CC BY
318
Турсунов Бустон Рахмонович,
н.и.т., мудири кафедраи фащои цамъиятии ДД^БСТ Хомидов Абдурасул Абдуцодирович,
сармуаллими кафедраи методикаи таълими таърихи ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров
ДАРСИ РАЙРИМУЦАРРАРЙ ДАР ЧАРАЁНИ ТАЪЛИМИ ФАННИ
ТАЪРИХ
Дар чараёни ташкил ва гузаронидани дарсхо аз фанни таърих аз усулхои гуногуни он истифода бурдан мумкин аст. Аз чумла, махфили хозирчавобон, дарс-конфронс, дарси мункасир(зигзаг), дарс-мубохиса усулхои фаъоли таълими имрузаро ташкил менамояд.
Максад аз маколаи мазкур муаррифй намудани мохият ва мазмуни дарси гайримукаррарй аст. Дар ин чода дар илми методикаи таълими таърих олимон В. Ф.Шаталов, Л.В. Занков, Д.Б. Элконин, И.А. Амонашвили, С.Н. Лисенкова, В.В. Давидов тадкикотхои илмй бурдаанд. Аз чумла яке аз машхуртарин педагоги рус В. Ф. Шаталов дар чараёни таълим аз услуби нав - нишонахои такягохй (опорные сигналы) истифода бурд (1). Макоми педагог дар чараёни таълим ва тарбияи насли наврас дар тадкикотхо ва тачрибахои педагоги машхури Ч,умхурии Грузия И.А. Амонашвили низ акси худро ёфтааст (2).
Дар таърихшиносии миллй услуби Ч,.Б. Исоматдинов чолиби диккат аст. Дар солхои 90-уми асри гузашта Ч,.Б. Исоматдинов услуби истифодабарии васеи харита ва чадвалхоро дар чараёни таълим пешкаш намуд. У аввалин бор дар чумхурй дар асоси чадвал ва схемахо тест-тренинг, сканворд, чайнвордхо ташкил ва гузаронидани дарсхоро тавсия намуд, ки ин тарзи дарсгузарй дар солхои 90-ум тагирёбии куллии чараёни таълимро талаб мекард ва имруз мо медонем, ки ин тарзи ташкили машгулиятхо ба талаботи таълимии умумичахонй чавобгу мебошад (3).
Имруз Консепсияи рушди тахсилоти касбй дар Ч,умхурии Точикистон принсипхои асосии сиёсати давлатро дар сохаи маориф муайян менамояд. Дар Консепсияи рушди тахсилоти касбй дар Ч,умхурии Точикистон мафхум, максад ва вазифахои тахсилот муайян гардидаанд, аз чумла: «Тахсилот бояд технологияи нави азхуд намудани дониш, малака ва махоратро пайдо намояд, шакли усулхои нави дарсро ва идоракунии системаи маорифро ташаккул дихад» (4, 89).
Дар асри XXI дар сохаи маорифи кишвар якчанд дигаргунихо ба вучуд омад. Инноватсияи педагогй дар радифи дигар фанхо ба чараёни таълими фанни таърих низ таъсир расонд ва мазмун ва мохияти онро дигаргун сохт.
Яке аз дарсхои инноватсионй - дарси зигзаг мебошад, ки мо онро бо истилохи «гайримукаррарй» ифода мекунем. Дарси гайримукаррарй ин тавр гузаронида мешавад: омузгори фанни таърих дарсро ба накшаи солонаи худ ворид мекунад. Пеш аз гузаронидани чунин дарс омузгор, алалакал, як хафта пеш хонандагонро дар ин бора огох намуда, накшаи дарсро ба онхо дастрас менамояд.
Дарси гайримукаррариро дар синфхои 7-11 ва хамчунин дар факултаи таърих ва ихтисоси «Муносибатхои байналхалкй» гузаронидан ба максад мувофик аст. Масалан, дар синфи 7 аз фанни таърихи нав дар мавзуи «Инкилоби кабири Франсия дар асри XVIII (1789-1794)» дар асоси накшаи зерин дарсро ташкил кардан мумкин аст:
1. Саволу чавоб
2. Кор бо кроссвордхо
3. Саволи сехрнок
4. Эзох додан ба расмхои таърихй
5. Бозии шавковар (масалан: «Паролро медонед?»)
