42Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
UMUMIY O'RTA TA'LIM MAKTAB O'QUVCHILARIDA "MODDA MIQDORI" TUSHUNCHASINI NOSTANDART TOPSHIRIQLAR ASOSIDA
SHAKLLANTIRISH
Ushbu maqola umumiy o'rta ta'lim maktablarida molekulyar fizikaning "Modda miqdori" mavzusini o'qitishda nostandart (masala va test) topshiriqlardan foydalanib o'qitish metodikasini takomillashtirishga qaratilgan.
Kalit so'zlar: Nostandart topshiriq, taxminiy javob, molekulyar fizika, test, modda miqdori, real gaz, konsentratsiya, modda miqdori, molekulalar soni, ijodiy fikrlash, mantiqiy fikrlash, kuzatish.
This article aims to improve the teaching methods of non-standard (problem and test) tasks in the teaching of molecular physics in general secondary schools.
Keywords: Non-standard task, approximate answer, molecular physics, test, amount of matter, real gas, concentration, amount of substance, number of molecules, creative thinking, logical thinking, observation,.
Molekular fizikaning predmeti shundan iboratki, u makroskopik jismlarning (gazsimon suyuk va qattiq jismlarning) fizik xossalarini, shuningdek bu jismlarni tashkil qiluvchi mikrozarralar (atomlar, molekulalar, ionlar)ning issiqlik harakati va o'zaro ta'siri tufayli bo'ladigan fizik jarayonlarni o'rganadi.
Modda miqdori. 1 mol - moddaning shunday miqdoriki undagi atom (molekulalar) soni 12 g ugleroddagi atomlar soniga teng. Shunga asosan modda midorining birligi mol deb qabul qilingan. Modda miqdori v(nyu) xarfi bilan belgilanadi. Avogadro doimiysi fundamental fizik kattalik bo'lib uning son qiymati Na = 6.022 * 1023 1/mol gateng.
1) Modda molekulalar sonini aniqlash formulasi: N = vNA
Jo'raqo'zi Shukurjon o'g'li Baratov
mustaqil tadqiqotchi
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
2) Modda miqdorini aniqlash formulasi: v
(mol)
na v '
Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
3) Modda miqdori bir mol bo'lgan moddaning massasiga molyar massa deyiladi va M harfi bilan belgilanadi.
4) Har qanday moddaning bitta molekulasi massasini hisoblash:
M
=— (kg)
5)
6) 7)
Ixtiyoriy moddaning massani aniqlash: m = m0NA (kg)
M
Yuqoridagi (4) va (5) ni birlashtirsak: m = — N (kg)
(1) va (6) ifodadan quydagicha
(1 ) va (7) chi formulani birlshtiramiz: N = — NA
8)
9) Hajm birligidagi molekulalar soniga konsetratsiyasi deb ataladi va n harfi bilan belgilanadi. _ N / 1
modda molekulalaring
n
V v
m
10) Konsenratsiya formulasini yana bir ifodasi: n
1 m
-na = —
v M
mr
Mavzuga doir nostandart topshiriqlar:
1) Jadvalni to'ldiring: Kundalik hayotimiz ishlatiladigan moddalarning molyar massasini quydagi hisoblashdan foylalangan holda to'ldiring.
azot gazi (N2) \i2 = 28
mol
metan
gazi (CH4) |i3 = 16—, karbonat angidrid gazi (C02) \i4 = 44
mo]
mo]
osh tuzi
(NaCl) \is = 58^, is gazi (CO) \i6 = 28^,propan (C.H9) \i7 = 44^, havo |ja=29 g/mol.
Jadvalni yuqoridagi ma'himotlardan foydalanib to'ldiring
№ Moddaning turi Kimyoviy formulasi Molyar massa g/mol Bitta molekulaning massai
1 Kislorod
Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologivalarning dolzarb muammolari va vutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
2 Azot
3 Metan
4 Karbonat angidirid
5 Osh tuzi
6 Is gazi
7 Propan
8 Havo
XBS da massa birligi kg deb qabul qilingan, shunig uchun molyar massa birligini 1 g/mol = 10-3 kg/mol teng bo'lganli uchun almashtirib olamiz.
