Научная статья на тему 'УРБАНИЗАЦИЯЛАШГАН ҲУДУДЛАРНИНГ ЭКОЛОГИК ОЛАТИНИ БАҲОЛАШДА ГАТ-ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ МЕТОДЛАРИ'

УРБАНИЗАЦИЯЛАШГАН ҲУДУДЛАРНИНГ ЭКОЛОГИК ОЛАТИНИ БАҲОЛАШДА ГАТ-ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ МЕТОДЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Математика»

106
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
урбанизация / ГАТ / экологик каркас / барқарор ривожланиш / векторли таҳлил / геоэкология / геоинформатика / қийматлар панжараси.

Аннотация научной статьи по математике, автор научной работы — Олимжон Исомиддинович Абдуғаниев, Турсуной Дилмуродовна Комилова, Муҳаммадюсуф Темурхон Ўғли Мухториддинов

Тадқиқот мақсади урбанизациялашган ҳудудларнинг геоэкологик ҳолатини баҳолашга қаратилган бўлиб, баҳолаш жараѐнида ГАТтехнологиясидан фойдаланиш усулларини тахлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УРБАНИЗАЦИЯЛАШГАН ҲУДУДЛАРНИНГ ЭКОЛОГИК ОЛАТИНИ БАҲОЛАШДА ГАТ-ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ МЕТОДЛАРИ»

УРБАНИЗАЦИЯЛАШГАН ХУДУДЛАРНИНГ ЭКОЛОГИК ОЛАТИНИ БАХОЛАШДА ГАТ-ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

МЕТОДЛАРИ

Олимжон Исомиддинович АбдуFаниев

География фанлари номзоди Фаргона давлат университети география кафедраси доценти

abduganiev76@mail.ru

Турсуной Дилмуродовна Комилова

Фаргона шахар 20-мактаб укитувчиси,

Мухаммадюсуф Темурхон уFли Мухториддинов

Мухаммад Ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети 1-курс магистранти

АННОТАЦИЯ

Тадкикот максади урбанизациялашган худудларнинг геоэкологик холатини бахолашга каратилган булиб, бахолаш жараёнида ГАТ-технологиясидан фойдаланиш усулларини тахлил килинган.

Калит сузлар. урбанизация, ГАТ, экологик каркас, баркарор ривожланиш, векторли тахлил, геоэкология, геоинформатика, кийматлар панжараси.

КИРИШ

Бугунги кунда "баркарор ривожланиш" концепцияси талабларини бажариш дунё мамлакатлари олдидаги асосий максадлардан бири хисобланади. Чунки, "Баркарор ривожланиш" концепциясининг асосий максадларидан бири-экологик хавфсизлик ва баркарорликни таминлаш булиб, инсониятнинг барча зарурий эхтиёжларини оптимал даражада кондириш учун зарур булган экотизимларни ва уларнинг баркарор фаолият шароитини таъминлашдан иборатдир [1]. Бу борада мамлакатимизда хам атроф мухитни мухофаза килиш, табиий ресурслардан окилона фойдаланиш, санитария ва экологик холатни яхшилаш сохасида изчил ишлар олиб борилмокда.

Урбанизациялашган худудлар узига хос иктисодий, ижтимоий, экологик ва нозогеографик мухит

May, 2022

шакилланганлиги хамда ягона мехнат бозорига эгалиги билан ажралиб туради. Шахарлар инсон томонидан юкори даражада узлаштирилган, табиатга антропоген ва техноген таъсири юкори даражасига эга булган урбоэкологик худуд хисобланади. Бундай худудларда атроф-мухитни турли чикиндилар билан ифлосланиши, экологик вазият тез-тез узгариб туриши хамда ахоли уртасида касалликларнинг ортиб бориши кузатилади. Тадкикотчиларнинг фикрича, йирик шахарларда чикиндиларининг тупланиш жараёни, урбанизация жадаллигидан хам тезрок содир бормокда. Шу боис, урбоэкологик худудларнинг экологик холатини бахолаш хамда уларни оптималлаштириш билан боглик муаммоларни тахлил килиш мухим ахамиятга эгадир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Шахарсозлик сохасида купрок фойда олиш максадида, куп холларда ахоли пунктларидаги табиий мухит элементларини саклаб колишга эътиборга олишмайди. Урбанизациялашган худудларнинг катта кисмини бинолар ва йуллар ташкил этади. Натижада асфальт ва бетон каби материаллардан ташкил топган копламалар юзасида харорат тушлик пайтида Цельсий буйича 50-70 даражагача кутарилиб кетади. Бундай хосил булган кушимча иссиклик массаси хисобига шахарлар тунда хам совушга улгурмайди.