6. Бозй бо сардорон
Дарси гайримукаррарй мохиятан аз 4 зина иборат аст. Х,ар як зина аз хамди-гар фарк мекунад, дар хар як зина шумораи хонандагон тагйир меёбад ва дар зинаи I 12 нафар, зинаи II-9 нафар, III - 12 нафар ва IV- 4 нафар хонанда иштирок мекунанд.
Дар накшаи корй мавзуи интихобгардида акси худро меёбад, гайр аз он омузгори фанни таърих рузе, ки накшаи дарсро ба хонандагон дастрас кард аз 22 нафар хонандагони синфи 7«А» 12 нафарашонро интихоб намуда онхоро 4 нафарй ба 3 гурух таксим менамояд.
Эзох: Дар гуруххо ба хонандагони сатхи донишашон гуногун (дониши аъло, хуб, миёна дошта) мутаносибан баробар чой дода мешавад.
Бокимонда 10 нафар хонандагон бо гуруххо хамчун аъзо хамрох карда мешаванд. Онхо дар бозихои шавковар, дар намоиши сахна иштирок мена-моянд, хамрохи омузгор аз чараёни бозии таълимй назорат мебаранд.
Зинаи якум
Дар зинаи якум гуруххо бо чунин тартиб чойгир мешаванд.
Дар як гурух вобаста ба мавзуъ ба худ ном интихоб мекунад, масалан, гурухи I - «Марат», гурухи II - «Робеспер», гурухи III - «Дантон».
Дар як гурух сардори худро интихоб ва у гурухро идора мекунад. Дар зинаи якум шарт чунин ичро мегардад. Аз тарафи хайъати хакамон ба хар як гурух 5-тогй савол доир ба мавзуъ дода мешавад.
Эзох: Дайъати хакамон аз омузгори фанни таърих ва рохбари синф(дар донишгох - сарпарасти гурух) ташкил карда мешавад.
Шарти I
Саволхо барои гурухи «Марат»
1. Сабабхои асосии саршавии инкилоби буржуазии Франсия чист?
2. Хусусиятхои асосии вазъияти инкилоби Франсияро дар нимаи дуюми асри XVIII гуед?
3. Дар бораи шуриши Париж, ки дар 13-14 июли соли 1789 руй дод, маълумот дихед.
4. Оиди фаъолони клубхои сиёсии Франсия чй медонед?
5. Дар бораи шуриши 10 августи соли 1792 чиро медонед? (5, 70 - 72)
Саволхо барои гурухи «Робеспер»
1. Жирондистон кихоянд? Онхо кай ба сари хокимият омадаанд?
2. Конвент чист? Эзох дихед.
3. Даврахои инкилоби буржуазии Франсияро гуед?
4. Барои чй дар инкилоб давраи якобинчихо давраи асосй хисобида мешавад?
5. Дар бораи табакахои Франсия чиро медонед? (6, 12-14)
Саволхо барои гурухи «Дантон»
1. Чаро диктатураи якобинчихо ба маглубият дучор гардид?
2. Вокеахои 27 июли соли 1794-ро шарх дихед?
3. Якобинчихо чй гуна тадбирхои инкилобй гузаронидаанд?
4. Барои чй жирондистон ва якобинчиён ба хамдигар зид буданд?
5. Ахамияти инкилоби Кабири Франсияи асри XVIII дар чист? (5, 19-21)
Дайъати хакамон дониши гуруххоро бахогузорй мекунанд.
Баъди ичрои шарти якуми дарс хонандагони фаъоли гуруххо муайян гардида, барои ичрои шарти 2 ба тарики зайл чойгир мешаванд.
1 1а
2в
Маълум мешавад, ки дар ин шарт ба гайр аз гурухи нав, яъне аъзои се гурухи аввала, боз се гурухи нав пайдо шуд. Аъзои гуруххо аз се нафар иборатанд (Эзох,: Аз гурухдои пештара яктогй аъзо дар ин шарт дам мегирад.
Дар шарти 2-юм барои дар 3 гуруд кроссворди якхела пешнидод карда мешавад. Ондо бояд дар давоми 3 дакика бо калам хоначадои холии кроссвордро пур намоянд).
