Научная статья на тему 'УРФ-ОДАТ ВА АНЪАНАЛАР – МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРАДИГАН МЕЗОН СИФАТИДА'

УРФ-ОДАТ ВА АНЪАНАЛАР – МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРАДИГАН МЕЗОН СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
11406
566
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
миллий қадриятлар / урф-одатлар / ҳаётий қадриятлар / маънавия мерос / БМТ / Наврўз / ўзбеклар / умуминсоний қадрият / ўзбек халқи / глобаллашув / ёшлар. / national values / traditions / life values / spiritual heritage / UN / Navruz / Uzbeks / universal value / Uzbek people / globalization / youth.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Рухсора Ходиевна Рузиева

Мазкур мақолада миллий қадриятлар асоси ўзбекона урф-одатлар мисолида таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TRADITIONS AND CUSTOMS AS A CRITERIA FOR FORMING NATIONAL VALUES

This article analyzes the basis of national values on the example of Uzbek traditions.

Текст научной работы на тему «УРФ-ОДАТ ВА АНЪАНАЛАР – МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРАДИГАН МЕЗОН СИФАТИДА»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 4 I 2021

ISSN: 2181-1601

УРФ-ОДАТ ВА АНЪАНАЛАР - МИЛЛИЙ ЦАДРИЯТЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРАДИГАН МЕЗОН СИФАТИДА

Рухсора Ходиевна Рузиева

Узбекистан Миллий университети профессори, фалсафа фанлари доктори

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада миллий кадриятлар асоси узбекона урф-одатлар мисолида тахлил килинади.

Калит сузлар: миллий кадриятлар, урф-одатлар, хаётий кадриятлар, маънавия мерос, БМТ, Навруз, узбеклар, умуминсоний кадрият, узбек халки, глобаллашув, ёшлар.

TRADITIONS AND CUSTOMS AS A CRITERIA FOR FORMING NATIONAL

VALUES

Rukhsora Khodievna Ruzieva

Doctor of Philosophy, Professor National University of Uzbekistan

ABSTRACT

This article analyzes the basis of national values on the example of Uzbek traditions.

Key words: national values, traditions, life values, spiritual heritage, UN, Navruz, Uzbeks, universal value, Uzbek people, globalization, youth.

Миллий кадриятларни шакллантирадиган асосий мезонлар миллатнинг тарихи, урф-одати, анъанаси, хдётий кадриятлари билан бирга маънавий мероси, маданий бойликлари ва кухна тарихий ёдгорликларидир. «Урф-одат - анъаналар сифатида умумхалк томонидан кабул килинган тартиб-коида; расм-русум, тамойил»1лар жамият хаётининг барча со^аларини камраб олиб, уларда уз ифодасини топади.

Анъаналар - кадимдан инсоният хаёти, турмуши, мехнати ва ибратли хаёт сабоклари булиб, авлоддан-авлодга, утмишдан келажакка мерос булиб коладиган, барча тадбирларда намоён буладиган ижтимоий фаолият ма^сулидир. Маросимлар эса анъаналар ва урф-одатларнинг амалий куринишидир. Анъаналар ва урф-одатлар миллий, маданий, маиший, ижтимоий-сиёсий ва диний булиб, миллий кадриятларнинг ажралмас кисмидир. Чунки хар

1 Фалсафа комусий лугат. Т., «Шарк», 2004 йил. 416-бет.

кандай урф-одат, удум, расм-русум, маросим ва анъаналар миллий кадриятлар негизида шаклланади ва миллий виждон, миллий рух, миллий хулк, миллий одоб-ахлок меваси сифатида уни яратган зукко халк тарбиясининг асосини ташкил этади. Жамиятни бошкаришнинг маънавий омили сифатида ёшлар калбида мехр-мухаббатли булиш, оила ва Ватанни севиш, аждодлар меросидан бахра олиш ва хаётни кадрлаш каби туйгуларни шакллантиради.

