Научная статья на тему 'Қуёшга йўл ёхуд эртанги Тамаддун қайғулари'

Қуёшга йўл ёхуд эртанги Тамаддун қайғулари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
132
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
механик дунёқараш / тасаввуф / квант назарияси / «индиго» болалар / интеграция / компетенциявий ёндашув / mechanical notion / mystics / quant theory / «indigo» children / competitive approach

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Умаров Б.

Мақолада янгиланаётган таълим тизимининг психологик ва фалсафий асослари, шунингдек, чуқур ижтимоий ўзгаришлар шароитида таълим-тарбия соҳасидаги ислоҳотларнинг педагогик шарт-шароитлари ва имкониятлари ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WAY TOWARD SUN, ITHER VIZION OF CULTURE OF FUTURE

There is considered in the article the status of renovating education’s system in the reforming society, psychological and philosophical basis of eliminations in society, education and breading, during the deep social changes. There is considered pedagogic conditions and opportunities of student person’s socialization in Uzbek society.

Текст научной работы на тему «Қуёшга йўл ёхуд эртанги Тамаддун қайғулари»

Умаров Б.,

Сурхондарё вилояти педагог кадрларни к,айта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти проректори

КУЁШГА ЙУЛ ЁХУД ЭРТАНГИ ТАМАДДУН КАЙГУЛАРИ

УМАРОВ Б. ЦУЁШГА ЙУЛ ЁХУД ЭРТАНГИ ТАМАДДУН К,АЙ€УЛАРИ

Маколада янгиланаётган таълим тизимининг психологик ва фалсафий асослари, шунингдек, чукур ижтимоий узгаришлар шароитида таълим-тарбия сох,асидаги ислох,отларнинг педагогик шарт-шароитлари ва имкониятлари х,акида фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: механик дунёкараш, тасаввуф, квант назарияси, «индиго» болалар, интеграция, компетенциявий ёндашув.

УМАРОВ Б. ПУТЬ К СОЛНЦУ, ИЛИ ДУМЫ О ЗАВТРАШНЕЙ ЦИВИЛИЗАЦИИ

В статье рассмотрены психологические и философские основы обновляемой системы образования, педагогические условия и возможности реформ в сфере образования и воспитания в период глубоких социальных перемен.

Ключевые слова и понятия: механическое мировоззрение, мистика, квантовая теория, дети «индиго», интеграция, компетенционный подход.

UMAROV B. WAY TOWARD SUN, ITHER VIZION OF CULTURE OF FUTURE

There is considered in the article the status of renovating education's system in the reforming society, psychological and philosophical basis of eliminations in society, education and breading, during the deep social changes. There is considered pedagogic conditions and opportunities of student person's socialization in Uzbek society.

Keywords: mechanical notion, mystics, quant theory, «indigo» children, competitive approach.

«Оламга механик царашни шакллантириб, бизнинг та-факкуримиз билан уиссиётимиз, руцимиз билан танамиз, узимиз билан жамият ва жамият билан бутун табиат ора-сида пона уриб, уларнинг бир-биридан ажралиб цолишига фи-зиклар сабабчи», дейди америкалик физик олим Дэвид Пид1.

ХХ аср уртачаларигача, карийб икки аср мобайнида барча олимлар Ньютоннинг механик дунёкарашига лол булиб, физиканинг механика конунларидан келиб чиккан х,олда уз назария ва таълимотларини яратдилар. Ньютоннинг концепцияси буйича, бутун борлик

1 Тоффлер Элвин. Келажак одами: тарих ва тараккиёт. / Озод Обид таржимаси. // «Тафаккур» журнали, 2001 йил, 1-сон.

майда кисмлардан ташкил топган булиб, бу жисмлар узаро боFликдир. Дунёда содир буладиган барча нарса ва вокеликларни ол-диндан англаб, уларни билиб, максадга мос равишда узгартирса булади, деб х,исоблайди Ньютон. Бу Fояга биноан бутун дунё ва унинг унсурлари яхши созланган машина каби иш-лайди. Уларни урганиш учун х,ар бирини кисм-кисмларга булиб, урганиш лозим. Бу

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

Fояни нафакат физик, кимёгар х,амда биоло-глар, балки жамиятшунос олимлар х,ам уз фа-олиятларига методологик асос килиб олган эдилар. Бу Fоя буйича жамият улкан бир машина каби тасаввур этилиб, уни яхшилаб соз-ласа, бехато фаолият курсатиши мумкин.