1 Р
2 О
3 Б
4 Е
5 С
6 П
7 ь
Е
9 Р
Саволдо Чавобро
1. Истилоди таърихй 1. Монархия
2. Номи шадр (шадри кадом давлат) 2. Тулон
3. Номи давлат (дар кучо Аврупо? Осиё?) 3. Болгария
4. Номи мачлиси миллии Франсия 4. Конвент
5. Термини таърихй 5. Республика
6. Яке аз якобинчиён 6. Робеспер
7. Номи шадр (кадом давлат) 7. Валми
8. Номи малика(кадом давлат) 8. Антуанетта
9. Яке аз табакадое, ки дар Франсия 9. Дворяндо (7, 56 - 60) мавчуд буд
Шарти навбатии дарс «Саволи седрнок» мебошад. Дар ин шарт омузгори фан саволи седрнокро ба дар як гуруд алодида тайёр мекунад. Саволдо бо навбат аз тарафи омузгор хонда мешавад, агар чавобдоро донанд, аз аъзои гуруд факат сардор даст мебардорад. Омузгори фан одиста ба назди гуруд меравад. Аъзои гуруд бо овози паст чавобро ба гуши омузгор мегуянд. Агар чавоб дуруст бошад, омузгор ба аъзои гуруд карсак заданро ишора мекунад. (Эзод: саволи седрнок низ бадогузорй карда мешавад)
Саволи седрнок
Ба дайъати он зиёда аз 700 нафар шахсони фаъол шомиланд. Дар давраи фаъолият дар таркиби он гуруддои болои, поёнй, миёна ва кафомонда буданд. Ин вокеа солдои 90-уми асри XVIII дар таърихи Франсия рух додааст.
Хуш, гап дарбораи чй меравад? (чавоб: Конвент, яъни Мачлиси миллй, 20 сентябри соли 1792 кушода шудааст) (8, 62-63).
Баъди ичрои кроссворддо ва саволдои седрнок шарти зинаи 3 огоз мегардад. Дар ин зина гуруддо дар чунин тартиб иштирок мекунанд.
Дар зинаи сеюм боз 3 гурухи омехта хосил шуд. Ин гурухро се хонандаи аълохони таърихдони (1,1а,1в.) зинаи 2 ташкил карданд. Дар ин шарт барои хар як гурух мутобики мавзуъ расмхои таърихй пешниход мегардад. Аъзои гурух дар асоси расми пешниходшуда вокеаи таърихиро эзох доданашон лозим аст.
Расмхои таърихй
Масалан, барои гурухи 1 расми рассоми машхур Луи Давид «Марги Марат» пешниход мегардад.
Ин вокеа 13 июни соли 1793 рух додааст. Дар ин сана вакили якобинчиён дусти халк Марат каме бетоб буд, дари уро духтари бегона мекубад. Марат кй будани уро донистани шуд. Духтари бегона аз шикофи дар ба у когаз дод. Дар когаз чунин навишта шуда буд «...Ман хеле бадбахтам, барои хамин ба химояи шумо мухточам». Сохиби ин мактуб чосуси жирондистон Шарлотта Корде буд. Марат дарро кушода уро ба хона даъват кард ва сабаби бадбахтии уро пурсон шуд. «Ман аъзои хизби жирондистон будам, - хикоя намуд Шарлотта Корде, -шумоёнро ба онхо таъриф кардам, онхо бошанд маро шарманда карда аз хизб пеш карданд. Барои хамин маро ба партияи худатон кабул кунед». Марат ба ин суханхо бовар кард ва розй шуд, ариза навиштани онро хохиш намуда, барои когаз гирифтан хам шуд. Дар хамин лахза Шарлотта Корде корди дар багал пинхон кардаашро гирифта ба дили Марат зад. Рохбари харакати инкилобй, кахрамон ва дусти халк Марат аз тарафи Шарлотта Корде хамин тарик кушта шуд. (5. 77)
(Эзох: Гуруххои бокимонда низ дар асоси расмхои пешниходшуда мохияти вокеаи таърихиро баён мекунанд)
Дарси зигзаг каме мураккаб аст ва аз ин ру, эхтимол аст, ки хонандагон камее хаста шаванд. Барои пешгирии ин холат ва пеш аз ба шарти дигари дарс гузаштан бозии шавковар гузаронидан мумкин аст. Номи бозй «Оё паролро медонед?» мебошад. Ин бозй барои санчидани зехни хонандагон, хозирчавобии онхо ва бо максади болидахотирии онхо ташкил карда мешавад.
