Научная статья на тему 'Visual games during Crimean Tatar language teaching in primary school'

Visual games during Crimean Tatar language teaching in primary school Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
70
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АНАХТАР СЁЗЛЕР: КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНИ ОГРЕТЮВ / БАШЛАНГЪЫЧ СЫНЫФЛАРДА ОКЪУТУВ ЭСНАСЫ / КОРЬГЕЗМЕ ВАСТАЛАРЫ / ДЕРСТЕ ОЮН / ПРЕПОДАВАНИЕ КРЫМСКОТАТАРСКОГО ЯЗЫКА / ОБУЧЕНИЕ В НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ / НАГЛЯДНЫЕ ПОСОБИЯ / ИГРА НА УРОКЕ / CRIMEAN TATAR LANGUAGE TEACHING / LEARNING IN PRIMARY SCHOOL / VISUAL TUTORIAL / GAME TUTORIAL

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Асанова Л.Н.

В статье говорится о значении наглядных пособий по крымскотатарскому языку для начальной школы, изложены требования к их подготовке и применению. Предложено несколько дидактических игр с использованием наглядности: «Цифровое лото», «Лото с предметными картинками» на различные темы, лото с буквами «Инструменты», «Природа», «Лестница-алфавит» и др.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИГРЫ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ НАГЛЯДНОСТИ ПРИ ОБУЧЕНИИ КРЫМСКОТАТАРСКОМУ ЯЗЫКУ В НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ

The article states about the importance of visual tutorials on the Crimean Tatar language for the elementary school, set out the requirements for their preparation, and suggests several visual didactic games: «Numeric Lotto», «Lotto with subject pictures» on a variety of topics, lotto with letters «Tools», «Nature», «Stairs-alphabet» and others.

Текст научной работы на тему «Visual games during Crimean Tatar language teaching in primary school»

УДК 811.512.19:371.382

Асанова Л.Н.

БАШЛАНГЪЫЧ СЫНЫФЛАРДА АНА ТИЛИНИ ОГРЕТМЕГЕ ЯРДЫМ ЭТКЕН КОРЬГЕЗМЕ ОЮНЛАРЫ

Аннотация. Макъаледе башлангъыч сыныфларда къырымтатар тилини огретюв эснасында къулланылгъан корьгезмелернинъ эмиети айдынлатыла, корьгезме васталарына къоюлгъан таларлар тариф этиле ве бир къач корьгезме оюнлары теклиф этиле. Олар-нынъ сырасында «Ракъамлы ве Ресимли лотолар», арифли лотолар: «Иш алетлери» ве «Табиат», «Элифбе мердивени» оюны ве иляхре.

Анахтар сёзлер: къырымтатар тилини огретюв, башлангъыч сыныфларда окъутув эснасы, корьгезме васталары, дерсте оюн.

Асанова Л.Н.

ИГРЫ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ НАГЛЯДНОСТИ ПРИ ОБУЧЕНИИ КРЫМСКОТАТАРСКОМУ ЯЗЫКУ В НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ

Аннотация. В статье говорится о значении наглядных пособий по крымскотатарскому языку для начальной школы, изложены требования к их подготовке и применению. Предложено несколько дидактических игр с использованием наглядности: «Цифровое лото», «Лото с предметными картинками» на различные темы, лото с буквами - «Инструменты», «Природа», «Лестница-алфавит» и др.

Ключевые слова: преподавание крымскотатарского языка, обучение в начальных классах, наглядные пособия, игра на уроке.

Asanova L.N.

VISUAL GAMES DURING CRIMEAN TATAR LANGUAGE TEACHING IN PRIMARY SCHOOL

Summary. The article states about the importance of visual tutorials on the Crimean Tatar language for the elementary school, set out the requirements for their preparation, and suggests several visual didactic games: «Numeric Lotto», «Lotto with subject pictures» on a variety of topics, lotto with letters - «Tools», «Nature», «Stairs-alphabet» and others.

Key words: Crimean Tatar language teaching, learning in primary school, visual tutorial, game tutorial.

Белли ки, корьгезмелик эсасы - дидактиканынъ муим эсасларындан биридир [1]. Бу эс-ас балаларнынъ психологик хусусиетлеринен сыкъы багълы [2]. Корьгезмелерни къулланув нетиджесинде талебелер меракълы, эгленджели шекильде материалны огренелер, болдур-майып буюк колемли малюматны къолайлыкънен менимсейлер. Корьгезме васталары янъы бильгилерни алмакъ, менимсемек, балаларнынъ бильгилерини ве алышкъанлыкъларыны пекитмек ве къавийлештирмек, талебелер огюнде проблема къоймакъ, араштырма фаалие-тине авеслик яратмакъ, фикир юрсетюв мелекелерини инкишаф эттирмек киби вазифеле-рини беджермекте [3; 4].

