CC BY
5
ТДУ 53 (075)
DOI:10.51844-2077-4990-2022-2-197-200
Каримова Фарогат Хайруллоевна,
сармуаллимаи кафедраи физикаи умуми ва цисщои сахти МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Fафуров" (Тоцикистон, Хуцанд) Каримова Фарогат Хайруллоевна, страший преподователь кафедры общей физики и твердого тела ГОУ «ХГУ имени акад.Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Karimova Farogat Khayrullayevna, senior lecturer of the department of general physics and solid bodies under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" E-mail: farogat-19 @mail. ru
Вожа^ои калидй: таълим физика, фаъол гардонидани раванди таълим, маводи мащл, усули таълим
Дар мацола масъалаи истифодаи усули фаъолгардонии таълими физика бо истифода аз маводи мащл барраси шудааст. Нишон дода шудааст, ки дар раванди таълим истифодаи усули маводи мащл дарки щдисащи физикиро ба хонандаи тоцик осон ва цаззобияти омузиши онро бештар мегардонад. Таъкид шудааст, ки ташкил намудани экскурсиящ ба заводу фабрикащ, корхонаю истещолот, осорхона ва гайра яке аз воситауои самараноки ганй гардонидани маводи мауал ба щсоб рафта, дар толибилмон сабаби ташаккул ёфтани донишуои физикию математики гардида метавонад. Муаллиф усули истифодаи маводи мащлро табацабанди намуда, мазмун ва мощяти ощоро дар ташаккули мащрат ва дониши хонандагон мушаххас намудааст. Инчунин, дар натицаи истифодаи воцеияти кишвар (маводи мащл) дар зещи хонандагон ному рацамщ нацш баста, дар ощо щсси ватандустиву хештаншиносиро баланд мебардорад.
Ключевые слова: обучение, физика, активизация учебного процесса, местные материалы, методы обучения
В статье рассматривается использование методов активизации преподавания физики с использованием местных материалов. Показано, что использование местных материалов в процессе обучения облегчает понимание таджикским школьником физических явлений и повышает привлекательность его изучения.Отмечается, что организация экскурсий на фабрики, заводы, предприятия, в музеи и т. д. является одним из наиболее эффективных путей развития учащимися физико-математических знаний. Автор разделяет методы локального использования на виды и уточняет их содержание и значение в развитии умений и знаний учащихся. Также в результате использования реалий страны (местных материалов) в сознании читателей важное место занимают имена и числа, которые способствуют развитию и укреплению чувства патриотизма и самопознания.
Key words: teaching physics, enhancing the educational process, local materials, teaching methods
The article dwells on usage of methods of enhancement ofphysics teaching resorting to local materials. It is shown that the use of local materials in the learning process facilitates understanding of physical phenomena by Tajik schoolchildren and increases its study attractiveness. It is underscored that organization of excursions to factories, enterprises, museums, etc. Being one of the most effective ways to enrich local materials and can serve as an occasion aimed at physical and mathematical knowledge development by students. The author divides the methods of local use into types and clarifies their content and significance in the development of students' skills and knowledge. As a result of the use of the realities of the country (local materials), names and numbers play a role in the minds of readers, increasing feeling patriotism and self-knowledge as well.