Омузгори фан аз се гурух 2 нафар хонандагонро ба тахтаи синф таклиф мекунад. 6 нафар хонанда ба тарики зайл чойгир мешаванд.
Хуш, ин бозй чй хел гузаронида мешавад? Омузгор паролро ба дар се гуруд мефадмонад.
Паролро:
1. Шод - ангуштони даст рост дар долати кушода ба сар нидода мешавад
2. Вазир - ду даст дар долати кушода ба сар нидода мешавад.
3. Кушун - ду даст дар миён, пои чап бошад каме бардошта мешавад. Омузгор худаш паролдоро нишон медидад ва бозй огоз мегардад, омузгор
1,2,3 гуён паролро мегуяд. Дар дамин долат иштирокчиёни дар се гуруд дамин паролдоро бояд ичро кунанд. Омузгор чои паролдоро иваз карда меистад. Мисол: шод, вазир, шод, кушун ... (9, 36)
Даракати ондо назорат карда мешавад, кадоме аз иштирокчии гуруд даракати хато кунад аз бозй дур карда мешавад. (Эзод: Дар ин шарт гуруддо дам мегиранд, аммо барои ин бозй хол гузошта намешавад, гуруди голиб таъриф карда мешаваду халос).
Шарти навбатии дарс намоиши садна доир ба мавзуъ мебошад. Дар се гуруд дар давоми 12 дакика чунин мавзуъдоро ба тарики саднавй ичро карда нишон доданашон мумкин аст
1. Гуруди «Марат» (Мавзуъ: «Кушта шудани Марат»)
2. Гуруди «Робеспьер» (Мавзуъ: «Даъвати Конвент»)
3. Гуруди «Дантон» (Мавзуъ: «Ба сари докимият омадани якобинчиён») (Эзод: Барои намоиши садна ба дар гуруд 4 дакикай вакт дода мешавад). Накшдоро хонандагони истеъдоднок ичро менамоянд. Шарти охирин бо
чунин тартиб гузаронида мешавад.
Шарти навбатй кувваозмоии сардорон буда, дар ин шарт муаррихони фаъол 4 нафарй интихоб ва иштирок мекунанд. Ин хонандагони фаъол аз тарафи хайати хакамон интихоб мешаванд. Ондо 2 шартро ичро карданашон лозим аст.
1. Кор бо хронология
а) 2 июни соли 1793? - Ба сари хокимият омадани якобинчиён
б) 10 августи соли 1792? - Нест кардани монархияи Франсия
в) 22 сентябри соли 1792? - Аз тарафи Конвент республика эълон шудани Франсия
г) 5 майи соли 1789? - Кушода шудани штатхои генералй дар Версал
д) 27 июли соли 1794? - Нест кардани диктатураи якобинчиён
(Эзод: Ба даp як саpдоp доиp ба мавзуъ 4-то xpонология дода мешавад)
2. Кор бо кроссворд (содда)
М А Р А Т
1 2 3 4 5
Саволх,о:
1. Истилоди таъpиxй 1.
2. Давлат ^p кадом китъа) 2.
3. Давлат ^p кадом китъа) 3.
4. Малика (кучо, кадом давлат) 4.
5. Яке аз якобинчдан 5.
Мі - Mонаpxия
А2 - Фpансия
Рз - Пpyссия
A4 - Mаpия - Антуанетта
Т5 - Дантон (6, 57)
бо саволдо ба
(Эзод: Kpоссвоpди соддае, ки даp боло нишон дода шуд саpдоpони гypyд дода мешавад)
Холдои ба дастоваpдаи ин 4 нафаp саpдоpи фаъол аз таpафи дайъати дакамон бадогyзоpй каpда мешавад.
Даpси зигзаг чунин анчом меëбад: Х,ам ба гypУддо ва дам ба таъpиxнигоpо-ни чавон алодида бадогyзоpй каpда мешавад.