Инкилоб рах,намоларининг фикрича, капи-талистик тузум бу машинани ишдан чикариб куйган. Уни созлаш учун тарихий шаклла-ниб колган машинани бутунлай сочиб, кейин уни жамият эх,тиёжига мос равишда янгидан йиFиш керак, деб уйлаганлар. Аммо энг адо-латли х,акам - вакт бу Fоянинг нотуFри экан-лигини исботлади.

Радиация майдонлари ва энергия тулкинларини квант сифатида урганиш жара-ёнида улар бир вактнинг узида х,ам зарра, х,ам тулкин сифатида булишини кашф этган Макс Планк ва Алберт Энштейн бу куч х,амма ёкда ва барча нарсаларда мавжудлигини исботла-дилар1.

Австриялик биолог олим Людвиг Фон Бер-таланфи нарса ва х,одисаларни урганишнинг «органик» усулини таклиф этди2. Мазкур усул биологик ва ижтимоий х,аётдаги жараёнлар-ни узаро боFлик х,олда, бир бутун сифатида урганишни такозо этарди. Бу эса шу кун-гача шаклланган дунёкарашнинг бутунлай узгариб кетишига олиб келди. Бу дегани ав-валги дунёкарашимиз нотуFри ва ёлFон дегани эмас, балки факат объектив борликка ён-дашишимиз бошкачарок, тулик булмаган де-ганидир.

Эндиликда квант назарияси яратилиб, бутун олам нур (квант) тулкинининг майдони сифатида идрок этилган бир пайтда, олам яхлит бир жонли мавжудот деб тан олинмокда. Ун-даги барча унсурлар олам деб аталмиш тирик вужуднинг аъзолари экани исботланган. Бу Fояга асосан, инсон олам деган тирик мавжу-дотнинг нуфта уруги, кичрайтирилган нусхаси сифатида талкин килинади.

Бир вактлар англиялик иктисодчи олим К. Боулдинг узининг Л. Фон Берталанфига йуллаган хатида: «... аммо биз таркокмиз ва бир-биримизни билмаймиз, ундан ташкари

1 Капра Ф. Паутина жизни. Новое научное понимание живых систем. / Пер. с англ. - М.: ООО Издательский дом «София», 2004. -С. 33.

2 Кун Т. Структура научных революций. - М.: "Прогресс", 1975. -С. 288.

фанлар орасидаги чегаралар хаммамизни бирлаштиришга имкон бермай турибди», деб ёзган экан3.

Шу уринда Жалолиддин Румийнинг машхур «Маснавий маънавий»4 асаридаги бир хикоя эътиборга моликдир. Бир подшох уFлини хунармандлар тупига кушиб куйибди. Улар болага турли билимлардан, жумладан, илми нужумдан хам дарс беришибди. Шох уFли ахмок булгани холда узига ургатилган нар-саларни пухта эгаллаб олибди. Кунларнинг бирида подшох, уни имтихон килмок учун ховучига узугини беркитиб, уFлидан «Бунда не бор?» деб сурабди. Бола: «Кулингизда думалок, сарик, ичи буш бир нарса бор», деб жавоб бергач, хайратга тушган хукмдор «Ало-матларини туFри айтдинг, энди номини айт» дебди. УFил <^алвир булса керак» деб жавоб беради. Подшох «Мени хайрон этиб, олган тахсилинг шарофати билан аломатлари-ни аник айтинг-у, аммо Fалвирнинг ховучга сиFмаслигига аклинг етмадими!?» дебди.

Замонавий илм-фан тараккиётининг сунгги икки юз йили давомида олимларимиз бел-гиларни туFри топиб суйлайдилар-у, аммо Fалвирни ховучга сиFади, деб туриб олдилар.

Энди эса дунёнинг етакчи олимлари: «Та-факкуримизда содир булган, кейинчалик хаёт тарзимизга (маънавиятимизга) айланиб кетган булиниш ва карама-каршилик даври тугади», демокдалар.

Аслида эса Шаркда бутун оламни бир ти-зим сифатида тадкик этиш муаммоси хамиша етакчи масала булиб келган. Бу эзгу ва сермашаккат тадкик жараёнида ислом турли масала ва тажрибалар хулосасига суянган.

Асрлар давомида бу тарбия усуллари таъ-сирида кишиларнинг шундай тоифаси вужуд-га келдики, уларнинг бу сохадаги ахлоклари маърифат ва камолотнинг кул етмас юксак-ликларига маскан тутиб, гузал ва ибратли ишлари тилдан тилга, дилдан-дилга кучиб, авлоддан-авлодга утиб то шу кунга кадар хам яшаб келмокда.

3 Зиёмухаммадов Б., Тожиев М. Педагогик технология - замонавий узбек миллий модели. - Т.: «Lider press», 2009.

