CC BY
18ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ
SCIENTIFIC ARTSAKH
научный арцах
№ 4(15), 2022
ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, LINGUISTICS, ЛИНГВИСТИКА
ՇԱՐԺՄԱՆ ԲԱՅԵՐԸ ՄԻՋԻՆ ՀԱՅԵՐԵՆՈՒՄ*
ՀՏԴ 801.8 DOI: 10.52063/25792652-2022.4.15-118
ՏԱԹԵՎԻԿ ԱԶԻԶԲԵԿՅԱՆ
Շիրակի Մ. Նալբանդյանի անվան պետական համալսարանի հայցորդ, ք. Գյումրի, Հայաստանի Հանրապետություն tatevbekvan@mail. ru
Սույն հոդվածում նպատակ ենք հետապնդում ներկայացնել բայական բառապաշարում ամենաբազմանդամ խմբերից մեկի' շարժման բայերի սահմանները, առանձնահատկությունները, դրսևորած կապակցական հնարավորությունները միջին հայերենի համաժամանակյա լեզվավիճակի շրջանակներում:
Առաջադիր նպատակին հասնելու համար մեր առջև խնդիր ենք դրել կազմել միջին հայերենի շարժման բայերի բառացանկը և նկատի ունենալով միջինհայերենյան բնագրերի ընձեռած հնարավորությունները՝ բացահայտել քննվող իմաստային խմբի բայերի բառիմաստի և շարահյուսական-կապակցական փոխպայմանավորվածությունները:
Առաջնորդվել ենք համաժամանակյա նկարագրության, համալիր հետազոտության, վերլուծության և համադրության մեթոդներով:
Միջին հայերենի շարժման բայերի քննությունից ակնհայտ է դառնում, որ իմաստային այս խմբի բայական միավորների համար ընդհանուրը տարածության մեջ տեղափոխություն (աղարկել, հեռենալ, մանրաքայլել, սղալ, քալել), անորոշ ուղղվածությամբ շարժման իմաստ (խպլտալ, թապլտիլ, ճօճկըտալ, թալթլիլ, շրջմրջիլ) կամ առարկայի դիրքի այլևայլ փոփոխություններ արտահայտելն է (արձկնալ/արձականալ, բլչիլ, ընգնել/ընգնիլ/ընկնալ/ընկնիլ, խօնարհանալ, կնկզիլ):
Իմաստային այս խմբում ընդգրկված բայերը հիմնականում չեզոք սեռի են, սակավաթիվ շարժման բայեր են ներգործական սեռի (թապլել, թափահրել, շարժել, քսել և այլն), որոնց խնդրառությունը դրսևորվում է կրող խնդիր ստանալով, իսկ չեզոք սեռի շարժման բայերը միջին հայերենում կապակցելիության տեսանկյունից միօրինակ չեն. քննության ենթակա բայերի մի ստվար մաս, պայմանավորված իրենց արտահայտած նրբիմաստներով, կապակցվում է խնդիրների, իսկ սակավաթիվ բայեր էլ' միայն պարագաների հետ:
Հիմնաբառեր' իմաստային խումբ, առաջնային իմաստ, մենիմաստ, արժույթ, խնդրառություն, տեղի պարագա, միջին հայերեն:
* Հոդվածը ներկայացվել ընդունվել' 30.12.2022թ.:
է 19.10.2022թ., գրախոսվել' 06.11.2022թ.,
տպագրության
118
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(15), 2022
Նախաբան
Շարժման բայերի վերաբերյալ որևէ համալիր հետազոտություն չկա. տերմինի հիշատակման կամ իմաստային խմբի կապակցական հնարավորությունների բացահայտման հանդիպում ենք շարահյուսագիտության մեջ' խնդրառության հետ կապված (Abrahamyan 41,126, 208, 608)։