Миллий кадриятлар хар бир халкнинг олтин мероси хисобланади. Узбекистон давлат сифатида уз мустакиллигини кулга киритгандан кейин бурбон ва Руза хайитлари, "Навруз" (бахорги тенг кунлик - йил боши 21-22 март), "Ангом Хдйит" (ёзнинг энг узун куни турт унсурнинг яна бири Сув сайили), "Мехржон" (кузги тенг кунлик 22 сентябр), "Сада" (кишнинг энг узун туни, турт унсурнинг бири - олов байрами) каби халкона кадриятлар тикланди. Шунингдек, Мустакиллик байрами, Конституция куни, Хотира ва кадрлаш куни, Узбек тили байрами кабилар истиклол даврининг анъанавий кадриятларига айланди. Махалла тизимининг бошкарув сифатида йулга куйилиши, хашарларнинг тикланиши, одатларга эътибор кабилар кадимий анъаналарнинг бугунги кундаги ахамиятини курсатади.

Умар Хдйём узининг «Наврузнома» асарида урф-одатларга алохида тухталган. Олим Куёш таквими буйича Навруз куни кандай белгилангани ва байрамни кай тарзда утказганликларини тарихий далиллар билан баён килади. Алломанинг фикрича, «Кимки Навруз куни байрам килиб кувонса, кейинги Наврузгача хуррам булади ва фарогатда яшайди»2.

Умуминсоний кадрият даражасига кутарилган Навруз байрамида мухтожларга ёрдам курсатиш, бемор ва етим-есирлардан мехр-мурувватни аямаслик, кексаларни зиёрат килиб, утганларни хотирлаш узбекона урф-одатларнинг мухим кисмидир. Навруз айёмида урушганлар ярашишган, гунохлар кечирилган. Гаплашмай, юрагида кин саклаб юриш гунох саналган. «Айни шу бетакрор ва дилбар фаслда барчамиз узимизни яшариб кетгандек, вужудимизга янги куч-гайрат, азму шижоат киргандек хис этамиз. Неча юз йиллик анъана ва кадриятларимизни янгитдан кашф этамиз, кандай буюк тарих, кандай буюк маданият ворислари эканимизни яна бир бор англаймиз. Ва бундан калбларимиз гурур ва ифтихорга тулади» . Айникса, Навруз таоми булган Сумалак (бугдой кукатидан пишириладиган таом)ни пишириш ва таркатиш тартибига доир урф-одатлар кишиларни хамжихатликка, бир жамоа эканлигини хис килишга, бир-бирини тушунишга ундаган.

2 Умар Хайём. Наврузнома. Т., «Мехнат», 1990 йил. 12-бет.

3 Узбекистон Республикаси президенти Шавкат Мирзиёевнинг Навруз умумхалк; байрамига багишланган тантанали маросимдаги табрик сузи. 21 март 2019, https://www. gazeta.uz/uz/2019/03/21/navroz-tabrik/

Файласуф олим Карим Махмудов айтганидек, сумалак тайёрлаш бу бир маросим, козон бошига ёшу кари, эркагу аёл барча тупланади, одамлар туни билан ухламай, сумалак пишириш жараёнида одамларсиз, мехр-мухаббатсиз хаёт канчалик рангсиз эканлигини англайдилар. Зеро, «Биз миллий кадриятимиз булган бундай туйгуларни доимо асраб-авайлашимиз, азиз фарзандларимизни хам шундай эзгу фазилатлар сохиби этиб тарбиялашимиз керак»4.

Маълумки, БМТ карорига кура, Навруз хар йили халкаро микёсда кенг нишонланади. Бу байрам уз мохияти, кадр-киммати, ижтимоий-маданий ахамияти, одамларда эзгу туйгуларни уйгота олиши билан мукаддас байрамдир.

Президентимиз Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, «Хдммамиз яхши биламиз, Навруз тинчликни, сихат-саломатликни кадрлаб, асраб-авайлаб яшашга даъват этади. Тинчлик ва соFликни асрасак, колган нарсаларга албатта эришамиз»5.

Узбек анъаналари ва урф-одатлари буюк ипак йулида яшаган халклар, Сугд ва Бактрияликлар, бир томондан кучманчи кабилалар, зороастризм коидалари, кейинрок ислом анъаналари ва конунлари билан уйгунлашиб кетган. ^ариндош-уруFчилик, катталарга хурмат, кичикларга иззат, мехмондорчилик, кушничилик, оилавий муносабатлар, нонга, оловга, сувга эътибор ва эътикод узбек халкига хос урф-одатлардир.