4 Тоффлер Элвин. Келажак одами: тарих ва тараккиёт. / Озод Обид таржимаси. // «Тафаккур» журнали, 2001 йил, 1-сон. -46-51-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

Шунинг учун квант назарияси бизнинг куз олдимизда олам ва одам х,ак,идаги фалсафий карашга нукта, потенциал куч сифатида гав-даланиши билан бирга мушох,ада юритишга х,ам ундайди.

Объектив борликка шу кунгача шакллан-ган дунёкарашнинг бутунлай узгариб кети-ши ижтимоий хусусиятларга мутлако дахлсиз эмас. Жамият узгарар экан, айни чоFда одам-лар х,ам узгаради. «Агар бирорта одам ин-сон табиатининг узгармаслигига астойдил ишонса х,ам, жамият барибир кимларнидир такдирлаб, бошкаларни жазолаб, у хусусият-нинг муайян янги белгиларини шакллантира-ди. Бу х,ол эса инсон феъл-атворининг баъзи бир жих,атларида тадрижий узгаришларни ву-жудга келтиради», деган эди Элвин Тоффлер1.

Ана шундай рух,ий-маданий узгаришлар на-тижасида феъл-атворнинг муайян белгилари х,ам узгаради.

ХХ асрда дунёнинг киёфаси шунчалик тез узгариб турдики, гох,ида сабаб ва окибат му-носабатларини англаб етолмай, доFда х,ам колдик. Зеро, инсон утган юз йилликда олам-нинг муайян янги х,олатига куникиб улгурмас-дан, навбатдаги эврилишларга дуч келди ва бу жараён х,озир х,ам х,амон давом этмокда.

Асримиз бошларида Fарб тафаккури анъа-навий кадриятларни барбод килиб ташлади: тажриба бах,онасида «уч улчамли олам» ту-шунчаси моддийлаштирилди, колипларга со-линди; сунгра инсон табиати ва дунёнинг аста-ри аFдариб курилди. Такикланган, бошкача туюлган, номаълум нарсалар Fарбнинг касал нигох,ини узига каратди. Одатдаги, анъанавий ижобий хддисаларга кизикиш сусайиб кетди, кадрсизланди. Европа тафаккурининг мана шу пойдор дастури XX аср адоFида Fарбнинг уму-мий хрлатини ва маданий йуналишини бел-гилаб берди. Айни чоFда миллий ахлок-одоб, куникма, стратегик идеалларга мутлако ёт булган ва х,ар куни муваффакиятли равишда тарFиб килинаётган «бозор маърифати», «ян-гича турмуш тарзи» одамлар онгига сингди-рилди.

«Демократия» шиори остида кириб келаёт-ган Fояларнинг маFзига эътибор каратсангиз,

бунда «Отангни сен де, онангни х,ам сенсира. Биров билан ишинг булмасин, узинг учун яша. Сен х,ам одамсан-ку, ахир. Хох,лаган ишингни килавер», деган тавсиялар борлигини кузатиш мумкин. Аслида Fарб жамиятларида юзага келган бундай «маданий инкилоб» Fарбнинг анъанавий кадриятлар тизимини инкор килган х,олда, уни «демократия» учун курбон килмокда ва бу жамиятлар айрим Fарб олим-лари, хусусан, америкалик сиёсатчи ва олим П.Бьюкенень таъбири билан айтганда «х,алокат сари кетмокда». Янада дах,шатлиси, Fарб бундай х,алокатли кисматини бошка халклар билан бахам куришга харакат килмокда.

Адиб Чингиз Айтматов таникли козок шои-ри, йирик жамоат арбоби Мухтор Шохонов билан килган самимий сухбатлари натижаси уларок дунёга келган «Чуккида колган овчи-нинг охи-зори» номли асарда: «Мен Люксембург кучаларида: «Биз кандай булсак, шундай колишни истаймиз!» деган улкан шиорларни курганман. Яъни, боболаримиз кандай булган булсалар, биз хам ушандай булмокчимиз. Сиртдан жунгина куринган бу сузларнинг маъ-носи теран» деб айтади2.