Тахлили китобу дастурхои таълимй аз физика, ки солхои охир ба чоп расидаанд, нишон медиханд, ки дар ин китобу дастурхо вокеияти истехсолй, энергетикй, шароитхои физикй, чугрофй ва дигар унсурхои хоси Точикистони сохибистиклол хеле кам акс шудаанд. Гап дар сари он аст, ки хонандаи точик дар матни баёни ходиса, ки дар китобхои таълимй оварда мешавад, дар матни масъалахои физикй, ки дар дастурхои физика омадаанд, махалли зисти
УСУЛИ ИСТИФОДАИ МАВОДИ МАХАЛ ДАР РАВАНДИ ТАЪЛИМИ ФИЗИКА
МЕТОДИКА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ МЕСТНЫХ МАТЕРИАЛОВ В ПРОЦЕССЕ ПРЕПОДАВАНИЯ ФИЗИКИ
METHODS OF USING LOCAL MATERIALS IN PROCESS OF TEACHING PHYSICS
худро, во;еияти кишвар, и;лими он ва дигар омилхои физикии шиносу наздикро намебинад, ё ки хеле кам эхсос менамояд. Номхои мавзеъхои чугрофи, и;лим ва шароитхои физикй аксаран барои толибилми точик ношинос ва дастнорас мебошад. Ба андешаи мо, дар сурати харчи бештар истифода намудани во;еияти Точикистон дар матни китобхои дарсии физика, дар матну масъалахо ва маш;хои физикй дарки ходисахои физикй ба хонандаи точик осон ва чаззобияти омузиш бештар мегардад. Аз тарафи дигар, дар сурати аз тарафи чомеаи толибилмон ва омузгорони муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ба гардиш овардани ин факту ра;амхо чахонбинии илмии шогирдони мактабхо ва донишгоххо рочеъ ба во;еияти Точикистон ами;у да;и; мешавад, ки ин дар такомули худшиносиву ватанпарастии чавонон басос на;ши ами; мегузорад.Бо назардошти он, ки асоси илмии технологияи навро илмхои да;и;, аз чумла физика, математика, химия, биология, информатика ва гайра ташкил медихад, омузиши ами;и ин фанхо та;озои замон хисобида мешавад. Дар Паёми Президенти Точикистон Эмомалй Рахмон омадааст: "Дар шароити кунунй баланд бардоштани сатху сифати таълим дар хамаи зинахои тахсилот вазифаи аввалиндарачаи кормандони сохаи илму маориф мебошад. Хдрчанд, ки дар ин самт натичахои муайяне ба даст омадаанд, вале онхо хануз ;онеъкунанда нестанд. Барои баланд бардоштани сифати таълиму тарбия моро зарур аст, ки дар тамоми зинахои тахсилот, бахусус, дар зинаи тахсилоти касбй на ба шумора, балки ба сифати он ди;;ати чиддй дода, мутахассисони чавобгуи талаботи замони муосирро тарбия намоем. Вобаста ба ин, аз устодони омузгорон ва падару модарон талаб карда мешавад, ки ди;;ати наврасон ва хонандагону донишчуёнро барои азхуд намудани донишхои муосир чалб намоянд, ба сатхи азхудкунии фанхои да;и; бештар таваччух зохир кунанд..."[1,с.25-26].Дар во;еъ, сарвари давлат чиддй талаб менамоянд, ки ба омузиши фанхои да;и; бештар таваччух зохир карда шавад ва бамаврид аст, ки солхои 2020-2040 "Бистсолаи омузиш ва рушди фанхои табиатшиносй, да;и; ва риёзй дар сохаи илму маориф" эълон гардидааст. Ин тамоми мутахассисони сохаи маорифро водор менамояд, ки дарачаи касбияти омузгорони физика- чавобгу ба талаботи замон баланд карда шавад, китобу дастурхои таълимии нави чавобгуи замони муосир тахия ва нашр карда шавад, усулхои нав ва фаъоли таълим рохандозй карда шавад ва аз дигар имконотхо васеъ истифода карда шавад.Тахлили адабиёти сохавй нишон медихад, ки дар ин самт аз тарафи олимон, методистон ва педагогхо усулхои мухталиф пешниход шуда истодааст. Тарзи хеле маъмул ва самараноки чамъоварии маводи махаллй ташкили экскурсияхо, кор бо маводи интернетй, интихоби мавод аз доир ба махал, мавод аз расонахои хабарй ва омухтани маводи намоишгоххо, осорхонахо ва гайра мебошад.Чунин корхоро доир ба истифодаи маводи махдллй дар дарси физика гузаронидан мумкин аст:
а) экскурсия ба табиати махал, ба корхонахои истехсолии саноатй ва кишоварзй, ба осорхонахои кишваршиносй;
б) омузиши маводи осорхонахои политехникй ва кишваршиносии махал, намоишгоххои техникй, хонахои техникони чавон ва уто;хои техникии муассисахои истехсолй ва гайра;
в) супоришхои бенизом ба толибилмон оид ба чамъоварй намудани маводи хусусияти физикиву математикй дошта, ки дар зиндагии харруза ва аз мухити атроф;
г) Омузгорони ботачриба аз имкониятхои иншо аз физика дар мавзуъхои: "Физика дар рузгор", "Физика дар кул ва дарё", "Техника дар хонаи мо", "Оид ба тачхизоти бар;ии рузгор" ва гайра истифода бурда, робитаи донишхои физикиро бо амалия таъмин менамоянд. Хднгоми тобистон ба хонандагон доир ба мавзуъхои "Физика дар сайёхат", "Физика дар майдон ва беша", "Физика ва як пиёла чой" супоришхо дода, бо додани дастурхои методй ва зарурй натичахои чолиб гирифтан мумкин аст;
д) Омузиши маводи телевизион ва радио, китобхои ба махал бахшидашуда ба омузгор имкон медихад, ки аз во;еияти махал (навгонихои илмию техникй ва саноати минта;аи худ) бохабар бошанд ва аз он дар раванди таълими физика истифода баранд;
е) Дар назди осорхонаи кишваршиносй таъсис додани бахши илмию истехсолй ва техникй.
Маводи локалй-махаллй дар хама зинахо ва унсурхои таълими физика истифода шуданаш
мумкин аст. Истифодаи чунин мавод дар баёни мавзуи нав, бо ма;сади чолиб намудани баёни мавзуъ, барои намоиш додани татби;и амалии донишхои физикй натичаи мусбат медихад. Хуб мешавад, агар каналхои телевизиони вилоятй ва нохиявй оид ба факту ра;амхои махаллй бештар барномахои иттилоотиву илмй пешниход намоянд.
Маводи махалро омузгор дар мавридхои гуногуни корхои таълимй бо ма;сади чаззоб гузаронидани раванди таълим истифода бурда метавонад:
а) омузгор баёни мавзуи навро бо истифодаи мисоли маводи махал огоз намуда метавонад;
б) хангоми фахмонидани маводи дарсй, дар ;атори дигар мисолу фактхои маъмул самаранок аз мисолхои махаллй омузгор истифода бурда метавонад;
в) м аводи м ахалр о омузгор дар раванди гузаронидани дарс -конфренсия баён менамояд, масалан, бахшида ба комёбихо ва пешомадхои электриконии мамлакат, ки дар ин маврид факту мисолхои асосиро маводи махал ташкил мекунад. Дар чунин дарс- конференсияхо хонандагон метавонанд бо рефератхои худ бо истифода аз электроэнергетикаи махал, ки аз манбахои гуногун гирифтаанд баромад намоянд[8,с.166-167];.
г) Омузгор маводи барномаро худаш намоиш намедихад, барои ин аз хонандагони пеш;адам истифода мебарад. Хонандагон бо супориши пешакии муаллим оид ба мисолу санадхои махалии ба ходисахои физикй ва татби;и амалии онхо ало;аманд маводхо чамъ мекунанд. Барои ин хонандагон аз маводи хангоми сайёхат ба коргоххо, хочагихои кишоварзй ва осорхонахо чамъ оварда истифода мебаранд.