Բայերի խմբավորումն ըստ ներխոսքիմասային իմաստների առհասարակ հայ լեզվաբանների ուսումնասիրության առարկա չի եղել, և քննվող բայերը հիմնականում բնորոշվել են շարահյուսական տեսանկյունից' նկատի ունենալով կապակցական ընդհանրություններն ու լրացման բնույթը, ինչպես նշում է Հ. Հարությունյանը, լեզվաբանները «քննելով նախադասության անդամները, խնդիրները, ինչպես նաև հոլովների շարահյուսական կիրառություններն ու բառակապակցությունները՝ ուշադրության կենտրոնում պահել են նախադասության անդամը, հոլովը, ապա թվարկել են այն բայերը (իմաստային խումբ), որոնք կարող են առնել այս կամ այն խնդիրը, այս կամ այն հոլովը, հաճախ էլ թվարկվում են այս կամ այն բայեր, առանց նրանց ընդհանուր իմաստը նշելու» (Harutyunyan 16): Հարցը մանրազնին
ուսումնասիրված է ռուսագիտության մեջ (Bondarko 190, 263), սակայն ռուսերենի շարժման բայերը համարժեք չեն հայերենի նույն խմբի բայերին ոչ ընդհանուր իմաստի, ո'չ էլ դրանց կազմում առանձնացվող ենթահարացույցների տեսանկյունից1:
Շարժման բայերի իմաստահարացուցային դասակարգումն ու արժույթը
Վերոնշյալ բայերն ուսումնասիրել ենք իբրև բառաիմաստային խումբ՝ հիմքում ունենալով դասակարգման իմաստային չափանիշը' բառարանային բացատրությունը: Խմբավորումը կատարել ենք' նկատի առնելով միասնականացնող բառային հետևյալ իմաստը. «շարժում ցուցընող բայերը' մեկու մը կամ բանի մը երթալ, գալ, մօտենալ, խրկել, կանչել և այլն ցուցընեն» (Ayty'nean 159): Շարժման բայերի բառացանկը կազմել ենք ըստ Ռ. Ղազարյանի և Հ. Ավետիսյանի հայտնի բառարանի [Ghazaryan, Avetisyan]:
Իմաստահարացույցային դասակարգումը կատարելիս մեզ համար ելակետը առանձնացված բայերի առաջնային հիմնական իմաստն է, տվյալ դեպքում գործը դյուրին է դառնում նրանով, որ իմաստային այս խմբի բայերը միջին հայերենում հիմնականում մենիմաստ են, իսկ մի քանի բազմիմաստ բայերի մեկից ավելի իմաստները հաճախ նույն ընդհանուր առանցքային իմաստի դրսևորումներն են՝ համանշային երանգներով (ելնել, ըղորդել, թապլիլ, իջնել, ցածնալ), առանձնացված խմբի սակավաթիվ բայեր արտահայտում են մեկից ավելի իրարից տարբեր իմաստներ (ծռիլ, ճորալ, պարաւորիլ, վերնալ) և այս իմաստային խմբում ընդգրկվել են իրենց առաջնային իմաստի հաշվառմամբ:
Նկատի ունենալով շարժման բնույթն ու ուղղվածությունը՝ շարժման բայերի կազմում առանձնացրել ենք հետևյալ ենթահարացույցները'
1.բայեր, որոնք ցույց են տալիս տեղափոխություն տարածության մեջ' իր երկու ուղղվածությամբ' ոչ շարժուն վիճակից շարժում և շարժման վիճակից դադար
(աղարկել, այնցնել, արշաւանալ, արտաքայլել, բխալ, գորգզալ, դարձցնել, դիպենալ դիպնիլ/դիպնուլ, ելնել, երթել/էրթիլ զաթկել, թապլել, թափահրել, թռնուլ, ժամնել, ժղլիլ, իջնել/իջնուլ, կալօպել/կալօփել կոչել, հեռենալ, հրոսանալ ղորդիլ, ճապղիլ, ճոռալ, մանրաքայլել, մօտեւորնալ, մտնալ/մտնել/մտնիլ/մտնուլ յղրկել, յեշվել, շարժակլիլ, շարժկլիլ, պոռթկտալ, պոսել, պորտքալ, պարաւորիլ, սղալ, ստեզրել,
