Научная статья на тему ' урбанизация жараёни: ҳозирги ҳолат ва оқибатлар'

урбанизация жараёни: ҳозирги ҳолат ва оқибатлар Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
720
195
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
урбанизация / шаҳар / шаҳарча / минтақа / шаҳар турмуш тарзи / шаҳар агломера­ циялари / мегаполислар. / urbanization / city / town / region / city lifestyle / city agglomerations / mega polis.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қаюмов Абдухаким Абдухамидович, Адилов Ботир Болтаевич

Мақолада «урбанизация» тушунчасининг мазмуни ва моҳияти, аҳамияти, омиллари ва оқибатлари таҳлилb келтирилган, урбанизациянинг ҳудудий хусусиятлари ўрганилган, урбанизация жараёнида шаҳарларнинг аҳамияти баҳоланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROCESS OF URBANIZATION: PRESENTCONDITIONS AND IMPLICATIONS

The article analyzes significance and content of urbanization, its factors and consequences; the territorial characteristics of urbanization are searched; the significance of city implementation was assessed.

Текст научной работы на тему « урбанизация жараёни: ҳозирги ҳолат ва оқибатлар»

у

Каюмов Абдухаким Абдухамидович,

Мирзо УлуFбек номли Узбекистон Миллий университети, геология фанлари доктори, профессор;

Адилов Ботир Болтаевич,

Мирзо УлуFбек номли Узбекистон Миллий университети, иктисод фанлари номзоди, доцент

УРБАНИЗАЦИЯ ЖАРАЕНИ: ДОЗИРГИ ДОЛАТ ВА ОКИБАТЛАР

ЦАЮМОВ А.А., АДИЛОВ Б.Б. УРБАНИЗАЦИЯ ЖАРАЁНИ: ЦОЗИРГИ ЦОЛАТ ВА ОЦИБАТЛАР

Маколада «урбанизация» тушунчасининг мазмуни ва мохияти, ахамияти, омиллари ва окибатлари тахлилЬ келтирилган, урбанизациянинг худудий хусусиятлари урганилган, урбанизация жараёнида шахарларнинг ахамияти бахоланган.

Таянч иборалар: урбанизация, шахар, шахарча, минтака, шахар турмуш тарзи, шахар агломера-циялари, мегаполислар.

КАЮМОВ А.А., АДИЛОВ Б.Б. ПРОЦЕСС УРБАНИЗАЦИИ: НАСТОЯЩЕЕ ПОЛОЖЕНИЕ И ПОСЛЕДСТВИЯ

В статье приведён анализ сущности и содержания понятия «урбанизация», его роли, факторов и последствий, исследованы территориальные особенности урбанизации, оценено значение городов в процессе урбанизации.

Ключевые слова: урбанизация, город, городской поселок, регион, городской образ жизни, городские агломерации, мегаполисы.

QAYUMOVА.А., ADILOV B.B. PROCESS OF URBANIZATION: PRESENTCONDITIONS AND IMPLICATIONS

The article analyzes significance and content of urbanization, its factors and consequences; the territorial characteristics of urbanization are searched; the significance of city implementation was assessed. Keywords: urbanization, city, town, region, city lifestyle, city agglomerations, mega polis.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 5(125)

Кириш. Бугунги микёсли ижтимоий-иктисодий ва геосиёсий узгаришлар даврида шахарларнинг усиши ва тараккий этиши тезлашиб, бенихоя мураккаб, серкиррали урбанизация жараёнининг жамият хаётидаги урни ва ахамияти кундан-кунга ошиб, кенгайиб боришини таъминламокда. Шунинг учун хам ушбу жараённи хар томонлама урганиш нафакат назарий нуктаи назардан, балки айрим регионал ва глобал микёсдаги амалий масалалар, жумладан ахоли ва у таркалган, жой-лашган манзилгохларнинг худудий таркибини хамда ундан хам мухим ва микёсли вазифа -жамиятни худудий ташкил этилганлигини тако-миллаштириш билан алокддор муаммоларни хал килишда зарурдир.