Аммо айрим Fарб олимлари келажак одами х,акида бот-бот ёзмокдалар. Янги тугилиб келаётган рухий холат билан биргаликда келажак инсон образини маFриблик бир катор рухшунос олимлар, жумладан, Франц Фа-нон, Элвин Тоффлер, Эрих Фромм турли-ча башорат килаётирлар. Масалан, Элвин Тоффлер узининг «Келажак одами: тарих ва тараккиёт» асарида шундай ёзади3: «Эртан-ги куннинг боласи шундай бир жамиятда Усиб-улFаядики, афтидан, унда болага бизнинг жамиятдан кура анча кам эътибор бе-рилади. Юксак даражада ривожланган мам-лакатларнинг хаммаси ахолисининг катта ёшидагилар эхтиёжига эътибор каратади. Одамларнинг узларидаги бор кучни оталик ёки оналикка сарфлашга булган анъанавий эхтиёжи сусайиб кетади. Вакт утиши билан таълим сохасида хам узгаришлар содир булади. Купгина болалар синфда утирмай, ундан ташкарида укий бошлаши эхтимолдан

1 Тоффлер Элвин. Келажак одами: тарих ва тараккиёт. / Озод Обид таржимаси. // «Тафаккур» журнали, 2001 йил, 1-сон. —46-51-б.

2 Айтматов Ч., Шохонов М. Чуккида колган овчининг охи-зори. - Т.: "Шарк", 1998.

3 Тоффлер Элвин. Келажак одами: тарих ва тараккиёт. / Озод Обид таржимаси. // «Тафаккур» журнали, 2001 йил, 1-сон. -46-51-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

холи эмас. Турлича шакл олган ва амали-ёт билан янада купрок даражада боFланган таълим жараёни умр буйи давом этади». Ва яна кейинги уринда шундай хулоса килади: «Айни шундай булиш-булмаслиги номаъ-лум, лекин бир нарса аник: улFайиш бошкача тарзда содир булади. Бунинг окибатида эса бошкача одамлар тоифаси шаклланади».

Худди шу файласуф узиниг машх,ур «Учин-чи тулкин» асарида инсоният босиб утган йул уч боскичдан иборатдир, деган Fояни илгари сурган. Унинг фикрича, инсоният та-маддуни кишлок хужалиги цивилизацияси, саноат цивилизацияси боскичларини босиб утган ва ахборот цивилизациясини бошдан кечирмокда. Унинг башорат килишича, ахборот тамаддуни авж пардаларига кутарилмай туриб, инсоният туртинчи - ахлок ва маъна-вият цивилизациясига кириб боради.

Ер юзида Fайритабиий кобилиятли бола-ларнинг туFилиши тобора куп кузатилмокда. Францияда уларга умумкабул килинган узини тутиш коидалари «ёпишмаган»лиги учун кич-кинтойларни «тефлонли», Британия оролла-рида «мингйиллик болалари», Россияда эса «нур фарзандлари» деб аташади. Яна уларга «индиго болалар» номи х,ам берилган. Ноёб болалар кул мех,натидан кура, миясини иш-латган х,олда бошка дунё эшикларини оча-ди. Индиго - аклли, одатдаги узини тутиш стереотипларига буйсунишни истамайдиган гудак1.

Эътиборлиси, кимдир улар янги инсоният даври фарзандлари деб жар солса, колганлар бу болаларда изох,лаб булмас хавфни куради.

Бирок, бу икки тараф х,ам индиго болалар ажойиб, мутлако янгича психологик фазилат-ларни намоён этувчи уFил-кизлар эканлиги-ни инкор этолмайди.

Катор ривожланган мамлакатларда бун-дай болалар билан ишлаш х,укумат даража-сидаги масалага айланиб улгурган. Миллий интеллектуал салох,ият масалалари буйича комиссиялар ноодатий кобилият, юкори да-ражадаги заковатга эга индиголарни куллаб-кувватлаш буйича лойих,алар ишлаб чикишни йулга куймокда.

1 Маслоу А. Мотивация и личность. - СПб.: "Евразия", 1999. -С. 352.

Айтиш керакки, ноёб кобилиятли бола-ларнинг Fайритабиийлиги чакалоклигидаёк сезилади, улар кичкиналигиданок кимлиги, х,аётга нима учун келганлигини тез англаша-ди. Докторлар уларнинг кузларидаги катта-ларга хос нигох,ни куриб ^айратга тушадилар. Одатда янги туFилган чакалоклар нигох,ини бир жойга жамлай олмаса, индиголар атроф-дагилар кузига болаларга хос булмаган синч-ковлик билан тикилиб турадилар. УлFайган сари узларини тутиши, хулк-атвори тенгдош-ларига нисбатан уша болаликда кузатилган кайсарлик ва шитоб билан узгариб бораве-ради.