Тадкикотларга караганда, бир гектар майдондаги дарахтлар бир кеча-кундузда 220-275 килограммгача карбонат ангидрид газини ютиб, 180-215 килограмм кислород ажратади. Бу микдор уртача 500 кишини кун давомида кислород билан таъминлашга етади. Дарахтлар ёз ойларида куёшдан келаётган иссиклик кувватининг 10-30 фоизини утказиб, хароратни муътадил булишини таъминлайди. Бундан куриниб турибдики, урбанизациялашган худудларда кузатиладиган аномал ходисаларни олдини олишда яшил майдонларни кенгайтириш мухим ахамиятга эгадир.

Президентимиз Ш.Мирзиёев томонидан 2021 йилда "Яшил макон" умуммиллий лойихасини эълон килинди. Мазкур лойиха буйича эълон килинган "Долзарб 40 кунлик" хамда йилига 200 миллион туп дарахт ва бута кучатларини экиш оркали шахарлардаги яшил майдонларни амалдаги 8 фоиздан 30 фоизга ошириш келгусидаги аномал ходисаларни олдини олиш ва камайтиришга хизмат килади. Шу боис, ахоли пунктларида яшил майдонларни кенгайтириш оркали шахарнинг экологик холати ва ташки киёфасига ижобий таъсир курсатиш, янада кулай микроиклим, санитария-

Мау, 2022

гигиена ва эстетик шароит яратиш мухим вазифалардан бири хисобланади.

Урбанизациялашган худудларни геоэкологик жихатдан тадкик килиш хамда ГАТ-технологиялари асосида урбоэкологик холатни бахолаш борасида илмий тадкикот ишлари Robin Grossinger, Charles W.Hartman, К.А.Салищев, А.М.Берлянт, И.П.Заруцкая, Б.Е.Кочуров, А.В.Дончева, К.Н.Дьяконовлар томонидан амалга оширилган. Урбанизациялашган худудларнинг геоэкологик холатини бахолаш (strategic environmental assessment) жараёнига уларни баркарор ривожланишини таъминлашнинг узок муддатли стратегиясини ишлаб чикишга каратилган дастурлардан бири сифатида каралиши мумкин [2].

Узбекистонда бу борадаги тадкикотлар О.Б.Ата-Мирзаев, А.С.Солиев, М.И.Назаров, А.АДаюмов, НД.Комилова, Х.Т.Турсунов, С.К.Таштаева ва бошкалар томонидан олиб борган. Мазкур тадкикотчиларнинг илмий ишларида худудларнинг экологик холатини юзага келтирувчи экологик омиллар ва индикаторларнинг тахлили, экологик вазиятнинг кескинлик даражаларини картографик тасвирлаш методикаси ёритилган.

НАТИЖА ВА МУ^ОКАМАЛАР.

Урбокомплексларда кенг камровли геоэкологик бахолашни амалга ошириш учун худуднинг экологик ва иктисодий мувозанатини аниклаш схемасини тахлил килиниб (1-жадвал), геоэкосоциотизимни тавсифлашга имкон берадиган бир неча асосий курсаткичлар буйича бахолаш амалга оширилади. Б.И.Кочуров геоэкосоциотизимда ердан фойдаланиш турлари ва тоифалари учун куйидаги улушни таклиф этади: кишлок хужалиги ахамиятига эга ерлар (кишлок ахоли пунктлари билан)-22.5%; саноат ва транспорт ахамиятига эга ерлар-2.5%; урбанизациялашган худудлар майдони-5%; урмон ва сув фонди ерлари, мухофаза этиладиган табиий худудлар, рекреацион зоналар ва бошка табиатни мухофаза килиш ахамиятига эга ерлар-70% [3 ,4, 8].

Геоэкологик бахолашни утказиш алгоритмини бир нечта тахлилий тадкикотларга ажратиш мумкин (1-расм) [6]: табиий-экологик каркас ажратиб олиш, худуднинг экологик захира ерлар фондини бахолаш; антропоген трансформация даражасини аниклаш учун шахар худудидаги узгаришларнинг тарихий-географик моделини ишлаб чикиш; геоэкологик муаммоларни хавсизлик даражасини бахолаш учун худуддаги асосий ифлосланиш манбаларини аниклаш ва тахлил килиш. Урбокомплексларнинг геоэкологик холатини тезкор аниклаш

бахолаш боскичларини тугри танланганлиги ва уни тизимли

May, 2022

йулга куйилганлиги билан белгиланади, бу эса бахолаш жараёнини оптимал амалга оширишга имкон беради.