Урбанизация глобал хусусиятга эга, унинг камрови доирасига у ёки бу даражада жахондаги барча мамлакатлар тушиб колган. Лекин бунинг окибати жахоннинг турли минтак,аларида турлича булмокда. Мамлакатларнинг бир кисмида шахар-лар сони ва уларда мавжуд катта ва йирик шахарлар хамда шахар агломерацияларининг ривожланиши натижасида шахар турмуш тарзи тез ва катта мик,ёсларда хаётга сингаётган булса, бошка гурух мамлакатларида мазкур жараён энди-энди бошланмокда. Ок,ибат натижада дунёда турли хил даража ва хусусиятга эга урбанизация жараёни мавжуд худудлар ажралиб чикмокда. Биринчи тоифадаги мамлакатларда урбанизация тулаконли тарзда, «урбанизация элтувчи» сифа-тида ривожланмок,да. Уларга Япония, АКШ, Fарбий Европа ва Австралия давлатлари киради. Иккинчи тоифадаги мамлакатларда урбанизациянинг «микдор» билан алок,адор белгилари устун булиб, «урбанизация элтувчи» белгиси унчалик тараккий этмаган шахарларнинг чекка атрофларидан ибо-рат, яъни Нигерия, Мексика, Хиндистон, Индонезия давлатларининг чекка шахарларидир (Хиндис-тоннинг Мумбай, Калькутта ва х.к.).

Урбанизация жараёни ер шарининг доимий ахолига эга барча кисмини камраб олди. Вахоланки, жараён энди-энди шаклланиб ривож-лана бошлаган даврни эсласак, шахарлар сони унчалик катта эмас эди.

Урбанизация атамаси лотинчадан «урбан» -«шахар» деган маънони англатади. Унга бир мунча кенг маънода назар солсак, у «шахарлар сони, шахар ахолисининг усиши, шахар турмуш тарзи-нинг таркалиши» деган маънони билдиради. Шахарлар ижтимоий мехнат таксимотининг худудий шакли булиб, дастлабки даврларда табиий шароити кулай худудларда нуктасимон шаклда

пайдо булган. Бунда албатта ок,ар дарё ёки денгиз сохили, бошка сув манбаи - булок,нинг булиши у ерда хунармандчилик ва савдо-сотик, диннинг ривожланишига олиб келган. Худди шундай тарзда Фива, Бобил, Ур, Искандария, Рим, Афина, Карфаген, Самарканд каби шахарлар вужудга келган. Булар каторига Жанубий Американинг Перу дав-латидаги хамда Шимолий Американинг Мексика давлатидаги шахарларни кушишимиз мумкин. Лекин ушбу шахарларнинг катта кисми вакт утиши билан йук булиб кетди (Бобил, Ур, Карфаген, Фива ва бошкалар). Чунки бу шахарларнинг келиб чикиши ва ривожланиши вакт узгариши билан урнашган ахолисини йукотиб куйиши мумкин булган омиллар (географик урни, диний ахамияти) белгиланган эди. У даврларда шахарларни баркарор ривожланишини таъминловчи улкан омил - машиналашган саноат хали вужудга кел-маган эди.

Бугунги урбанизация ер юзасининг доимий ахолиси мавжуд барча худудларини камраб олган. Лекин у ушбу маконнинг айрим ареалларида1 интенсив тарзда амалга ошмокда ва узига хос урбанизация учокларини вужудга келтирмокда. Ана шундай учокларнинг дастлабки намуналари саноат ривожланган худудларда шаклланиб, кейинчалик шимол ва жанубга, шарк ва Fарбга томон таркалди. Саноат инкилоби давридаги шахарлар ва бошка минтакалардаги шахарлар худудини хозирги шахарлар билан таккослаб булмайди, лекин улар томир каби Англия ва бошка худудларнинг шахарларининг келиб чикиши ва ривожланишини таъминлади. Улар каторига Бирменгем, Ливерпуль, Лондон, янги дунёда: Бостон, Филадельфия, Нью-йорк хуллас шимоли-шаркий (Босваш) мегаполиси, ундан кейин Сан-Франциско, Лос-Анжелес шахарлари мавжуд Сан-Сан мегаполисини (Сан-Диего, Сан-Франциско, Лос-Анжелес) умуман Атлантика ва Тинч океани сохилларидаги мегаполисларнинг вужудга келишини таъминлади. Юкоридаги мега-полислар йирик ва улкан шахарлар XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асрнинг биринчи ярмида Европа ва Осиёда вужудга келди. Улар каторида Париж, Милан, Берлин, Рур (Германия) хавзасидаги шахарлар хамда Амстердам, Антверпен, Роттердам, Москва, Санкт-Петербург ва бошкалар ажралиб туради. Юкорида таъкидлаб утганларимиздан, урбанизация жараёнлари булмаётган худуднинг

1 Ареал «Area» инглизча сузидан олинган булиб, ер юзасининг бир кисми деган маънони англатади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 5(125)