Узбеклар хаётида оилада фарзанд тугилиши, унинг тарбияси, туй-томоша килиш катта роль уйнайди. "Бешик туйи" (беш кеча хам дейилади) - урф-одат буйича чакалок тугилишининг бешинчи куни келиннинг ота-онаси ясатилган бешик ва чакалокка керакли нарсалар ва уйинчоклар олиб келишади. Анъана буйича мехмонлар стол атрофида тантана килишаётганда болалар хонасида ёши катта аёллар чакалокни урф-одатлар буйича бешикка белашади ва бешик устига ширинликлар сочишади.

Никох туйларида юзга якин урф-одатни бажариш азалий кадрият хисобланади. Никох туйи «унаштириш», «нон синдириш», «куёвга туй сарпоси», «никох укиш», «эрталабки ош», «келинни уйидан олиб келиш», «келин-куёвни оловдан уч марта айлантириш», «чимилдикда шамлар ёкиш», «остонани улуFлаш», «келин салом», «келинни янги оилага кабул килиш», «совгалар билан келинни куриш» каби куплаб маросимларни уз ичига олади.

Шам ёкиш барча халклар урф-одатларида мавжуд булиб, айникса дунё динлари булган христиан ва буддизмда кенг кулланилади. Бу уз навбатида халклар ва улар уртасида таркалган динларнинг мохияти якин эканлигини билдиради. Бу мархумни кузатиш маросимларида хам уз ифодасини топган. Ислом динида мотам маросими аслида 3 кун булиб, бакириб йиглаш маън этилган

4 Каримов И.А. Инсон, унинг хукук ва эркинликлари олий кадрият. 14-том, Т, «Узбекистон», 2006 йил, 127-бет.

5 Мирзиёев Ш.М. Навруз байрами табриги. http://kun-uz.com/crp/Navruzbajramtabriklarivase rlar crp/

6ynca-ga, y3ÖeK xa^Ku öyryHru KyHrana yHra puoa KunMafigu. EyHgaH y3ÖeK xa^KH xaeTHga, yHHHr yp^-ogaraapuga ucnoMrana xaM gHHHfi KagpuaraapHUHr Tatcupu

Karra öynraHnnrHHH Kypum MyMKHH.

yhhm önnaH öofhhk MapocHMnap KaHnanuK Kafirynu öynMacHH,

KHrnnnapHH Öapgomnu öynnrnra, caöp-KaHoaTra naKupagu. OgaMnapHHHr ÖHpnamHÖ MapxyMHH Ky3arnmnapH aKHHnapra Magag Öynagu, ynapra pyxufi KyBBar Öepagu, ogaMnap ÖHp-ÖHpuHHHr Magagura Myxgo^ экaнпнгннн aHraamagu, Mexp-OKHÖaTHH omupagu. Tyfi-MapaKanapHHHr öocKHHMa-öocKHH, TapTHÖ-Kouga önnaH yTHmu emnapHH hhth3omhh, xym Kafi^uaTga Synumra naKupagu.

y3ÖeKHHnHKga erTH aBnogHH ÖHnum xaM KagpuaT xucoSnaHagu. fflyHra Kypa, oTa-oHa $ap3aHggapu ynapgaH ^axpnaHHmnapu, xaeTHfi caöoK onumnapu ynyH xanon amaö, Öopura KaHoaT khhhö, MexHaT Kunramap. Ymum MatHaBHaTHHH y3 HHHra onraH aHa myHgafi Kagpuaraap 3aH®Hp Ba3H$acHHH yTaö, aBnoggaH-aBnogra MHnnaT yp^-ogaraapuHH eTKa3HÖ Öepagu.