1 Ռուսերենում առանձնացվում են ուղղություն ցույց տվող տասնչորս զույգ բայեր (глаголы движения), որոնք խմբավորվում են երկու ենթահարացույցներում' մեկ ուղղությամբ մեկանգամյա գործողության բայեր ' идти, ехать, лететь, плыть (однонаправленные), և տարբեր ուղղություններով մի քանի անգամ կատարվող գործողության բայեր ' ходить, ездить, летать, плавать, (разнонаправленные):
119
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(15), 2022
վերնալ, ցաթկել, ցածնալ, ուղղիլ, փախել, փախչենալ, փաղչիլ, փթրիլ, փոթորակիլ, քալել, քոչել, քսել:
2. Անորոշ ուղղվածության իմաստ արտահայտող շարժման բայեր (թապլիլ, ժօճտալ, խպլտալ, ճորալ, ճօճալ, շորորալ, տարաշրջել, տեգերիլ), այս ենթախմբի բայերի մեծ մասը բազմապատկական (թապլտիլ, թաւալտիլ, ճօճկըտալ, վազվզտել թաւալտիլ) կամ կրկնավոր բայեր են (թռուըռալ, թռվռալ, թանթանջիլ, թալթլիլ, ծռմռիլ, կաթկաթել/կաթկթալ, կաթկթել, շրջմրջիլ, վազվզել): Լեզվական երկու միջոցն էլ հիմնականում գալիս են բարբառներից և արտահայտում են տարբեր ուղղություններով մի քանի անգամ կատարվող գործողության իմաստ:
3. Առարկայի դիրքի այևայլ փոփոխություններ արտահայտող շարժման բայեր (արձկնալ/արձականալ, գճիլ, բլչիլ, թախթփֆիլ, թահրիլ, ժաժիլ, ըղղվիլ, ընգնել/ընգնիլ/ընկնալ/ընկնիլ, թիկնիլ, թեւել, խօնարհանալ, ծռմռիլ, կնկզիլ, ճապկտիլ, շրջմրջիլ, ցածանալ, քթահրել/քթահրիլ):
Շարժման բայերի բառացանկում ընդգրկել ենք շարժման համադրական կազմությամբ բայերն ու վերլուծական կազմությամբ որոշ բայեր: Համամիտ լինելով այն տեսակետին, որ «հարադրավոր բայերի իմաստը պայմանավորվում է և' անվանական, և' բայական բաղադրիչներով, և չկա որոշակի օրինաչափություն, նպատակահարմար չէ համադրական կազմությունների հետ կողք կողքի քննել հարադրավոր բայերը» (Harutyunyan 17): Նկատենք որ մեզ հետաքրքրում են ոչ թե շարժման բայ-բաղադրիչ ունեցող անվանական հարադրություններն առհասարակ, այլ ուղղակի նշանակություն ունեցող այն հարադրությունները, որոնց մեջ բայական բաղադրիչը պահում է իր բուն նշանակությունը՝ պահանջելով դրան համապատասխան տեղի կամ տարածական իմաստ արտահայտող հարադիր:
Բերենք ասվածը հաստատող բնագրային օրինակներ'
Թուրքաց հեծելն առաջ եկան, զԿարմունճն առին ու կանգնեցան,
Երբ Լիպարիտն ի յետ դարձաւ,
Նա չար հեծելն ի դեմ ելան (ՄՀՔ, էջ 179):
Բերված օրինակից ակնհայտ է դառնում, որ այս հարադրությունները կազմվում են շարժման բայ+տարածական նշանակությամբ հարադիր կաղապարով, ընդ որում՝ հարադրային արժեքով հանդես են գալիս տեղի տարատեսակ հարաբերություններ ցույց տվող առաջ, յետ, դեմ/դիմաց/դէմիկ, դուրս, ետ/ետն, ի շուրջ/շուռ/ժուռ, մէջ, ի վայր, ի վեր և այլ հարադիրներ, ինչպես՝
Ես ալ ի դէմիկն ելայ.
- Ո՞ւր կերթաս, քո ժամն է հարամ (Հ., էջ 43):
Կամ՝
Սրտիս մէջն ի ժուռ եկար,
Ի՚ելնելու ճարակ չի գտար (ԳԺՏ, էջ 65):
Կամ՝
Անդադար ի շուրջ գալուս.