1-жадвал

Урбокомплексларни геоэкологик бахолаш курсаткичлари [6].

Курсаткичлар Объектлар туFрисида расмий ^абул килинган

маълумотлар манбааси шартли кискармаси

МЭТХдарнинг МЭТХдарнинг кадастр МЭТХ

таркиби ва майдони маълумотлари ва илмий тадкикот натижалари

Экологик каркас МЭТХдарнинг кадастри, шахар ЭК

элементлари ва курилиш кадастри, ер кадастр,

уларнинг картографик маълумотлар,

жойлашиши илмий тадкикот натижалари

Стационар РЭМ курсаткичлари, экология СТМ

ташламалар ва атроф-мухитни мухофаза

манбааси килиш давлат кумитаси маълумотлари

Саноат ва ишлаб Шахар курилиш кадастри, ер СК

чикариш кадастр, картографик

корхоналари маълумотлар

Траспорт Шахар курилиш кадастри, ер ТМЖ

магистралларини кадастр, картографик

жойлашиши маълумотлар

Антропоген узгариш Шахар курилиш кадастри, ер АУ

даражаси кадастр, картографик маълумотлар, илмий тадкикот натижалари

Атроф-мухитни РЭМ курсаткичлари ва илмий АТРЭМ

ифлосланиш тадкикот натижалари

даражаси

Биринчи боскич - бахолаш учун максадлар ва контсептуал асосларни аниклаш. Урбанизацияланган худудларнинг геоэкологик холатини хар томонлама бахолаш учун геоекосоциотизим концепциясидан фойдаланиш мумкин. Бунда Б.И.Кочуров томонидан таклиф

May, 2022'

760

KHHHHraH xygygHHHr экoпoгнк Ba xy^anuK MyBO3aHaraHu (3XM) öaxonam ycynnapugaH ^oöganaHum MyMKuH.

1-pacM. XygygHuHr экoпoгнк xy^anuK xonaraHu (3XX) aHHK^amHHHr cxeMaraK

acocu [4].

HKKHHHH öocKH^ga ypöoKOMnneKnap öunaH ÖOFHHK Kyfiugaru KypcaTKu^nap Ba MatnyMOT MaHÖanapuHu Taxnunu aManra omupunagu [5, 8, 9]:

-тa6ннн-экoпoгнк KapKacHHHr xycycutfraapu, TaöuaT-KypuKXOHa ^OHgu, öuonoruK xuHMa-xunnuKHH caKgaHramuK gapa^acu Ba 3axupa epnapHH öaxpnam opKanu MHHTaKaHH öapKapop puBO^naHTupum HMKOHuaTnapuHH aHHK^am;

-aHTponoreH y3rapraHnuK gapa^acuHuHr xycycutfra, maxap xygyguHuHr

May, 2022

761

хозирги холатини баркарорлаштириш ёки урбокомплексни кайта узгартириш учун зарур булган иктисодий ва экологик курсаткичларни асослаб бериш;

-статсионар саноат объектлари ва транспорт воситаларининг атроф-мухитни ифлослантиришдаги асосий хусусиятларини бахолаш;

-атроф-мухитнинг кулайлиги даражасининг хусусиятини белгилаш, бу жараён оркали ландшафт архитектураси ва шахарсозлик планировкасини тугри ташлаш буйича тавсиялар ишлаб чикиш.

Анъанавий тахлилга кура, геоэкологик бахолаш курсаткичларини аниклаш ва уларнинг кесишган жойларини тахлил килиш (худудларни аниклаш усули) учун маълумотлар Узбекистон Республикаси экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш давлат кумитасининг худудий булинмалари ёки тармогларидан олинади.

Геоэкологик бахолаш учун балли ёндашув танланади, унда хар бир параметрга 0 дан 10 гача балл берилди, баллар параметрнинг тегишли коеффициент кийматини хисобга олган холда тупланади. Берилган курсаткичларни бахолаш ва тахлил килишга кулайлик яратиш учун якуний балл, 0 дан 10 гача булган балл кийматига етказилди. Бу жараёнларни куйидаги формула оркали аниклаш мумкин (1) [6]:

ЭХ,Б=(((МЭТХ,*К)+(ЭК*К)+(СТМ*К)+(СК*К)+ТМЖ+АУ+ АТРЭМ)/Х,мах)*10

бу эрда: ЭХБ - экологик холатни бахолаш курсаткичи, K - асосий коеффициент курсаткичлари, Х,мах - худуд учун белгиланган максимал балл йигиндиси (1-жадвал).