3epo, geMoKparaa MHnnufi KagpuaT cu^arnga y3ÖeK xansu oHrHga MHHr HH^nap gaBoMHga maKmaHHÖ, MHnnufi KHe^acu, yp^-ogaraapu, Kapamnapu öunaH gyHegaru KaguMHfi Ba Öofi цнвнпнзaцнaga y3 ypHHra эгa. yHga MHnnufi y3Hra xocnHK xHcoöra onuHraH. fflapM-xae, op-HoMyc xap HapcagaH ycTyH öynraH.

y3ÖeK xa^KHHHHr Hena acpnapgaH öyeH maKrnaHHÖ KenaeTraH yp^-ogaraapra cogHKHHru myHgaKH, hhcoh amamu ynyH MyxHM öynraH Kagpuaraap: cyB, xaBo, hkhhm, KepaKHH MyxHT, o3HK-oBKaT, yfi-^ofi, KufiHM-KenaK, umnaö HHKapum BocHTanapu, ouna, ropT Kaöunapra anoxuga эtтн6op öepraH, ynapHH Kagpnafi onraH. HoMyxuM 6ynraH, HHcoHHHHr amamura Tatcup этca-ga, yHHHr xaeTHHH öenrunaMafiguraH xamaMarau yfinap, 6e3aKnap, TaKHHHosgap Kaöunapra эca yTa Mexp KyfiumMaraH. yTKHHHH gyHega öyHgafi ®:ohch3 npegMeraapra Mexp Kyfium yma Hapcanap öunaH HHcoHHHHr TeHraamumuHH ÖHngupraH. EyryHru KyHra Kenuö aHa myHgafi hhcohhh ynyrnoBHH Kagpuaraap yHyranHÖ öopunaeTraHH cup эмac. rnoöannamyB ^apaeHHga KagpHaTnapHHHr Kyn xonnapga y3 ypHHHH TonMaeTraHH Ha^aKaT Öup MunnarauHr, 6anKH öyTyH gyHe xanKgapuHHHr MatHaBHfi HHKupo3HgaH ganonaT Öepagu.

Xynoca kh^hö afiTHm MyMKHHKH, xa^K yp^-ogaTnapu Ba aHtaHanapugaru MatHaBHfi öofinHK yTraH xaeTgaH caöoK Öepagu. Emnapga y3apo xypMaT, Mexp-oKHÖaT, BaraHra Ba ounara MyxaööaTHH maKnnaHTHpagu. Kena^aKga ®;aMHaTra KymunHÖ, xaeTga y3 ypHHHH Tonumra Tafiepnafigu. AHtaHanapga xap goHM MHnnufi xapaKTep Ba xanKHHHr geMoKpaTHK эпeмeнтпapн Öynagu. XanK aHtaHanapu acpnap oma y3uga Ha^asaT 6ywK goHHmMaHgnHKHH, 6anKH a^gognapHHHr xaeTHfi Ta^puöacHHH casgaö Kenagu. AHtaHa Ba yp$-ogaT^ap KagpHHT CH^aTHga TyFpn nrnamra, xa^K Ba BaTaHra ^h^ohh ^ap3aHg ßy^Hmra gatBaT 3THmH ÖH^aH KaTTa a^aMHHTra эгa. Em^ap acp^ap oma »maß Ke^raH xa^KOHa KagpHHT^apgaH

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 4 I 2021

ISSN: 2181-1601

KaHna^HK caSoK o^ca, SapKaMO^ hhcoh cu^aTuga TaKOMH^amuS 6opaeepagn. HyHKH aHtaHaBHH xanK MagaHutfrara acocnaHraH Kagputfraap uhcohhuot uhmoh-эtтнкogпн, MatHaBH^THH Ba Matpu^arau Synumura KaparanraH.

REFERENCES

1. Oanca^a KOMycun nyrar. T., «fflapK», 2004 nun. 416-6eT.

2. YMap XaneM. HaBpy3HOMa. T., «MexHar», 1990 nun. 12-6eT.

3. Y36eKHCTOH PecnySnuKacu npe3ugeHTH fflaBKar Mup3HeeBHHHr HaBpy3 yMyMxa^K 6anpaMHra SarumnaHraH TaHTaHanu MapocuMgaru TaSpuK cy3H. 21 MapT 2019, https: //www.gazeta. uz/uz/2019/03/21/navroz-tabrik/

4. KapuMOB H.A. hhcoh, yHHHr xyKyK Ba эpкннпнкпapн ohhh Kagpu^T. 14-tom, T, «Y36eKHCTOH», 2006 nun, 127-6eT.

5. Mup3ueeB ffl.M. HaBpy3 SanpaMu TaSpuru. http://kun-uz.com/crp/Navruzbairamtabriklarivase rlar crp/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.