Ող որմ և ի շ ա տ լ ալուս'
Քունն է հատեր աչերուս (ԿԵ, էջ 162):
Բնագրային օրինակները փաստում են, որ քննվող տիպի բարդության բաղադրիչների միջև շարահյուսական կապն ուժեղ արտահայտված է և շարահյուսական մակարդակում դրսևորվում է որպես ստորոգյալի (ելայ, եկար, գալուս) և տեղի պարագայի (ի դէմիկն, ի ժուռ, ի շուրջ) կապակցություն:
Միջինհայերենյան բնագրերում լայն կիրառություն ունեն նաև շարժում արտահայտող բայերով բաղադրված զուգաբայական հարադրությունները, և մենք, նկատի ունենալով մեր կողմից ուսումնասիրված բնագրերում հաճախադեպ կիրառությամբ զուգաբայերի բաղադրիչների միջև եղած իմաստային կապերը, առանձնացրել ենք հետևյալ կաղապարները'
120
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(15), 2022
1. կազմություններ, որոնց առաջին բաղադրիչն արտահայտում է
տեղափոխության, շարժման գաղափար առհասարակ, իսկ երկրորդ բաղադրիչով մասնավորեցվում է շարժման ուղղվածությունը, ինչպես' Վաղուց գնացած եարո'ւկ, Ել եկու, խիստ եմ կարոտցեր (ԳԺՏ, էջ 225), Ուստի Լազօրն զայս վճիռն չընդունեց եւ ելաւ գնաց (Կ-Պ, էջ 263), -Գամ, կանգնիմ ի քո դիմաց, Լամ, որ իմ հուրըն զքեզ այրէ (ԳԺՏ, էջ 65):
2. կազմություններ, որոնց բաղադրիչներից առաջինն արտահայտում է շարժման գաղափարն ընդհանուր բնույթով, իսկ երկրորդն արտահայտում է շարժման նպատակը կամ հետևանքը, ինչպես՝ Լուկ պլպուլն ուրախացաւ ’ւ ելաւ, բազմաւ ի վերայ վարդին... (ԿԵ էջ 142), Եւ նա աներկիւղ երթեալ հասանէր ի գաւառն Բասենու (ԹՄ, էջ 34): .նա երթեալ պաշարեաց զՈւռհա, եւ առ զնա... (ՎԱ, էջ 53):
3. կազմություններ, որոնց բաղադրիչ բայերն արտահայտում են հոմանշային կամ հականշային իմաստներ'ինչպես'Երես' լի գունով ծաղկունք Թուխ աչեր ու կամար ունք, Ար-ե'կ, աչերուս իմ լոյս: (ԿԵ, 162), Հարաւ քամին քե տանի, բերի... (ԳԺՏ, էջ 287): Միջին հայերենում ինչքան սովորական է արի' և եկ բայաձևերի միացությունից առաջացած արիեկ, ապա արեկ հրամայականի ձևը, նույնքան էլ սովորական են դրանով բաղադրված զուգաբայերի գործածությունները, ինչպես' Արեկ նիստ ի բարձիս վեր, ու ձեռքդ տար ու զիմ սիրտն տես. (ՆՔ, էջ 282), Արեկ մտնունք ի պաղչանին, Ի մեծամեծքն յուղարկեցին.(ԹՏ, էջ 260):
Ընդունված է կարծել, որ զուգադրական բայերը կազմվում են բացառապես երկու կից բայերի հարադրությամբ [Margaryan 296], այնինչ' միջինհայերենյան բնագրային որոշ կիրառություններում զուգադրական բայերը կարող են զատվել նախադասության այլ անդամներով' Երթաս անգուման նըստիս, Չի գիտես քո աշըխ եմ ես (Կ. Ե. էջ 161), Ելայ, ես ի քէզ եկի, Քեզ հիսնէ կարօտ գիտէի. (ԳԺՏ, էջ 65):
Ընդ որում միջին հայերենում հաճախադեպ են և' դիմավոր բայ +դիմավոր բայ կաղապարով կազմված՝ .ամենեքեան համանգամայն որ հերիսան լինայ տաք տաք վազեն ”ւ երթան ի հերիսան (Մինաս Թոխաթեցի, էջ 317), և' անցյալ դերբայ+դիմավոր բայ կաղապարով բաղադրված զուգաբայերը, ինչպես' Եւ ապայ ելեալ գնաց ի ծովեզերն. և նստեալ ի նաւ, և գնաց ի Բիւզանդիայ. (Զ-Ա, էջ 91):
Շարժման բայերի շարակարգային դասակարգումը հանգում է այդ բայերի արժութայնության բացահայտմանը: Շարժման բայախմբի միավորների մեծ մասը չեզոք սեռի է, այս իմաստային խմբում ընդգրկված սակավաթիվ բայեր են ներգործական սեռի (թապլել, թափահրել, շարժել, քսել և այլն), որոնց խնդրառությունը բնականաբար դրսևորվում է կրող խնդիր ստանալով, ինչպես' Վեցն ի նոցունց շարժեն զաչսն (Գր., էջ 89):