Геоинформатика ва ахборот технологияларининг ривожланиши билан растрли тасвирларни тармокда тахлил килиш имконияти ортиб бормокда. Натижада, бу борадаги тадкикотларда маълумотларни тезкор тахлил килиш хамда интерполяция ёрдамида кийматлар панжарасини (grid) яратиш имкониятига эга булинди [6]. Ушбу усулда йул киладиган асосий камчиликлардан бири, унда шаклланадиган панжара тузилмасининг тартибсизлигидир. Шу сбабали, мунтазам тармокка асосланган векторли тахлил (fishnet) тадкикотчиларнинг ишларида тобора оммалашиб бораётганлигини куриш мумкин. Айникса, геоэкология холатни бахолаш, биологик ва ландшафт хилма-хиллигини тахлил килиш,

(1).

биологик турларнинг яшаш мухити ва миграция

May, 2022

йуналишларини тадкик килишда кенг кулланилиб келинмокда [5, 6, 7].

Бахолаш жараёнида объектларига тегишли булган майдон ёки хажм курсаткичларидан фойдаланиш мумкин. Масалан, экологик каркаснинг энг асосий элементларини бахолашда уларнинг майдони ва яхлитлиги хисобга олинади. Бахолаш нисбий ёки мутлак улчовда амалга оширилиши мумкин. Мутлак улчов буйича бахолаш учун балли шкаласи тузилади [5]. Шахарларда саноат манбаларининг ифлосланиш курсаткичлари, транспорт ва чикиндларига тегишли булган маълумотлар Узбекистон Республикаси экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш давлат кумитаси томонидан олинади хамда тахлил килинади.

Векторли тахлил бошка тадкикот усулларининг яхлит шкалага мунтазам бирлаштириш имконини берадии [6]: бахолаш учун асос сифатида ячейка туринидан фойдаланиш, худудни кенг микёсда тахлил килишга имкон беради; ячейка узига хос хусусиятларни туплаши мумкин, шунинг учун худуднинг операцион бирлигининг аналоги булиб хизмат килади; ячейкалар буйича кластер тахлилини амалга ошириш мумкин, улар обеъктив конунлар асосида шаклланаётган худудларни ажратиб олинади; ячейкалар бошка объектларни бир бирига нисбатан жойлашишини, ходисанинг зичлиги ва камров доирасини тахлил килишга имкон беради.

Сунъий йулдош тасвирларини тахлил килиш буйича халкаро тажрибада курсатганидек [6], тахлил килиш учун энг макбул курсаткич 30-15 метрли камеранинг фазовий улчамлари хисобланади. Бирок, хатто кичик майдон учун хам, бундай фазовий улчамлар билан бахолаш учун юкори хисоблаш ресурслари талаб этилади. Геоэкологик бахолашни амалга ошириш ва зарур курсаткичларни хисоблаш учун тегишли идора ва ташкилотларга тегишли булган турли хил маълумотлар базаларида ва маълумотлар банкларида сакланадиган маълумотлардан фойдаланиш талаб килинади.

К.Р.Хакимова (2019) томонидан экологик тадкикотларда ГАТ-технологиялардан фойдаланишда куйидагиларга эътибор каратиш зарурлиги асослаб берилган:

1. Кузатилган худудларнинг ракамли картографик базаларини тезкор яратиш, ракамли карта асосларига аниклик киритиш;

2. Тахлил жараёнида ракамли маълумотларни кайта ишлаш, антропоген ландшафтларни узгартириш имкониятини ва текширилаётган худудларнинг ифлосланиш даражасини аниклаш, биринчи навбатда, космик суратдан олинган маълумотлар асосида

May, 2022

763

ахборот катламлари таркиби ва сифатини белгилаб берувчи маълумотлар базасини яратиш;

3. Ифлосланиш даражасини курсатувчи ракамли математик ва картография моделларини яратиш;

4. Атроф табиий мухит ва ифлослантирувчи моддаларнинг узаро таъсирини бахолаш.

8. Атроф-мухитни урганиш сохалари буйича этакчи жараёнларни аниклаш. Ракамли картографик маълумотни киритиш ва такдим килиш учун маълумотларни вектор шаклида киритиш ва такдим этишга асослаш. Бундай холда, ракамли карталарни киритиш ва дастлабки тартибга солиш учун ГИС технологияларининг айрим дастурларидан фойдаланиш кузда тутилади.