Корьгезме васталары озь мундериджесине коре, ясалгъан материалларына, тасвирий услюбине, ясалув технологиясына, къулланув усуларына коре фаркълана. Оларны тертип эткенде бойле дидактик принциплерге эсасланмакъ лязим: окъутувны белли бир тертипте тешкиль этюв, назариенинъ амелиятнен багълы олувы, фен къысымлары арасында озьара багъ, ана тили ве башкъа фенлер арасында багъ, ильмийлик, ана тилини окъутувда анълы-лыкъ ве фааллик эсаслары, корьгезмелер талебелернен шахсий суретте (индивидуаль) му-насебетте булунмакъ меселесини чезмеге ярдым этелер, коргезмелер талебелернинъ чагъы-ларына уйгъун, саде ве къолай олмалы, система черчивесинде къулланмалы [5].

Корьгезмелер окъув программаларына эсасланмалы, дерсликлерге, окъутувнынъ усул-ларына уйгъун олмалы, талебелернинъ психологик севиесине келишикли, ильмий, эстетик, гигиена, техникий талапларына джевап бермели. Корьгезмелерни азырлагъанда дерснинъ шекилини, макъсадыны, мундериджесини, вазифесини козьде тутмалы [1; 6].

Къырымтатар тили дерслеринде чешит тюрлю корьгезмелер къулланыла: предметлер, оюнджакълар, ресимлер, фотосуретлер, иллюстрациялар, схемалар, джедвеллер [7], фильм-лер, макетлер, картондан ясалгъан дидактик материаллар (картлар, оюнлар), компьютер ярдымынен косьтерильген слайдлар, презентациялар, тиль огретиджи программалар ве саире.

Дженктен эвель азырлангъан дидактик корьгезмелерден тек ресимлер эсасында тизиль-ген окъув огретюв дефтери къолумызда олса да [8], халкъымыз Ватангъа авдет эткен сонъ бу саада къырымтатар усулшынаслыгъында баягъы материаллар топланды. Хусусан сонъ-ки йыллары чыкъкъан ресимли лугъатлар [9-11], алыштырма дефтерлер, презентациялар, компьютер программалары («Шенъ элифбе» [12], «Алем-и сарф» [13], «Лафазан эфенди», «Джанлы лугъат») оджаларгъа чокъ ярдым этелер. Оларнынъ сырасында «Ана тили оджа-ларына» меджмуасына иляве оларакъ берильген дисклерни къайд эте билемиз, оларнынъ зенгин мундериджесинде фото, ресимлер, фильм ве презентациялар теклиф этиле.

Корьгезме васталары башлангъыч сыныфларда гъает буюк роль ойнайлар. Макъалем-изде кенджелерге къырымтатар тилини огретмеге ярдым эткен бир къач корьгезме акъкъында тариф этмек истеймиз. Биз мектепке къадар ве башлангъыч сыныф талебеле-рине ана тилини огретмеге ярдым эткен бойле корьгезме оюнларыны теклиф этемиз.

Ресимли лото баларгъа чешит шейлернинъ, ренклернинъ адларыны огрете. Ресимлер 12 лексик мевзу боюнджа тертип этильген: айванлар, къушлар, урба, адам мучелери ве иляхре. Оюннынъ тертиби: 2-12 балагъа ресимлери олгъан картон картлары такъсимлене. Айры къутугъа ресимлернинъ адлары къоюла. Оюнны алып баркан адам къутудан сёзлери олгъан картларны бирер чыкъарып окъуй. Кимде келишкен ресим олса, шу оюнджы сёзни

бир-эки кере текрарлай ве картнен ресимни къапата. Оджа къошма вазифелер бере биле. Меселя: айтылгъан сёзнен джумле я да сёз бирикмесини тизмек. Биринджи олып эписи ре-симлерни къапаткъан талебе енъе [14].

Ракъамлы лото айны тертипте ойнала. О балаларгъа 1-ден 100-дже ракъамларнынъ адларыны менимсемеге ярдым эте [15].