узи йук, лекин шунга карамай улар ахолисининг сони 100 мингдан ортик катта хамда ахолисининг сони 1 миллиондан ортик «миллионер» шахарлар атрофларида тез ривожланмокда.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги. йирик шахарлар ва шахар агломерациялари урбаниза-циялашган асосий хусусиятларини элтувчи мухим макон вазифасини бажармокда. Улар ахоли учун узига хос урбанизациялашган мухит сифатида саноатнинг энг сунгги, замонавий тармокларининг фаолият курсатиши учун барча шарт-шароитларни яратиб бермокда. Айнан мана шундай мухитларда жамият билан табиат уртасидаги узаро муноса-батларнинг ижобий ва салбий жихатлари узининг ёркин ифодасини топмокда. Юкори даражада урбанизациялашган мухит инсон, унинг мехнат килиши, турмуш кечириши ва дам олиши жараё-нида вужудга келувчи эхтиёжларини кондириш учун зарурий имкониятларни яратиб беради. Лекин шахар, у канчалик катта булмасин, инсон эхтиёжларини тула-тукис кондира олмайди. Бу вазифани юкори даражада урбанизациялашган мухит, макон эплаши мумкин. Унинг маркази -ядроси йирик шахардан ташкил топган булиб, худуди шахардан анча катта. Лекин унинг катта-кичиклиги ва шакли ахолининг кундалик хара-катлари билан белгиланади. Бунда ишга бориб келишда утилган масофа ва сарф булган вакт асос килиб олинади.

Ушбу юкори урбанизациялашган мухитда нуктасимон концентрация шакли «ареал» шаклига алмашади. Энг мухими ишлаб чикаришнинг худудий ташкил этилишининг мухим шакли хисобланган концентрация хозирги замон фан ва техника тараккиёти бенихоя юкори даражага етга-нида кооперациялашув ва ихтисослашув билан хамжихат тарзда такомиллашган инфратузилмага таяниб, жуда тез суръатларда ва юкори даражада ривожлана бошлайди. Шундан келиб чикиб айтиш мумкинки, юкори даражада урбанизациялашган мухит катта ва айникса йирик шахарлар ва шахар агломерацияларидагина узининг ёркин ифодасини топади. Бунга Тошкент агломерацияси мисол булиши мумкин. Узбекистонда шаклланаётган бошка агломерациялар бундай мавкега кейин-чалик эришиши мумкин (Фартона-Мартилон, Самарканд, Бухоро-Когон ва бошк.). Энди куйидаги урбанизациялашган ареал-мегаполислар - Токио-Осака-Нагоя, Мумбай, Дехли, Ченнау, Шанхай-Ухан, Пекин, Тянзин, Гуанжоу ва бошкалар хакида гапирмаса хам булади. Осиёдаги урбанизациялашган ареал-мегаполислар Европа ва

Шимолий Америкадаги мегаполислардан фаркли уларок тез фурсатда ва шиддат билан шаклланди. Агар Хитойдаги мегаполислар урбанизациялашган ареалларга куйиладиган талабларга бирмунча тулик жавоб берса, бундай хулосани Хиндис-тоннинг урбанизациялашган ареаллари тутрисида шартли тарзда айтиш мумкин, чунки улар саноат ишлаб чикариши юкори даражада ривожланган-лигига карамасдан транспорт инфратузилмаси, уй-жой билан таъминланганлик холати унга мута-носиб эмаслиги билан ажралиб туради.

Тадк,ик,отнинг ма^сади. Урбанизация жараё-нига хос тенденциялар, унинг хозирги холати хамда айрим натижалари, худудий ташкил этилга-нини аниклаш ва бахолашдан иборат.

Шахар агломерацияларида ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш сохаларининг концентрацияси куп функцияли асосда илм-фан энг янги ахборот хизматларига, замонавий талабларга жавоб берувчи кадрларни тайёрлаш ва кайта тайёрлашга ва бошка у билан алокадор хизматларга таянч холда амалга ошмокда. Илм-фан ва бошка номод-дий фаолият сохалари жуда юкори суръатларда ривожланди ва узининг шахар хосил килувчи база-вий тармоклар ичидаги салмотини тез фурсат ичида кескин ошиб купайишига эришди.

Лекин бундай холат йирик саноат ишлаб чикаришнинг хал килувчи ролини камайтирмаслиги зарур. Чунки айнан саноат ишлаб чикариши урбанизация шаклланишининг дастлабки даврида хам, хозирги вактда хам, якин келажакда хам жуда мухим, айрим холларда хал килувчи алохида ахамият касб этувчи омилдир. Айнан саноат куп функцияли асос ривожланишини таъминлайди. Шу билан бирга, саноат атроф-мухитни ифлослани-шига сабаб булмоклигини таъкидлаб утиш зарур.