Биз эса уларни борича кабул килишимиз, тан олишимиз, улардаги кобилиятни х,урмат килган, ме^р курсатган ^олда х,аётга мосла-шишларида ёрдам беришимиз даркор. Негаки, х,аётга ижобий назар билан бокадиган, умуман олганда, аклан ва жисмонан соFлом ^ар бир шахс зарур х,олларда узидаги истал-ган хусусиятни узгартириши мумкин. Бошкача килиб айтганда, энг мислсиз, акл бовар килмас ^ар кандай ижтимоий узгаришлар ибтидоси маълум бир инсоннинг онги ва калбидан бошланади.

Илм ах,ли замонавий болалар билан юз бе-раётган куплаб бундай х,одисаларни изо^лаб беролмагани каби мазкур вазият буйича х,ам аник асосли жавоб беролгани йук.

Мана бир неча йиллардан буён АК.Ш ва Канада каби ривожланган мамлакатлар-да фаолияти индиго болаларни аниклашга йуналтирилган махсус марказлар фаолият юритмокда, махсус мактаблар х,ам ташкил этилган. Исроилда индиголар масаласи-га эътибор ^укумат даражасидаги вазифа-га айланган2. Францияда салох,ият даража-си (IQ) 130 дан юкори булган ёшлар давлат х,исобидан исталган нуфузли олий таълим масканида тах,сил олиш ^укукига эга. Россияда мазкур масалага баFишланган илк кенг до-ирадаги мажлис 2006 йил кузда утказилган, унда бундай болаларни тарбиялаш концеп-циясини ишлаб чикиш таклифи уртага таш-ланган.

2 Spitzer, Manfred. Lernen. Gehirnforschung und die Schule des Lebens. Heidelberg, Spektrum Akademischer Verlag, 2006.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

«Бинафшаранг аурали», яъни индиго бо-лалар ута кузатувчан ва зех,ни уткир, улар ота-онаси, атрофдагиларнинг камчиликла-рини жуда аник сезиб, бундан фойдаланиш-дан тоймайди, виждонан кийналмайдилар хам. Негаки, болалар уларга мухим вазифа юклатилганига катъий ишониб, тусиклардан куркмасдан, максадга эришиш йулида хеч нарсадан кайтмайдилар.

Индиго болаларнинг интеллектуал ри-вожланиш коэффициенти хозирда уртача хисобда 130 курсаткичга тенг, 20 йил аввал эса бундай салохият даражаси 10000 дан биттагина одамда кузатилган ва дахолик бел-гиси хисобланган. Бундан ташкари, бу тоифа-даги кичкинтойлар шунчалик фаол, тиниб-тинчимаски, бунинг чеки йук. Купинча хамма нарсага кизикувчан болакайлар бир севим-ли машFулоти билан мунтазам шуFуллана олмайдилар. Улардан фаркли, «янги авлод болалари»ни узлари чиндан хам кизиккан нарсадан ажратиб булмайди, кийинчиликлар уларнинг шаштини сундирмайди, аксинча, ку-чига куч кушади. Улар танлаган йуналишидан четга чикмай шитоб билан харакатланиб, максади йулида акл бовар килмас ютукларга эришадилар. Кунт, серхафсалалик билан фи-крини жамлаган холда уз кизикишларини кондирмагунча тухтамайдилар. Болаларга ёт тарзда чукур тафаккур килиб, дунёнинг тузи-лиши, борлик хакидаги мулохазали фикрлар-ни билдиришади, энергия, куч-кувватни бе-малол бошкара олишади.

Маълум булишича, индиголарда бош ми-янинг иккала яримшари хам тенг ривож-ланган булиб, бу уларнинг имкониятлар уфки нихоятда кенг деганидир. «Янги ирк вакиллари»нинг (шартли равишда уларни шундай атасак) иммунитет тизими хам оддий инсонларникига нисбатан анча такомиллаш-ган. Тадкикотлардан маълум булдики, инди-голар иммунитети оддий болаларникидан 25 баробар кучли экан1.

Бундай болакайлар узгалар фикри, холати, калбини очик китобдай укий оладилар, улар-

1 Уилбер К. Интегральная психология: сознание, дух, психология, терапия / Пер. с англ.; под ред. А.Киселёва. - М: "АСТ", 2004. -С. 412.

