особенности синтаксиса казахской разговорной речи / Р. Амиров. -Алма-Ата, 1972. - 180с.

7. Астафьева, И.М. Виды синтаксических повторов, их природа и стилистическое использование: автореф. дис... канд. филол. наук:/И.М. Астафьева. -М., 1962. - 20 с.

8. Балли, Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка: / Ш. Балли; пер с франц. - М., 1955. - 416 с.

9. Бозоров, Д. Синергетика парадигмасининг фалсафий - методологик тахлили: автореф. дис... канд. филол. наук: /Д. Бозоров - Ташкент, 1976. - 18 с.

10. Бодуэн де Куртенэ, И.А. О смешанном характере всех языков / И.А. Бодуэн де Куртенэ. Избранные труды по общему языкознанию. Т.1. -М., 1963. -371 с.

11. Бочанов, К.Б. О повторяемости слов и лексическая синонимия Брадж Б. Качру, Дэвид Кристал / К.Б. Бочанов. - Иркутск, 1965. - 186 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

12. Брадж Б. Качру, Дэвид Кристал Английской язык как глобальный./Брадж Б. Качру, Дэвид Кристал - М., 2001. - 240 с.

13. ДониёровХ. Узбек халкининг шажара ва шевалари. \Х. Донёров - Т., «Фан». 1968- 86 c.

14. Земская, Е.А. Русская разговорная речь: лингвистический анализ и проблемы обучения/ Е.А. Земская. - М.: Русский язык, 1979. -174с.

15. Курбатов, Х.Р. Татарская лингвистическая стилистика и поэтика /Х.Р. Курбатов -М.: Наука, 1978. - 230 с.

16. Мамаджонов, А., Махмудов У. Услубий воситалар / А. Мамаджонов, У. Махмудов. -Фаргона, 1996. - 147 с.

17. Парпиев, А.П. Методика обучения английским модальным глаголам и их эквивалентам во взрослой аудитории с узбекскимродным языком. Дис. канд. пед. науке/А.П. Парпиев. - Ташкент, 1975. - 173 с.

18. Рождественский, Ю.В., Блинов А.В. Введение в языкознание /Ю.В. Рождественский, А.В. Блинов. - М.: 2005. - 336 с.

19. Ризель, Э.Г. Стиль немецкой обиходно-разговорной речи. / Э. Г. Ризель - М. Высшая школа 1964. - 315 с.

20. Сафиуллина, Ф.С. Синтаксис разговорной речи. / Ф.С. Сафиуллина. - Казань: Изд-во Университета, 1978. - 195 с.

21. Тухсонов, М. Микротекст и система средств выражения его когерентности в узбекской художественной речи. автореф. канд. дисс./М. Тухсонов. - Ташкент, 1987. - 20 с.

22. Убрятова, Е.И. Усилительное повторение основы слов в форме зависимого от нее члена предложения в якутском языке /Е.И. Убрятова // Тюркологические исследования. - М.;Л., 1963. - 245 с.

23. Шведова, Н.Ю. Очерки по синтаксису русской разговорной речи / Н.Ю. Шведова. -М., (докторской диссертации) 1960. С. 280-362

24. Щерба, Л.В. Языковая система и речевая деятельность. / Л.В. Щерба. - Л., 1974. - 432 с.

Reference Literature:

1. Abdurahmonov KH. Syntactical Peculiarities in Literary Productions of the Uzbek People//Kh. Abdurahmonov. - Tashkent: Science, 1971. - 184pp.

2. Aganina R.A. Repetitions in Derivative Coupled Combinations in Modern Turkic Language // R.A. Aganina - M.: Oriental Literature, 1959. - 73 pp.

3. Aghisheva H.Y. Syntactical Combinations in Derivative Words in Russian and Tatar Languages: synopsis of candidate dissertation in philology//Aghisheva H. Y. Kazan, 1970. - 22pp.

4. Adylova M.I. Syntactico-Constructive Repetitions in the Azerbayjanian Language.// M.I. Adylova // The issues of Turkic languages and their interrelations with other Languages-Baku, 1972.-246pp.

5. Akimova Y.N. The New in the Syntax of Modern Russian Language. M.: Higher School: 1990.-168 pp.

6. Amozov R.S. Peculiarities of the Syntax of Kazakh Colloquial Speech // R.S. Amozov. -Alma-ata, 1972. -180 pp.

7. Astafieva I.M. Kinds of Syntactical Repetition, their Nature and Stylistic Use. Synopsis of candidate dissertation in philology. //I.M. Astafieva. - M., 1962 - 20 pp.

8. Balli Sh. General Linguistics and the Issues of the French Language // Sh. Balli. Translation from French. M., 1955. - 416pp.

9. Bozorov D. Philosophic - Methodological Analysis of Synergetic Character. Candidate dissertation in philology // D. Bozorov. - Tashkent, 1976. - 18 pp.

10. Boduen de Courtine I.A. On Mixed Character of all Languages. Selected Works in General Linguistics. V.I. -M., 1963. -371 pp.

11. Bochanov K.B. On Repetition of Words and Lexical Synonymy according to Brudge B. Kachru and David Crystal //K.B. Bochanov. - Irkutsk, 1965. -186pp.

12. Brudge B. Kachru, David Crystal. English as a Global Language // Brudge B. Kachru, David Crystal. - M., 2001. -240 pp.

13. Doniyorov Kh. Dialects and Vernaculars of the Uzbek People // Kh. Doniyorov. - Tashkent: Science, 1968. - 86pp.

14. Zemskaya Ye.A. Russian Colloquial Speech: Linguistic Analysis and Problems of Fuction // Ye. A. Zemskaya. - Russian Language: 1979. - 174pp.

15. Kurbatov Kh.R Tatar Linguistic Stylistics andPoetics //Kh.R Kurbatov. -M.: Science, 1978. - 230pp.

16. Mamadjohnova., Makhmudov U. Methodological Tools - Ferghana, 1996.- 147pp.

17. Parpiyev A.P. The Methods of Teaching English Modal Verbs and their Equivalents in the Class of Adults with Uzbek Mother Tongue. Candidate dissertation in pedagogics // A.P. Parpiyev. - Tashkent, 1975. - 173 pp.

18. Rozhdestvensky Yu.V., Blinov A. V. Introduction to Linguistics - M., 2005. -336pp.

19. Riesel E.Y. The Style of German Every Day Colloquial Speech // E.Y. Riesel. - M.: Higher School, 1964. -315 pp.

20. Safiullina F.S. Syntax of Colloquial Speech // F.S. Safiullina. - Kazan: University Publishing - House, 1978. -195 pp.

21. Tuhsonov M. Microtext and the System of the Means of Expression of its Coherencein philology in Uzbek Belles - Letters Speech Synopsis of candidate dissertation // M. Tukhsonov. Tashkent, 1987. - 20pp.

22. Ubryatova Ye.I. Intensified repetition of the Stem of Words in the Form of a Sentence Member Depending on it in Yakutia in Language // Ye.I. Ubryatova // Turcological Studies. - M- L., 1963.- 245 pp.

23. Shvedova, N.Yu. Essays on the Syntax of Russian Colloquial speech //N.Yu. Shvedova. -M., (Doctoral dissertation) 1960. - pp. 280-362

24. Shcherba L. V. Language System and Discourse Activity //L. V. Shcherba. - L., 1974 - 432pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.