Կապակցելիության տեսանկյունից շարժման բայերը պարտադիր ենթակաառու են: Այս բայախմբի տարբեր միավորներ, պայմանավորված իրենց նրբիմաստներով, (նույնիսկ միևնույն ենթահարացույցի մեջ մտնող բայերն իմաստային որոշ տարբերություններ են հանդես բերում), դրսևորում են կապակցելիության զանազան հնարավորություններ: Այսպես' տրականով խնդիր են առնում հանգման
հարաբերություն արտահայտող շարժման բայերը, բացառականով' ելման հարաբերություն արտահայտողները, իսկ անորոշ ուղղվածության իմաստ ունեցող շարժման բայերն առհասարակ խնդրառու չեն, վերջիններս կապակցվում են միայն պարագաների հետ:
Ասվածը նկատի ունենալով' շարժման չեզոք սեռի բայերի կազմում առանձնացրել ենք'
1. Շարժման խնդրառու բայեր, որոնք բայիմաստի պահանջով կարող են առնել որևէ բնության խնդիր լրացում' արտահայտված հետևյալ մասնակաղապարներով'
ա) Սեռական-տրական հոլովով դրված գոյական, դերանուն, փոխանունաբար գործածված այլ խոսքի մաս+շարժման բայ'
121
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(15), 2022
Գոյական' Բըլբուլն էր նստել վարդուն...(ՀՄԺԵ, էջ 59):
Ան պաղջին պատին թառեցա.
էրնէկ կու տայի шЪ մարդուն. (ՀՄԺԵ, էջ 110):
Դերանուն' Գետինն ընդ երկինքն ասաց.
— Իմ Տէրն ինձ խոնարհեցաւ (ՀՄԺԵ, էջ 118):
բ) բացառական հոլովով դրված գոյական, դերանուն, փոխանունաբար գործածված այլ խոսքի մաս+շարժման բայ'
Բաժակդ, որ ի ներս լցած՝ Քրիստոսի կողէն է բխած, Եօթն տակ երկինք եմ ես, Լուսն, արեւն յիսնէ կելանի (ՀՄԺԵ, էջ 119):
2. Շարժման խնդրառությամբ արժութազուրկ բայեր, որոնք միջինհայերենյան լեզվական աղբյուրներում բաժանվում են երկու խմբի'ա) բայեր, որոնք խնդրառու չեն (հիմնականում նկատի ունենք անորոշ ուղղվածության իմաստ արտահայտող բայերը) և բ) բայեր, որոնք, խնդրառու չլինելով հանդերձ, պարագաառու են: Հարկ է նշել, որ այդ բայերի պահանջով դրվող պարագա լրացումն արտահայտում է գործողության կատարման տեղի քերականական իմաստ' տարբեր նրբիմաստներով, որը միջին հայերենում կարող է արտահայտվել'
Մակբայով' Երբ մուտն ընկներ' հոն պառկէյանք...(ՀՄԺԵ, էջ 94), .և հանապազ անհանգստութեամբ շրջի աստ և անդ' որ ունելով զհանգիստ (ՀՀՄԱՔ, էջ 515):
Բուն տեղի պարագա լրացումը միջին հայերենում արտահայտվում է առավելապես նախդիրով սակավ դեպքերում' աննախդիր հայցականով'
Թռչին ի բարձր սարերն Ու քաղեն զնիւթ ի ծաղկնուն (Հ., էջ 948), Յետոյ գէմ անտէր թողին ու մտան հողն և ի զնտան (ՀԱԳ, 67):
Ելման տեղի պարագան միջին հայերենում արտահայտվում է գոյականի բացառական հոլովով, ինչպես' սիրտն ծակեցաւ եւ տարի մի շունչ ելանէր ի սրտէն եւ ապա զղջմամբ աւանդեաց զհոգին: (ԹՄ, էջ 15) կամ բացառական հոլով+ ի վար կապակցությամբ, ինչպես' եւ կամ ի բարձր տեղաց ի վար վազէ, եւ կամ ծանր իրք վերցնէ, անկից լինի: (ԱԱՕԲ, էջ 300)
Ուղևորման տեղի պարագան միջին հայերենում արտահայտվում է ի նախդիր + գոյականի հայցական հոլով կապակցությամբ' Արծիւն երթար յերկինս, և հարին զնա նետիւ.(ՀՀՄԱՔ, էջ 466):
Անցման տեղի պարագան միջին հայերենում արտահայտվում է գոյականի գործիական հոլովով, ինչպես' Խարիպս որ ճամբով կ՚երթայ Ես անոր ճամբեկ պիտէի...(ԳԺՏ, էջ 208)
Եզրակացություն
Կատարված ուսումնասիրությունը բերում է մի շարք հետևությունների.