Тадцицотнинг илмий мо^ияти. Урбанизация жараёни ривожланишни белгилаб берувчи омилар ва шарт-шароитларни хамда мамлакат иктисодий-ижтимоий тараккиёти билан канчалик хамоханг эканлигини аниклашга йуналтирилган булиб, урбанизация жараёнлари билан ижтимоий-иктисодий тараккиёт уртасидаги алокадорлик ва унинг окибатларини бахолашга каратилган.

Тадцицот методи - статистик метод кенг кулланилган. Шу билан бирга киёсий-географик, тарихий методлардан фойдаланилган. Шунинг учун урбанизация жараёни билан шутулланаётган олим ва мутахассислар хеч качон ушбу жараённинг мод-дий асоси саноат эканлигини эсдан чикармаслиги зарур. Мабодо ана шундай хатога йул куйилса, урбанизация жараёнини бошкариш масаласи эъти-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 5(125)

1-расм. Дунё ва йирик регионларнинг урбанизациялашганлик даражаси (2017 йил, фоизларда)1.

Худудлар Урбанизация даражаси

Дунё буйича 54

Ривожланган давлатлар 78

Ривожланаётган 49

давлатлар

Европа 74

Осиё 48

Африка 41

Шимолий Америка 81

Лотин Америкаси 80

Австралия ва Океания 70

Узбекистон 50,6

бордан четда колиши мумкин. Бундай холат маз-кур ута мураккаб жараённи самарали бошкариш буйича тавсия ва таклифлар ишлаб чикишни кийинлаштиради.

Тадк,ик,отнинг асосий натижалари. Урбанизация оддий шахар ахолиси сони ва салмоFининг купайишини курсатувчи, ижобий ва салбий окибатларга олиб келувчи жараён эканлиги, урбанизация иктисодий ривожланиш даражаси билан, айникса индустраллаштириш жараёни билан алокадорлиги, урбанизациянинг Узбекистонда шаклланиши ва ривожланишининг энг умумий хусусиятларига бах,о бериш билан ушбу тадкикотни давом эттириш зарурлиги асослаб берилди. Урбанизация суръатлари ва даражаси туFрисида суз юритадиган булсак, кейинги йилларда дунё ахолиси ичида шахар ахолисининг улуши мунтазам равишда ошиб борган. XVIII асрнинг дастлабки даврида дунё ахолисининг 3 фоиз атрофидаги кисми шахарларда яшаган. Бу курсаткич XIX аср бошига келиб 14 фоизга, 1950 йилда 29 фоизга, 1990 йилда 45 фоизга, 2001 йилда 47 фоизга тенг булди. Шахар ахолисининг улуши 2010 йилда 50 фоиздан ошиб кетди, 2017 йилда эса 54 фоизга тенг булди2.

Дунё ва ундаги йирик регионларнинг урбанизация даражаси 2017 йилда 1-жадвалдаги каби курсаткичларга эга булди.

Урбанизация жараёнининг Узбекистондаги холати XX асрнинг иккинчи ярмида деярли кам узгарди. Урбанизациянинг умумий даражаси янги асргача булган даврда 36,5-37,5 фоиз уртасида

1 Госкомстат Республики Узбекистана. Статистический ежегодник. - Т., 2018. -С. 145-147.

2 Экономическая урбанизация. - М.: Фонд «Институт

экономики города», 2018. -С. 109-110.

сакланиб к,олди. Узбекистон Республикаси Вазир-лар Махкамасининг 2009 йилдаги 66-сон карорига биноан республикада катор кишлок фукаролари йиFинлари ва катта кишлоклар шахарчалар к,аторига утказилди. Бунинг натижасида шахарчалар сони 113 тадан 1085 тага етказилди ёки 972 тага купайтирилди. Урбанизация даражаси 2009 йилда 51,6 фоизни ташкил этди. Кейинчалик ушбу курсаткич к,иск,ариб 2017 йилда 50,6 фоизга тушиб колди. Бир караганда Узбекистонда урбанизация даражаси талаб даражасига етгандай булиб тую-лади. Биз урбанизацияга берган таърифимизнинг биринчи к,исмида шахарлар сони ва шахар ахоли-сининг усиши деб таъкидлаган эдик. Хак,ик,атан хам шундай буляпти, лекин таърифнинг иккинчи к,исми бажарилгани йук,. Шахар ахолисининг улуши 50,6 фоизга етган булса хам, 972 та ахоли пункти шахарчалар сонини 1085 тага етишини таъминла-ган булса хам, ахоли пунктларининг ичида битта хам «урбанизация элтувчи» шахар вужудга кел-мади. Янги ахоли пунктларининг барчаси шахарчалар к,аторига кушилди. Шахарлар сони эса чорак аср олдин канча булса, шунчалигича (119) колди3.