Урболандшафтлардаги муаммоларнинг экологик жихатдан ечими хар кандай шахарсозликнинг ажралмас кисмига айланади. Атроф-мухит нуктаи назаридан кабул килиниши мумкин булмаган муаммоларни олдиндан куриш айникса мухимдир. Узгаришлар тез ва кутилмаган даражада юзага келадиган чегараларни мавжудлиги, юзага келиши мумкин булган зарарни эрта бахолаш ва олдини олиш механизмларини яратишни талаб килади.

ХУЛОСА

ГАТ-технологиялардан фойдаланиш ва маълумотлар базасини яратиш урбанизациялашган худудларнинг экологик холатини бахолашда мухим электрон восита хисобланади, бахолаш натижаларини аниклигини янада оширади ва энг мухими карталарни компьютерлар оркали махсус дастурларда тузиш учун кулай имкониятларини яратади.

Урбанизациялашган худудларда "экологик каркас" яратилиши керак, шу жумладан ишлаб чикаришнинг юкори консентрациясига эга булган шахарлашган худудлар функционал равишда куйидагиларга ажратилган булиши керак: ахоли пунктлари, инфратузилма, кишлок хужалиги зоналари ва табиий ландшафтлар [8, 10].

Яратилган маълумотлар базаси геодезия, картография ва кадастр сохасидаги маълумотларни киска муддатда сифатли янгилаш, экологик холатни мониторинг килиш ва фавкулотда вазиятларда оператив маълумотлар билан таъминлаш, ахолини яшаб турган худудининг экологик холати буйича маълумот билан тезкор таъминлаш имконини беради.

Кенг таркалган дастурий таъминот картографик серверларни ички ёки кушимча воситалар ёрдамида ГАТ

May, 2022'

764

тупламида моделлаштиришда, растр ва вектор маълумотлар модели вокеа-ходисаларнинг фазовий таркалишлари узгарадиган майдон сифатида тасирлашга имкон берди. Ушбу маълумотлар базаси тегишли илмий хулосалар олиш, экологик холатни бахолаш, мониторингини олиб бориш, истикболда устувор йуналишларни аниклашда мухим манба булиб хизмат килади.

REFERENCES

1.Урсул А.Д., Урсул Т.А. На пути к устойчивому развитию цивилизации: информационные факторы.http://emag.iis.ш/arc/infosoc/emag.nsf/BPA/ 4cba733f76360798 c32575ba0041d744.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Sadler Barry. Strategic Environmental Assessment: A Sourcebook and Reference Guide to International Experience. / Barry Dalal-Clayton, Barry Sadler, D. Barry Dalal-Clayton. - London: Earthscan, 2005.

3. Кочуров Б.И. География экологических ситуаций (Экодиагностика территорий). - М.,1997. - 131 с.

4. Кочуров Б. И. Экодиагностика и сбалансированное развитие: Учебное пособие. -Москва-Смоленск: Маджента, 2003. - 384 с.

5. Кочуров. Б.И. Геоэкология: экодиагностика и эколого-хозяйственный баланс территории. - Смоленск: СГУ, 1999. - 154 с.

6. Карандеев А.Ю., Кочуров Б.И. Геоэкологическая оценка на основе сеточного векторного анализа с помощью инфраструктуры геоэкологических данных. // Экология урбанизированных территорий - М.: ИД "Камертон", 2015 - №2. С. 78-82.

7. Абдуганиев О. И., Махкамов Э. Г., Комилова Т. Д. ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЕ И ПУТИ ИХ РЕШЕНИЯ //Экономика и социум. - 2020. - №. 4. - С. 1072-1077.

8. Abduganiev O. I., Turdiboyeva S. Estimation of ecological-economic condition of territories (on the example of Ferghana regions) //Экономика и социум. - 2019. - №. 9. -С. 371-377.

9. Olimjon Isomiddinovich Abdug'aniev, Shaxloxon Xakimjon Qizi Turdiboeva FARG'ONA TUMANINING EKOLOGIK-XO'JALIK HOLATINI BAHOLASH VA OPTIMALLASHTIRISHNING GEOEKOLOGIK JIHATLARI // Academic research in educational sciences. 2021. №7. URL: https://cyberleninka.ru/article/n7farg-ona-tumanining-ekologik-xo-jalik-holatini-baholash-va-optimallashtirishning-geoekologik-jihatlari (дата обращения: 12.05.2022).

10. Isomiddinovich A. O., Yigitaliyevich X. R. Territorial Structure and Stability of Ecological Framework //International Journal of Progressive Sciences

and Technologies. - 2021. - Т. 29. - №. 2. - С. 462-467.

May, 2022

765

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.