ни бошкаришга булган хар кандай инти-лиш, харакатнинг энг яширин шаклини хам дархол сезиб, бу холатни илдизидан бар-тараф килишга эришишади. Хайратга сола-диган интуицияга эга индиголар энг мурак-каб вазиятда хам ёшига хос булмаган тарзда окил карорларни кабул кила оладилар. Эъти-борлиси, улар мустакил булиб, хакоратомуз вазиятларда хам узларини маFрур тутади-лар. Индиголарнинг оддий инсонлардан фаркли томонларидан яна бири - ута бо-тиний карама-каршиликлар, зиддиятлар-га тула шахслардир. Уларда бир пайтнинг узида мехр-мухаббат ва нафрат, соддадил-лик ва муFомбирлик, маълум билимларга зур иштиёк ва колганларига нисбатан буткул бе-парволик мужассамлашган булади. Узларини кизиктирган нарсаларни яримта суздан узлаштириб оладилар, айникса, ракамли технологияларни жуда яхши тушунади-лар. Уз кадрини жуда яхши англаган бу болакайлар хеч кимни тан олмай, буйсунишни ёктирмайдилар ва улардаги айнан шу жихат атрофдагилар Fазабини келтиради. Реал хаётга мутлако бошкача назар билан караб, муаммоларнинг бошкалар сезмайдиган жихатларини эътиборга олган холда ноанъа-навий ва кутилмаган ечимларни таклиф эта-дилар.

Индиголар атрофга ёркин нур, соф энергия таратадилар, хукмронликни хуш курмай, табиатан яратувчанлик кобилиятига эга буладилар. Улар бор жойда доимо узаро уЙFунл и к ва бир-бирини тушуниш туЙFулари хукмрондир. Энг юкори технологиялар -компьютер, телевизор, мобил телефонлар, ракамли техник жихозлар оламида булса хам, хеч качон техника тараккиётини ин-сонийликдан устун куймайдилар. Бошкача килиб айтганда, индиголарнинг борлиги адо-лат мезони мавжудлигини курсатади. Шу са-баб, калбан нопок инсонларгина улардан куркиб, хавфли хисоблайдилар, самимий ва эзгу ниятли инсонлар учун эса индиголар эришилган ютуклар сафини янгилари билан тулдиришда айни муддао. Аммо хозирда яна бир муаммо юзага келиб, мутахассислар диккат марказида турибди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

Индиголар узлари мисолида умр буйи одамларга эзгу ниятли хаётни, яъни хар бир инсоннинг хиссаси кушилиб, бошкалар би-лан хамжихатликда илм-фан ва маданиятнинг барча жабхаларида улкан силжишлар амал-га ошириладиган инсониятнинг Олтин асри-ни яратиш имконини курсатиб борадилар. Шундан, хакли равишда уларни янги давр, янги олам яратувчилари ва она сайёрамиз-нинг ижобий томонга узгаришдаги энг кат-та умиди дейиш мумкин. Катталардан талаб килинадиган асосий нарса эса бу болалар-нинг хаётга мослашишида кумаклашишдан иборат. Зеро, Роберт Окер таъкидлагани-дек: «Биз болаларга нимани эмас, кандай уйлаш, фикр юритишни ургатишимиз лозим. Вазифамиз билим берибгина колмай, улар-га окилликни хам ургатишдир. Окиллик эса факат билимлар мажмуи эмас, балки улардан самарали фойдаланиш х,амдир. Шу нуктаи назардан, болаларга дунёни кашф килишга ва унда уз нуктаи назаридаги хакикатни из-лашга халакит бермаслик керак. Тасаввурни такомиллаштириш, виждонлилик ва масъу-лиятни шакллантириш, мехр асосида тарбия-лаш - XXI аср таълим тизимининг асосий ма-салаларидан. Умуман олганда, инсониятнинг келажакдаги мохияти хам шунда» ^

Назаримизда айрим Fарбликлар на-жот йулини таълим-тарбия сохасидаги туб узгаришларда деб билмокдалар. Fарбнинг купгина лабораториялари бу х,акда бош котирмокдалар.

БМТнинг болалар жамFармаси ЮНИСЕФ хамкорлигида амалга оширилаётган «Глобал таълим» лойихасининг асосий Fояларидан бири узгаришларига бой булган дунёда болаларда хаёт учун керакли асосий кобилиятларни тарбиялаш лозимлигидан иборат. Глобал таълимда укувчини хар то-монлама ривожлантириш, уни эркинликка ургатиш, синфдаги узаро боFликлик мисолида дунёнинг яхлитлиги, узаро боFликлиги, кичик узаро боFликликдан глобал узаро боFликлик келиб чикишини англатиш, чексизликни, ко-

1 Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис. / Пер. с англ.; общ. ред. и предисл. Толстых А.В. - М.: "Прогресс", 1996. -С. 344.