1. շարժման բայերը միջին հայերենում հիմնականում մենիմաստ են, իսկ մի քանի բազմիմաստ բայերի մեկից ավելի իմաստները նույն ընդհանուր առանցքային իմաստի դրսևորումներն են' համանշային երանգներով,
2. շարժման բայախմբի միավորների մեծ մասը միջին հայերենում չեզոք սեռի է, այս իմաստային խմբում ընդգրկված սակավաթիվ բայեր են ներգործական սեռի, որոնց խնդրառությունը բնականաբար դրսևորվում է կրող խնդիր ստանալով,
3. միջին հայերենի շարժման չեզոք սեռի բայերի կազմում առանձնացվում են խնդրառու և խնդրառությամբ արժութազուրկ բայեր:
ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
1. Աբրահամյան, Աշոտ. Բայը ժամանակակից հայերենում. Երևան, Հայկական ՍՍՌ ԳԱ հրատ., 1962:
2. Այտընեան, Արսեն. Քննական քերականութիւն աշխարհաբար կամ արդի հայերէն լեզուի. Վիէննա, Մխիթարեանց տպարան, 1866:
122
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(15), 2022
3. Հարությունյան, Հենրիկ. Բայերի իմաստային դասդասման հիմունքները, http://ysu.am/files/07H Harutyunyan.pdf, հասանելի է' 08.07.2022:
4. Հարությունյան, Հենրիկ. Կառավարումը ժամանակակից հայերենում. Երևան, Երևանի համալսարանի հրատ., 1983:
5. Ղազարյան, Ռուբեն և Ավետիսյան, Հենրիկ. Միջին հայերենի բառարան. Երևան, 2009:
6. Մարգարյան, Ալեքսանդր. Հայերենի հարադիր բայերը. Երևան, «Միտք» հրատ., 1966:
7. Ջահուկյան, Գևորգ Ժամանակակից հայերենի տեսության հիմունքներ. Երևան, 1974:
8. Քոսյան, Վաղարշակ. Ժամանակակից հայերենի բառակապակցությունները, Երևան, 1975:
9. Бондарко. Буланин. Русский глагол.– Л.: Просвещение, 1967. Грамматика современного русского литературного языка։ под ред. Шведовой. – М.: Наука. 1982, т. 1.
10. Муравьева. Глаголы движения в русском языке. 10-е изд. М.: Русский язык, 2006.