Чунин даpс шавки xонандагонpо ба фанни таъpиx боз дам зиëд менамояд. Хилоли ин даpс ба хонандагони сустхон низ бадо гузоштан мумкин аст, чунки ондо бо ëpии хонандагони фаъол даp даpс иштиpок мекунанд. ридати аз дама мудими даpс аз он ибоpат мебошад, ки хонандагон ба фикppонии мустакилона одат мекунанд. Ба воситаи ин даpс дониши хонандагон боpи дигаp санчида мешавад, даp ондо дониш, мадоpат ва малака шакл мегиpад. Ба воситаи ин даpс даp хонандагон дисси дустй, якдигаpфадмй таpбия каpда мешавад. Калидвожа^о: дapcu гaйpuмук)appapй, уcулxlоu фaъолu maълuм, меmодuкau зuгзaг, Kонвенm, Ищmобu Ka6upu Фpaнcuя
Пайнавишт
1. http://www.shatalovschools.ru. (санаи муроциат 26.10.2013)
2. umka.noonet.ru. (санаи муроциат 26.10.2013
3. Исоматдинов Ц.Б. Таърихи халци тоцик дар цадвалу схема^о. - Хуцанд, 1998.; Хамин муаллиф. Таърихи халци тоцик. Тест - тренинг, скандворд^о, чайнворд^о. - Хуцанд, 2005.
4. Консепсияи рушди та^силоти касби дар Чум^урии Тоцикистон/ Бо царори Чум^урии Тоцикистон аз 1 ноябри соли 2006 № 484 тасдиц шудааст. Мактаб^ои оли. Кисми 2. - Душанбе, 2010.
5. Ефимов А.В. Новая история. - М.: Просвещение, 1983.
6. Аверьянов А.П., Кертман Л.Е. Новая история. Част. 1. - М.: Просвещение, 1976.
7. Грибов В.С., Козленко С.И. Методическое пособие по новой истории 16401870). - М. : Просвещение, 1991.
8. Страны мира: краткий политический, экономический справочник. - М.: Политиздат, 2000.
9. Янг М., Фахриддинов З. Татбици усул^ои фаъоли таълим. - Душанбе, 2002.
Турсунов Бустон Рахмонович,
к.и.н, заведующий кафедрой социологии ТГУПБП Хомидов Абдурасул Абдукодирович,
старший преподаватель кафедры методики преподавания истории ХГУ им. акад. Б. Гафурова
Урок-зигзаг и методы его проведения на занятиях по истории
Ключевые слова: урок-зигзаг, интерактивные методы обучения, методика преподавания истории, условия проведения урока зигзаг, Конвент, Великая французская революция
Особенности урока зигзаг заключаются в следующем: во-первых, тема урока зигзаг должна быть включена в годовой учебным план работы. Во-вторых, минимум за неделю раньше надо предупредить учеников о занятии и дать им план урока. В сущности, урок состоит из четырёх этапов, и на каждом этапе численность учащихся меняется. В-третьих, все ученики класса активно участвуют в работе и будут оценены. Сущность урока зигзаг на 1 этапе составляют вопросы и ответы, на втором этапе - решение условии кроссворда, третий этап называется «ключевые слова», в котором особое внимание уделяется скорости, умению и правильности ответа. На следующем этапе каждая группа должна охарактеризовать исторические картины. Между этапами организуются исторические сцены, за которые участник не получает дополнительный балл.
B. R. Tursunov, A. Khamidov
Non-Traditional Methods of Conducting Zigzag-Lessons in History
Key words: interactive methods of teaching, zigzag-lesson, methods of history teaching, non-traditional lesson, Convent, the Great French Revolution
The peculiarities of a zigzag-lesson are the following ones: in the first, a zigzag-lesson should be included into the annual syllabus of educational process. In the second, pupils should be warned about it a week before and given the plan of the lesson bound to take place. In reality the lesson consists of four stages, at every stage numerosity of pupils is different. In the third, all pupils take an active part in the work, being given marks. The essence of a zigzag-lesson at the primary stage consists of questions and answers; the second stage includes a crossword; the third one deals with 10 so called “key words”, special attention being paid to a velocity of a right answer. At the next stage each group is to characterize historic pictures. Between the stages historical scenes organized in advance are presented; herewith pupils enjoy an additional point.