инотни тасаввур килишга ургатиш, таълим жараёнида дустона муносабатдаги мух,итни яратиш, укувчиларнинг х,укукларини х,имоя килиш, камситишга йул куймаслик хусусият-лари устуворлик касб этса, вербал таълимда эса болани ижодкорликка йуналтириш, унинг фантазиясини бойитиш масалалари усту-вор булади. Ваколатли таълимда боланинг х,аётий тажрибаси, куникмаси оркали янги билимлар олиш камрови кенг булади. Не-мис педагогларининг мактаб таълими 5-10-синф боскичи учун таклиф этган эволюцион мактаб лойих,аси ва Россия илмий-тадкикот лабораториясининг «Толстой мактаби»да укувчиларга эркинлик оркали билим бе-риш ва уларга инсонпарварлик туЙFуларини шакллантириш вазифалари асосий вазифа этиб белгиланган2.

Бу ^аракатларнинг барчасида гох, таълим бирламчи булса, гох,ида тарбия бирламчи булиб колади. Бундай сиёсат, биринчидан, турли гурух, ёшларининг табакалашувига, ижтимоий-психологик мухитнинг бекарорла-шувига сабаб булиши, иккинчидан, жамият-дан сунъий равишда ажратиб куйилган ёш-лар орасида алохида аломатларнинг пай-до булиши инсоний фазилатлар таназзулига олиб келади.

Утмиш тузумдан бизга мерос булиб колган амалдаги таълим бериш тизими давр ва укувчиларнинг кизикишлари талабига жавоб бермай куйди. Инсоният уз тараккиёти мо-байнида турмушимизнинг турли жабхалари, вокеликларни очиб берувчи билимлар ва ту-шунчаларни жамлаган. Уларнинг хажми кун сайин купайиб бормокда. Ахборот асрида мактаб дастурини янада кенгайтириш, билим-ни предметлар ва укув йилларига таркатган холда таълим беришнинг имконияти хамда зарурати булмай колди. Илмий асосланган турфа хил билимларни, предметларни навбат билан укитиш хам узини окламаяпти.

Таянч билимларни максадли интеграция-лаш - хозирги даврда универсал билимларни трансформациялаш (узгартириш)нинг

2 Уилбер К. Интегральная психология: Сознание, Дух, Психология, Терапия. / Пер. с англ.; под ред. А.Киселёва. - М: "АСТ", 2004. -С. 412.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

оптимал усулидир. Хозирги даврда барча сохаларда, жумладан, таълим-тарбия тизи-мида хам глобал хамда яхлитлаш анъана-ларининг тезлашуви кузатилмокда. Бирок хозиргача таълим беришда жахон микёсида ягона интеграллашган тизим мавжуд булмаган.

Хозирги кунда таълим сифатини юксал-тириш масаласида к,арама-к,арши илмий нуктаи назарлар мавжуд: компетенция асосида (шакл тури) ёки билим асосида

(мазмун тури). Куникмаларга катта эъ-тибор каратиш билим мох,иятини камай-тириш эмас, аксинча, билимли ёшларни «мух,им куникмалар» билан таъминлаш-дир. Шу сабабли, «мух,им куникмалар» ту-шунчаси замонавий давлатларда ривож-ланмокда.

Узбекистон Республикаси Президенти И.Каримов «Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёти йули» асарида давлатимизнинг маънавият сохасидаги стратегик вазифала-рини белгилаб берган булса, «Узбекистон XXI асрга интилмокда» номли асарида энг мухим устувор йуналишлардан бири сифа-тида жамият маънавиятини янада юксалти-риш, эркин фукаро маънавияти, озод шахсни шакллантириш масаласи олдимизда турган энг мухим долзарб вазифа эканлигини бежиз уктирмаган эди.

Юртбошимиз мустакил Узбекистоннинг барча ижтимоий-сиёсий, иктисодий ва маъ-навий ислохотларининг замирида комил инсонни тарбиялаш вазифасини кайд этиб, XXI асрдан бошлаб инсоният тараккиёти интеллектуал тараккиёт ва интеллектуал авлод кулига утишини ва янги минг йилликда дав-латларнинг, халкларнинг такдирини моддий бойлик эмас, интеллектуал, яъни маънавий-маърифий бойлик хал килади, деб таъкид-лайди.

2013-2014 укув йилида инсонпарвар ва интеграл психология, нейробиология, фал-сафа ва реформистик педагогика сохасида жахон илм-фанида кулга киритилган сунгги ютукларга биноан компетенциявий ёндашув-га асосланган умумтаълим фанлари буйича узлуксиз таълимнинг Давлат таълим стан-

дартлари ва укув дастурлари лойихалари тажриба-синовдан утказилди.

Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлигининг 2013 йил 22 августдаги 39-сонли, Урта махсус, касб-хунар таълими марказининг 2013 йил 22 августдаги 41-сонли хамда Халк таълими вазирлигининг 2013 йил 22 августдаги 273-сонли «Умумтаълим фанлари буйича умумий урта, урта махсус, касб-хунар таълимининг узвийлашти-рилган Давлат таълим стандартлари ва укув дастурларини тажриба-синовдан утказиш туFрисида»ги кушма буйруFига асосан рес-публикамизнинг турли бурчакларидаги мак-табларда тажриба-синовдан утказилган таълимнинг ушбу модели укувчиларнинг миллий, минтакавий ва халкаро микёсда иктисодий, маданий ва ижтимоий мосла-шувига кумак беради.

2014 йилнинг сентябрь ойида мамлака-тимиз таълим тизимида жорий этиладиган таълим тури укувчиларда эгалланган билим, куникма ва малакаларини уз шахсий, касбий ва ижтимоий фаолиятларида амалий куллай олиш компетенцияларини шакллантиришга йуналтирилган.

Компетенциявий ёндашувга асосланган таълим укувчиларда мустакиллик, фаол фукаролик позициясига эга булиш, ташаб-бускорлик, медиаресурслар ва ахборот-коммуникация технологияларидан уз фаоли-ятида окилона фойдалана олиш, онгли ра-вишда касб-хунар танлаш, соFлом ракобат хамда умуммаданий куникмаларни шакллан-тиради.

Инсон уз хаётида шахсий, ижтимоий, иктисодий ва касбий муносабатларга кири-шиши, жамиятда уз урнини эгаллаши, дуч ке-ладиган муаммоларнинг ечимини хал эти-ши, энг мухими, уз сохаси, касби буйича ракобатбардош булиши учун зарур булган таянч компетенцияларга эга булиши лозим.

Шу асосда бугунги чукур ижтимоий узгаришлар пайтида таълим-тарбия соха-сидаги ислохотлар, укувчи шахсини узбек жамияти хаётига ижтимоийлаштиришнинг педагогик шарт-шароитлари ва имкониятла-ри яратилди, деб уйлаймиз.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

/- 48 k. ТАЪЛИМ - ТАРБИЯ НАЗАРИЯСИНИНГ ФАЛСАФИЙ ЖИХАТЛАРИ / ФИЛОСОФСКИЕ АСПЕКТЫ КОНЦЕПЦИЙ ОБРАЗОВАНИЯ И ЭТИКИ ВОСПИТАНИЯ ,

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули. - Т.: «Узбекистон», 1992.

2. Тоффлер Элвин. Келажак одами: тарих ва тараккиёт. / Озод Обид таржимаси. // «Тафаккур» журнали, 2001 йил, 1-сон. -46-51-6.

3. Зиёмух,аммадов Б., Тожиев М. Педагогик технология - замонавий узбек миллий модели. - Т.: «Lider press», 2009.

4. Сафарова Р. ва бошк. Узбекистон Республикаси умумий урта таълим стратегияси муаммолари ва таълим мазмунининг янги моделлари, уларни татбик этиш йуллари. -Т.: «Фан», 2005.

5. Айтматов Ч., Шохонов М. Чуккида колган овчининг ох,и-зори. - Т.: «Шарк», 1998.

6. Инновационная педагогика Льва Толстого. - М.: «Эврика», 2004.

7. Капра Ф. Паутина жизни. Новое научное понимание живых систем. / Пер. с англ. - М.: ООО Издательский дом «София», 2004. -С. 336.

8. Кун Т. Структура научных революций. - М.: «Прогресс», 1975. -С. 288.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

9. Маслоу А. Мотивация и личность. - СПб.: «Евразия», 1999. -С. 352.

10. Уилбер К. Интегральная психология: Сознание, Дух, Психология, Терапия. / Пер. с англ.; под ред. А.Киселёва. - М: «АСТ», 2004. -С. 412.

11. Щербина Ю.С. Контуры новой системной модели обучения. / «Эксперимент и инновации в школе», 2009, № 5. -С. 9-17.

12. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис. / Пер. с англ.; общ. ред. и предисл. Толстых А.В. - М.: «Прогресс», 1996. -С. 344.

13. Bednorz M. Schuster: EinfuhrungindieLernpsychologie. Verlag UTB Reinhardt, Munchen, 2002.

14. Kriger David J. Einfuhrung in der allgemeine Systemtheorie. Stuttgart, Die Struktur, 2002.

15. Landolt, Hermann: Fachubergreifender Unterricht. Aarau (Sauerlander), 1999.

16. Mayer Ernst. Das ist Evolution. - Munchen: Goldmann, 2005.

17. Spitzer Manfred. Lernen. Gehirnforschung und die Schule des Lebens. Heidelberg, Spektrum Akademischer Verlag, 2006.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.