WORKS CITED
1. Abrahamyan, Ashot. Bayy' jhamanakakic hayerenum, Erevan, Haykakan SSR' GA hrat., [Verb in Modern Armenian] 1962. (in Armenian)
2. Ayty'nean, Arsen. Qnnakan qerakanut'iun ashxarhabar kam ardi hayere'n lezui, Vie'nna, Mxit'areanc tparan [Exam Grammar of Worldly or Modern Armenian Language] 1866. (in Armenian)
3. Ghazaryan, Ruben, Avetisyan, Henrik. Mijin hayereni bar'aran, Erevan [Dictionary of Middle Armenian] 2009. (in Armenian)
4. Harutyunyan, Henrik, Bayeri imastayin dasdasman himunqnery', http://ysu.am/files/07H Harutyunyan.pdf, [Basics of Semantic Classification of Verbs] Available: 08.07.2022: (in Armenian)
5. Harutyunyan, Henrik. Kar'avarumy' jhamanakakic hayerenum, Erevan, Erevani hamalsarani hrat., [Nominative in Modern Armenian Yerevan] 1983. (in Armenian)
6. Jahukyan, Gevorg. Jhamanakakic hayereni tesut'yan himunqner, Erevan [Basics of Modern Armenian Theory.] 1974. (in Armenian)
7. Margaryan, Aleqsandr. Hayereni haradir bayery, Erevan, «Mitq» hrat. [Necessary Verbs in Armenian] 1966. (in Armenian)
8. Qosyan, Vagarshak. Jhamanakakic hayereni bar'akapakcut'yunnery'. Erevan [Idioms of Modern Armenian. Yerevan] 1975. (in Armenian)
9. Bondarko. Bulanin. Russkij glagol.–L.: Prosveshhenie [Russian verb. - L.: Enlightenment] 1967. Grammatika sovremennogo russkogo literaturnogo jazyka pod red. Shvedovoj.– M.: Nauka [Grammar of the Modern Russian Literary Language], 1982. (in Russian)
10. Murav'eva. Glagoly dvizhenija v russkom jazyke. – 10-e izd. M.: Russkij jazyk [Verbs of Motion in Russian] 2006. (in Russian)
Համառոտագրություններ
ԱԱՕԲ – Ամիրտովլաթ, Ամասիացի. Օգուտ բժշկութեան, Երևան, 1940: https://digilib.aua.am/book/57/%D5%95%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%BF%20 %D4%B2%D5%AA%D5%B7%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%A5%D5%A1% D5%B6
123
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(15), 2022
ԳԺՏ- Գուսանական ժողովրդական տաղեր, խմբագրությամբ' Մ. Աբեղյանի, «Արմֆան» հրատ., Յերևան, 1940:
Գր.-Գիգորիս, Քննութիւն բնութեան մարդոյ և նորին ցաւոց, Աշխատասիրությամբ Ա. Կծոյանի, Երևան, 1962:
Զ-Ա- Զաքարիա Ագուլեցու օրագրությունը. հ. II, 91։
ԹՄ-Թովմա Մեծոփեցի, Պատմութիւն ԼանկԹամուրայ և յաջորդաց իւրոց, աշխատասիրությամբ' Լ. Խաչիկյանի, 1999:
ԹՏ-Թորոս Տարոնացի, Միջին հայերենի ուղեցույց քրեստոմատիա:
ՀԱԳ –XII-XIII դարերի հայ աշխարիկ գրականություն, Ընտիր նմուշներ, կազմեց' Մ. Մկրյան, Երևան, 1938:
ԿԵ- Կոստանդին Երզնկացի, Տաղեր, Երևան, 1962:
Կ-Պ-Կամենեց Պոդոլսկի հայկական դատարանի արձանագրություններ:
Հ. – Մևացականյան,Ասատուր. Հայրեններ, Երևան, 1995:
ՀՄԺԵ- Սնացականյան,Ասատուր. Հայկական միջնադարյան ժողովրդական երգեր, Երևան, 1956:
Մ-Թ-Մինաս Թոխաթեցի, Տաղեր (Ն. Ակինյան, Հինգ պանդուխտ տաղասացներ), Վիեննա, 1921,317:
ՄՀՔ-Մարգարիտներ հայ քնարերգության, Հովհաննես Թլկուրանցի, հ. 1-ին, «Հայաստան» հրատ., Երևան, 1971:
ՆՔ-Նահապետ Քուչակ, Միջին հայերենի ուղեցույց քրեստոմատիա:
ՎԱ-Վարդան Արևելցի, Պատմութիւն https://digilib.aua. հասանելի է' 15.10.2022: ՎԱԱ - Վարդան Այգեկցի, Ժողովածոյ առակաց Վարդանայ https://hycatholic.ru/pro/biblioteca/%D5%8E%D4%B1%D5%90%D4%B4%D4%B1 %D5%86 %D4%B1 %D5%85%D4%B3%D4%B5%D4%BF%D5%91 %D4%BB %D4%BA %D5%B8%D5%B2%D5%B8%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B8%D5%B5 %D5%A1 %D5%BC%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%81 %D5%8E%D5%A1%D6%80%D5%A4 %D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%B5.pdf. հասանեւհ է' 15.10.2022:
VERBS OF MOTION IN MIDDLE ARMENIAN TATEVIK AZIZBEKYAN
Shirak state university after M. Nalbandyan, Ph.D. Student,
Gyumry, the Republic of Armenia
The given article aims to present one of the numerous groups of the verb lexis -the limits, abilities for coordination of verbs of motion in Middle Armenian in the sphere of linguistic synchronicity.