Арифли лотоларнынъ макъсады - эм янъы лексиканы менимсетмек, эм сёзлернинъ фонетик талилини этмеге огретмек, эм оларнынъ арифлерини, яни язылышыны пекитмек. Арифли лотоларны эки мевзуда азырладыкъ: «Иш алетлери» ве «Табиат». Иш алетлери 16 карттан ибарет, эр бир ресимнинъ тюбюнде фонетик схемалары бар. Оюннынъ шартлары эр оюнджы ичюн айны олмасы ичюн беш арифли сёзлерни сечип алдыкъ. Оюнны бойле тертипте кечирмек тевсие этиле: Биринджи басамакъта балалар иш алетлерининъ адларыны огренелер, яни ресим янына онынъ адыны къоялар. Сонъ оджанен бераберликте сёз-нинъ арифлери ве сеслери талиль этиле (тутукъ, созукъ сеслери, арт сыра, ог сыра, дудакълы, дудакъсыз созукълар). Бойле малюматлар пекитильген сонъ картларда бериль-ген сёзлерни айры арифлерге кесмек мумкюн. Талебелер арифлерден иш алетлерининъ ад-ларыны озьлери тизелер.

«Табиат» лотосы айны тертипте кечириле, мында 28 ресимли карт бар. оларнынъ ара-сына сийрек раст кельген сёзлерни кирсетмеге тырыштыкъ: эндек, черен, чубукъ, башакъ ве иляхре.

Оджа оюнларда олгъан ресимлерни башкъа вазифелер ичюн файдалана биле. Мисаль: сезнен джумле я да сёз бирикмесини тизмеге; ресимлерни, сёзлерни биринджи арифлерине коре тизмек; специфик сеслер олгъан сёзлерни айырмакъ, арт сыра ве ог сыра созукълары олгъан сёзлерни я да бу сёзлерни бильдирген ресимлерни эки группагъа больмек ве иляхре. Сёзлерни чокълукъта ишлетинъиз, белли келиште къулланынъыз, ве иляхре. Ресимлерни корюв диктантында да, сыныфтан тыш тедбирлерде де къулланмакъ мумкюн.

Къырымтатар элифбесини огретмек ичюн бойле оюнларны, вазифелерни тевсие эте-миз.

«Элифбе мердивени» оюны. Балабан кягъытта мердивен сызылгъан. Эр бир баса-макънынъ тюбюнде элифбе тертибинен арифлер язувлы. Мердивеннинъ тёпесинде китап ресими бар. Талебе нокъталар олгъан кубикни ата, онынъ кенарында олгъан нокъталаргъа коре фишканен басамакъларны сайып «адымлар» ата. Токъталгъан басамакъта олгъан арифке сёз айтмакъ керек. Эгер оюнджы сёзни айтып оламаса, о арткъа къайтмагъа бор-джлу. Ким биринджи олып мердивеннинъ тёпесине етсе, о енъе. Балаларгъа нъ, ъ, ь ариф-лери сёзнинъ башында олмагъаны айтыла, оюнджылар бу арифлер сёзнинъ ортасында я сонъунда олгъан мисаллерни кетирелер.

«Элифбе тертибинде». Балалар фильджан, къолчакънынъ, шар я да башкъа бир пред-метнинъ ресимини япалар. Онынъ устюнде озь адларыны я да башкъа сёзлерни язалар. Оджа бир талебеге вазифе бере: адларны, сёзлерни элифбе тертибинен къоймакъ.

Айры картларда тек предметлернинъ ресимлери олмакъ мумкюн (сёзлер язылмагъан). Талебе ресимлерни предметлернинъ адларына коре элифбе тертибинен къоя. Мында эгер сёзлернинъ биринджи арифи айны олса, экинджи арифине бакъмакъ керек. Мисаль, алма, армут сёзлеринде биринджи ариф айны ариф олгъаны ичюн, оларны элифбе тертибине къоймакъ ичюн талебе экинджи арифке бакъа.

«Муджизелер тарласы». Тахтада къафеслер чызыла я да терсине айлангъан арифлер тизиле (специфик арифлернинъ эки бельгиси бир карточкада ве бир къафеске языла). Тале-белер сёзнинъ манасыны динълеп, оны тапмакъ кереклер. Сонъ предметнинъ озю я да онынъ ресими косьтериле. Мисаль оларакъ, кенджелерге биринджи дерслерде бойле вазифелер бермек мумкюн: Бу предмет сыныфта бар (пенджере, къапы, долап); Бу шей чанта-нынъ ичинде ола (джедвель, къалем, кягъыт).

Булмача тизюв вазифеси. Балаларгъа булмачаларнынъ чешит тюрлю сойларыны теклиф этмек мумкюн:

а) ресимли - ресимлернинъ адлары къафеслерге языла;

б) изаатлы - сёзнинъ манасы айтыла, талебелер оны динълеп, сёзни язалар;

в) тапмаджалы - тапмаджаларны окъуйлар, джевапларыны язалар; тапмаджадан гъайры онынъ янында манасына аит ресим къоймакъ мумкюн;

г) чайнворд - сёзнинъ сонъки арифи невбеттеки сёзнинъ башы алмалы.