д) Омузгор маводи локалиро бо ма;сади мустахкам намудани маводи таълим истифода мебарад. Инро бо усули халли масъалахое, ки дар онхо маводи локалй истифода шудааст амалй намудан самарабахш аст.Тахлил нишон медихад, ки усули "истифодаи маводи махал" дар раванди таълими физика усули шахшудамонда нест, балки бо гузашти замон такмилёбандаву инкишофёбанда махсуб меёбад. Бинобар бо суръат тара;;й кардани илм ва технология дар сохтори "маводи махал" ра;амхо тагйир меёбанд, истилоху номхои нав пайдо мешаванд. Мошину механизмхои нав, технологияи истехсолй ва коммуникатсионии нав дар истехсолот ва амалия рохандозй мегарданд. Бинобар ин усули "истифодаи маводи махал" низ бефосила такмил меёбад, ра;амхо ва бузургихо такмил меёбанд [4,с.260]. Ба вучуд омадани коргоххои нав, канда шудани на;бу сохта шудани роххо, купрукхо, иваз шудани мошин ва механизмхои нав зарурати ба гардиш даровардани ин во;еиятро дар раванди таълими фанни физика та;озо менамояд. Аз ин ру, бо вучуди он, ки то имруз дар коркарди методии мавзуи мазкур корхои зиёд барои минта;ахои мухталиф ба анчом расидаанд ба гардиши маърифати илмй кашидани маводе, ки во;еияти ;онуниро ташкил медиханд вазифаи омузгорон ва муха;;и;они соха ба хисоб меравад. Дар маводе, ки доир ба мувозинахои чугрофй ва физикии дарёи Вахш оварда шудааст, кас метавонад дар бораи азамати неруи бар; маълумоти мушаххас гирад. Дарёи Вахш 386 км дарозй дошта, аз омезиши дарёхои Сурхоб ва Хингоб сероб гашта, ба дарёи Ому мерезад. Дарёи Вахш аз чихати гидроэнергетикй бехамтову камназир аст. Тавре мутахассисон хисоб намудаанд, дарёи Вахш дар километри вусъати худ 12,2 хазор кВт/ соат неру дорад. Во;еан, ин нишондод дар дарёи Енисей ба 4,7, Лена ба 4,4, Норин ба 9,3 ва дарёи Сир ба 0,9 баробар аст [8, с.170-171]. Дар сурати истифодаи пурраи захирахои энергетикии он, дар муддати як сол аз дарёи Вахш 34 млрд кВт/соат ;увваи бар; истехсол намудан мумкин аст. Ба монанди хамин гуна мавод бо санаду ра;амхои мушаххас, ки омузгорон дар раванди таълим истифода бурда метавонанд доир ба на;бхои Исти;лол, Хатлон, Озодй, Шахристон, ра;амхо доир ба неругоххои Норак оварда шудаанд.
И;тидорхои энергетикии дарёи Вахшро метавон дар чадвали зерин мушохида намуд [6, с.93-94]_
№ Номи неругоз Иктидори лоихави (МВт) Истезсоли солона млрд.кВт\ст
1 Норак 3000 11,2
2 Бойгозй 600 2,9
3 Сангтуда 1 670 2,7
4 Сангтуда 2 220 0,930
5 Сарбанд 240 0,967
6 Шаршара 29,5 0,212
7 Марказй 15,1 0,104
Ч,амъ 4774,6 19,008
Цадвали № 1.Ицтидорх1ои энергетикии дарёи Вахш
Шинохти во;еияти илман асоснок доир ба Точикистон ва му;оиса бо чахони муосир хисси ватандустй ва ифтихори миллии насли чавонро зиёд менамояд, ки истифодаи минбаъдаи чунин
мавод дар китобхои дарсй ва маводи ёрирасони таълим, бешак барои боло рафтани сатхи корхои таълимй ва тарбиявй мусоидат хохад кард. Маводи махаллй як воситаи муассирест, ки барои ташаккул додани он арзишхое мисли ватандустй, худшиносии миллй, гояи миллй, хифзи сарватхои табий, муносибати хирадмандона ба боигарии модии миллй, ки имруз барои таълиму тарбияи насли наврас зарур мебошад. Махз истифодаи маводи таърихи кишвар дар раванди таълими физика дар мактабхо ба таври муассир хонандагонро ба раванди омухтани олами атроф фаро мегирад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуманнонов, А. Физика. Китоби дарсй барои синфи 8/ А.Абдуманнонов. -Хучанд, 2011, -188 с.