In order to reach the goal set, we planned to make a list of verbs of motion of the Middle Armenian language and, taking into account the opportunities provided by the Middle Armenian originals, to find out the mutual dependence between the meaning and syntactical relationships of the verbs within the studied semantic group.
In our research, we were guided by the methods of simultaneous description, complex research, analysis and combination.
As a result of studying the verbs of motion in Middle Armenian, it becomes quite obvious that the main aim of the verbs of this semantic group is to denote the movement in space (աղարկել - to send, հեռենալ - to leave, մանրաքայլել - to trot, սղալ - to slide, քալել - to walk), the movement in an indefinite direction (խպլտալ - to flutter, թապլտիլ -to tumble, ճօճկըտալ - to swing, թալթլիլ - , շրջմրջիլ - to twirl), or any change of the position or location of the subject (արձկնալ/արձականալ - to set free, բլչիլ - to crash, ընգնել/ընգնիլ/ընկնալ/ընկնիլ - to fall, խօնարհանալ - to bow,կնկզիլ - to bend).
124
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 4(15), 2022
The words included in this semantic group are chiefly verbs in the Active Voice. Several verbs make a group of the Passive Voice (this voice is active, but can turn into passive) (թապլել - to throw, թափահրել - to brandish, շարժել - to move, քսել - to rub, etc.) which can be displayed in the ability to take a direct object. The Active verbs of motion in Middle Armenian are not homogeneous from the point of view of their coordination: most of the words, due to the nuances in their meanings, take objects, the minority takes adverbials. For example, transitive motion verbs take objects in the Dative Case, and the verbs meaning indefinite direction of movement are used with adverbials only.
Keywords: semantic group, primary meaning, monosemantic, value, request, adverbial of place, middle armenian.
ГЛАГОЛЫ ДВИЖЕНИЯ В СРЕДНЕ-АРМЯНСКОМ ЯЗЫКЕ ТАТЕВИК АЗИЗБЕКЯН
аспирант Ширакского государственного университета имени М. Налбандяна,
г. Гюмри, Республика Армения
Данная статья имеет целью представить одну из наиболее многочисленных групп глагольной лексики – границы, особенности, возможности согласования глаголов движения в средне-армянском языке в сфере языковой синхронности.
Для достижения поставленной цели мы определили следующую задачу: составить список глаголов движения средне-армянского языка и, принимая во внимание возможности, предоставляемые средне-армянскими рукописями, выяснить взаимозависимость между значением и синтаксической связью глаголов исследуемой смысловой группы.
Мы руководствовались методами синхронного описания, комплексного исследования, анализа и комбинации.
В результате изучения глаголов движения средне-армянского языка становится очевидным, что главным для глагольных единиц данной смысловой группы является обозначение передвижения в пространстве (աղարկել -отправлять, հեռենալ - отдаляться, մանրաքայլել - семенить, սղալ - скользить, քալել – шагать), движения в неопределенном направлении (խպլտալ -трепыхаться, թապլտիլ - кувыркаться, ճօճկըտալ - раскачиваться, շրջմրջիլ -вертеться), либо какое-либо изменение положения предмета
(արձկնալ/արձականալ-отпускать, բլչիլ-рушиться, ընգնել /ընգնիլ/ ընկնալ/ ընկնիլ -падать, խօնարհանալ - кланяться,կնկզիլ -наклоняться).
Входящие в данную смысловую группу слова - являются в основном глаголами действительного залога. Немногие глаголы движения относятся к пассивному залогу (данный залог активный, но может стать пассивным) (թապլել -бросать, թափահրել - размахивать, շարժել - двигать, քսել – тереть и т.д.), что может проявляться в способности иметь при себе прямое дополнение. Глаголы движения действительного залога в средне-армянском с точки зрения сочетаемости неоднородные: большая часть изучаемых слов, в силу своих смысловых нюансов, требует после себя дополнения, малая же часть -обстоятельства. Так, например, глаголы движения со значением переходности принимают дополнения в дательном падеже, а глаголы движения значении неопределенности направления употребляются только с обстоятельствами.
Ключевые слова: смысловая группа, первичное значение, однозначный, ценность, запрос, обстоятельство места, средне-армянский язык.
125