Булмача кягъыт табагъында чызылса, джевапларыны кягъыттан япылгъан «перде» астында язмакъ мумкюн. Талебелер вазифени битирген сонъ, «пердени» котерип джевабы-ны бакъа, озюни тешкере.

«Козь экиминде» оюны: тахтада арифлер сырасы язылгъан плакат асыла, талебе оджа косьтереген арифлерни айтмакъ борджлу.

«Тылсымлы» торбачыкъ: балалар торбадан арифлерни чыкъаралар, олардан сёзлер тизелер.

Бойлеликнен, корьгезмелерни къулланув теджрибеси косьтере ки, талебелер тиль ма-териалыны даа яхшы огренелер, пекителер, чюнки корьгезмелер балаларнынъ чешит ана-лизаторларыны ишлетелер: токъунув, эшитюв, корюв, арекет этюв. Кенджелернинъ ну-тукълары инкишаф эте, олар мустакъиль чалышмагъа алышалар.

Балаларгъа базы дидактик материалларны азырламагъа вазифесини буюрмакъ мумкюн. Бойле алда олар эм иджат этерлер, эм оларнынъ меракълары, бильгилери арта, пекитиле. Амелий алышкъанлыкълары да осе: талебелер ресим япмагъа, компьютерде чалышмагъа огренелер.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. Педагогика / под ред. П.И. Пидкасистого. - М.: Академия, 2014. - 624 с.

2. Люблинская А.А. Учителю о психологии младшего школьника: пособие для учителя / А.А. Люблинская. - М.: Просвещение, 1977. - 224 с.

3. Подгорная Н.И. Дидактические игры и познавательные задания в 1 классе четырехлетней начальной школы: пособие для учителей / Н.И. Подгорная, Н.М. Бибик, Н.Ф. Скрипченко. - К.: Радянська школа, 1988. - 63 с.

4. Эльконин Д.Б. Развитие речи в раннем детстве / Д.Б. Эльконин // Избранные психологические труды. - М.: Педагогика, 1989. - C. 363-380.

5. Алиева Л.А. Къырымтатар тилини огретюв усулшынаслыгъы / Л.А. Алиева. - Симферополь: Крымучпедгиз, 1998. - 128 с.

6. Эгленджели грамматика: 5-7 сыныф ичюн къулланма / Э.С. Ганиева, Н.С. Сейдаметова, А.М. Яяева, Л.Б. Нафеева. - Симферополь: Сонат, 2000. - 96 с.

7. Велиуллаева А.В. Къырымтатар тили грамматикасындан джедвеллер: орта мектепнинъ 5-9-нджы сыныф ичюн / А.В. Велиуллаева. - Симферополь: Крымучпедгиз, 1999. - 176 с.

8. Къарабаш А.А. Окъув огретюв ичюн дефтер / А.А. Къарабаш, Э.А. Ибраимов. - Симферополь: Кърым АССР Девлет нешрияты, 1937. - 32 с.

9. Берберова Р.А. Кримськотатарсько-украшсько-росшський словник в малюнках / Р.А. Берберова. -^мферополь: Сонат, 2002. - 136 с.

10.Девлетов Р.Р. Русско-украинско-крымскотатарский картинный словарь: пособие по развитию речи на русском, украинском, крымскотатарском языках в начальных классах / Р.Р. Девлетов. -Симферополь: Доля, 2004. - 112 с.

11. Къырымтатар тилининъ ресимли лугъаты / В.И. Бекирова, Ш.Э. Кайбуллаев, М.С. Сеттарова, С.С. Сеттарова. - Каунас: Швиеса, 1992. - 72 с.

12.Хайрединова З.Ш. Шенъ Элифбе = Веселый Алфавит: компьютерная учебная программа [Электронный диск]. - Симферополь, 2002.

13.Меджитова Л.М. Алем-и сарф: компьютерная учебная программа по крымскотатарскому языку для школьников / Л.М. Меджитова, Э.С. Ганиева, Н.С. Сейдаметова. - Симферополь, 2004.

14.Асанова Л.Н. Ресимли лото: мектеп чагъына къадар ве башлангъыч сыныф талебелери ичюн къырымтатар тили боюнджа дидактик оюн / Л.Н. Асанова. - Симферополь: Доля, 2001.

15.Асанова Л.Н. Ракъамлы лото: мектеп чагъына къадар ве башлангъыч сыныф талебелери ичюн къырымтатар тили боюнджа дидактик оюн / Л.Н. Асанова. - Симферополь: Доля, 2001.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.