2. Абдуманнонов, А.Намунаи масъалахо бо истифода аз вокеияти Точикистон ва корбурди онх,о дар таълими физика. // А.Абдуманнонов, Ф.Каримова // Номаи Донишгох. Силсилаи илмхои табий ва иктисодй. 2017, №2(41), С. 235-244.
3. Абдуманнонов, А. Истифодаи вокеияти Точикистони сохибистиклол дар раванди таълими физика // А.Абдуманнонов, Ф.Каримова /Ахбори ДХ,БСТ. - Хучанд, 2014, №4 (60) , С. 253262.
4. Аброров Х.Муъчизахои табиати Точикистон/ Х. Аброров, М.Акмалов. -Душанбе: "Ирфон", 2011, -221с.
5. Абдуманнонов А., Каримова Ф., Абдуманнонова Ф. Омузиши мавзуъхои "Кор ва тавоноии механикиву электрй бо истифода аз маводхои махаллй" // А.Абдуманнонов, Ф.Каримова, Ф.Абдуманнонова/ Паёми Донишгохи Миллии Точикистон (бахши илмхои табий), 2015, №1/1(156),С. 91-94.
6. Горнов, А.М., Кызыласов Ю.И., Пологрудов В.А. Преподавание физики в основной школе: уч. Пособие/ А.М.Горнов, Ю.И.Кызыласов, В.А. Пологрудов.- Кемерево: обл. ИУУ, 1994, -64 с
7. Умаров У.С.Корхои беруназсинфй аз физика/ У.С Умаров., У.Х Рачабов. -Душанбе, "Деваштич", 2004. -190 с.
8. Умаров У.С., Исупов Ч,., Икромов М., Нуралиев Ф. Физика, китоби дарсй барои синфи 8/ У.С.Умаров, Ч.Исупов, М.Икромов, Ф. Нуралиев -Душанбе, Алиф, 2009. - 238 с.
9. Паёми Президенти Ч,умхурии Точикистон, Пешвои миллат Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон. 22.12.2016, Душанбе, Шарки озод, 2016. -40 с.
REFERENCES:
1. The Message of Tajikistan Republic President, the Leader of Nation Emomali Rahmon to Majlisi Oli of Tajikistan Republic. 22.12.2016. - Dushanbe: The Free Orient, 2016. - 40 p.
2. Abdumannonov A. Physics: manual for the 8th grade. - Khujand, 2011. - 188 p.
3. A. Abdumannonov, F. Karimova. Examples of problems of using the reality of Tajikistan and their application in physical education. // University letter. A series of natural and economic sciences. 2017, No. 2 (41), - P. 235-244.
4. A. Abdumannonov, F. Karimova Using the realities of independent Tajikistan in the process of physical education. // TWO news. - Khujand, 2014, No. 4 (60), - P. 253-262.
5. Abrorov H., Akmalov M. Miracles of nature of Tajikistan. - Dushanbe: Cognition, 2011. - 221 p.
6. Abdumannonov A., Karimova F., Abdumannonova F. Study of topics "Mechanical and electrical work and capacity using local materials" // Bulleting of the Tajik National University. Series of natural sciences), 2015, №1 / 1 (156), - P. 91-94.
7. Gornov AM, Kyzylasov YI, Pologrudov VA Teaching physics in basic school: uch. Benefit. -Kemerovo: region IUU, 1994. - 64 p
8. Umarov U.S., Radjabov U.K. Extracurricular work in physics. Dushanbe, Devashtiz, 2004. - 190 p.
9. Umarov US, Isupov H., Ikromov M., Nuraliev F. Physics, manual for the 8 th grade. - Dushanbe: Alif, 2009. - 238 p.