Хулоса ва таклифлар. Урбанизация одамлар уртасида мулок,от урнатиш учун кулай хисобланган хаёт турмуш тарзини шакллантиради, касбий йуналишни узгартиради, ахолининг ижтимоий фаолиятини кескин оширади. Узбекистонда урбанизация жараёнининг хозирги холатини яна хам

3 Госкомстат Узбекистана. Статистический ежегодник. - Т., 2018. -С. 187-189.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 5(125)

кенг ва чукур тадкик этишда илмий ва амалий жараёнлар ахамияти ошиб боради.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 10 январдаги «Урбанизация жараёнла-рини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тутрисида»ги ПФ-5623-сон фармони юртимиздаги урбанизация жараёнларининг асосий йуна-лишларини белгилаб берди. Фармонда мамла-катда урбанизация жараёнларининг биринчи йуналиши сифатида мутлако янги уй-жой сиёса-тини амалга ошириш, шу жумладан, кам ва урта даромадли оилалар учун арзонлаштирилган турар жойларни куришга йуналтирилган инвестиция-ларни куллаб-кувватлаш белгиланди. Фармоннинг яна бир мухим жихати, охирги йилларда кишлок жойларда яшаётган ахолининг шахарларга кучишига булган маъмурий тусик,ларни бартараф этишга каратилганлигидир. Фармонда мамлака-тимизда урбанизация жараёни ривожланишини таъминлаш билан алокадор масалаларнинг деярли барчаси узининг ечимини топмокда.

Шу билан бирга шахарларнинг худудий ташкил этилганлиги, худудий таркиби уларнинг самарали фаолият курсатишини куп жихатдан белгилаб беради. Шахарлар сонининг купайиб, урбанизация жараёнининг чукурлашиши уларнинг ичида катта ва йирик шахарлар сони ва улушининг усиши билан ботланган. Бундай шахарлар урбанизация жараёни ривожланишини белгилаб

бериши билан бирга атроф-мухитнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишида «усиш кутблари» вазифасини хам бажаради. Бу уринда йирик рус шахаршунос олими Г.М.Лаппонинг куйидаги сузлари уринлидир: «Шахарлар худудининг иктисодий каркаси, ахоли пунктлари тизимида рахбар, кумондон булиб хизмат килади. Энг мухими якка шахар эмас, балки шахар агломера-цияларининг атроф-мухит билан узаро алока-дорлиги унинг бажараётган вазифаларини хам, унда яшаётган одамларнинг юриш-туришига хам жуда катта таъсир курсатади. Агар у «урбанизация элтувчи» хисобланса, таъсир самарадорлиги яна хам ошади, кучаяди. Чунки унда мамлакат иктисодий салохиятининг катта кисми туплан-ганлиги сабабли, уни «ривожланиш кутби» деб хам аташ мумкин.

Бир караганда пойтахт минтакасига хос курсаткичлар унчалик катта эмасдек туюлади. Аслида урбанизация жараёнида микдор эмас, балки сифат, яна хам аникрок килиб айтганда «шахар турмуш тарзи»ни элтувчи катта ва йирик шахарларнинг мавжудлиги хал килувчи ахамият касб этади. Бундай шахарлар эса Тошкент минта-касида анча сероб. Мазкур холат юкорида таъ-кидланган фикрларимизни яна бир бор тас-диклайди.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 10 январдаги «Урбанизация жара-ёнларини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тутрисида»ги ПФ-5623-сон фар-мони.

2. Лаппо Г.М. Рассказы о городах. - М.: «Мысль», 1972. -С. 3.

3. География ва глобализация: назария ва амалиёт. Халкаро-илмий амалий конференция материаллари. - Андижон: 2018. -617-б.

4. Каюмов А.А. Шахарлар ва шахар агломерацияларининг минтака ривожланишидаги ахамиятини тадкик этишнинг илмий асослари. // «География ва глобализация: назария ва амалиёт» мавзусидаги Халкаро илмий-амалий конференция материаллари. Андижон, 2018. -11-16-6.

5. Худяев И.А. Эволюция пространственно-иерархической структуры региональных систем расселения. Автореферат диссертации на соискателя ученой степени кандидата географических наук. - М., 2010. -С. 23.

6. Косарева Н.Б., Полиди Т.Д. Экономическая урбанизация. - М.: Фонд «Институт экономики города», 2018. -С. 419.

7. Экономисты — за урбанизацию. Как миграция в Ташкент обогатит Узбекистан. -Коттегеап^., 2017.13.04 (1587).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 5(125)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.