M
■ ■i- = — (kg) bitta molekulaning massani hisoblash formulasidan yuqoridagi
moddalarning barchasini molekulasining massani hisoblaymiz
m
01
m02 =
=
m04 =
m-05 =
32 *10~2
6*1023
23*
6*1023
16*10_a
6*102a
44*10_a
6 *1023
53*10~a
6*1023 -a
-3 1=1-1=1- 10 - kg (kislorod uchun)
m
06
m07 =
m-03 =
23*10 6*1023 44*10_a 6*1023 29*10~3 6*102a
■ = 4 67 ■ 10"- kg (azot uchun) = ^ i;:/ 10"- kg (metan uchun) = / 10""^ (karbonat angidirit uchun) = i:':7 10"- kg (osh tuzi uchun) = - i':':7 10"- kg (is gazi uchun) = 7 33 10": kg (propan)
= - !:! 3 10 : kg (havo uchun)
2) Havo tarkibida juda ham gazlar ko'p shundan 78 % azot, 21 % kislorod va qolgan qismini boshqa inert gazlar tashkil etadi. Agar havo tarkibini faqat kislorod va azotdan iborat deb hisoblasak, bu gazlarning molyar massalari
/¿(02) = 32 ^-, =
moi
Savol: Bu ikki gazning havo tarkibidagi foiz miqdorlarini bilgan holda qaysi gazning foiz miqdori ko'p va qanchaga?
28
9
mol
Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
Javob: Havo tarkibida azotning foiz ulushi ko'p va azotning foiz ulushi kislorodnikidan 57 % ga ko'p.
Savol: Havo tarkibidagi bu gazlar molekulalarning harakat tezligi qaysi birida
katta?
Javob: Azot va kislorodning molyar massalariga yoki bitta molekulasining
massasiga e'tibor qaratsak ¿¿(o2) = = 28 g/mol azotning molyar massa
kichik va gazlar bir xil temperaturada azotning o'rtacha kvadratik tezligi katta bo'ladi.
Savol: E'tiborimizni gravitatsiyaga, butun olam tortishish qonuniga qaratsak har bir gaz bitta molekulasining massasini 1-hisob kitoblardan olamiz. Bunda qaysi gazning yerga tortilishi katta bo'ladi?
Javob: Bitta molekulasing massasi katta bo'lgan gazning yerga tortilish kuchi katta bo'ladi, ya'ni kislorodning yerga tortilishi katta bo'ladi.
3) Kimyoviy elementlar davriy sistemasini doskada namoyish etamiz.
Savol: Davriy sistemadagi moddalarni bir moldan olinganda molekulalar soni qancha bo'ladi? (1 mol olinganda)
Javob: Avogadro sonini modda miqdorini ko'paytirsak moddagi molekulalar soni kelib chiqadi. Demak bundan har qanday moddaning bir molida Avogadro soniga teng miqdorda molekula boladi.
Savol: Bir mol vodoroddagi atomlar soni, bir mol kisloroddagi atomlar sonidan necha marta ko'p?
Javob: Har qanday molekulaning bir moli tarkibida Avogadro soniga teng atom mavjudligi uchun molekulalar soni o'zaro teng bo'ladi va ularning atomlar sonining nisbati birga teng.
Savol: Quyidagi modda tarkibida nechta atomdan tashkil topgan va qancha element qatnashgan? ( H2S04f)
Javob: Sulfat kislotadagi atomlar soni 2 ta vodorod (2H), bitta oltingugurt (S), 4 ta kislorod (4O) atomidan tashkil topgan jami atomlar soni 7 ta atomdan tashkil topgan, bu modda tarkibida 3 ta element qatnashgan bular (vodorod, oltingurgut, kislorod).
Savol: Davriy sistemadagi ixtiyoriy bitta elementlarning bitta molekulasining massasini toppish uchun ... (bir tanlovli savol, yuqoridagi mavzu uchun nazariy qismdan foydalaning)
Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologivalarning dolzarb muammolari va yutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
A) moddaning molyar massasini Avogadro soniga bo'lish kerak
B) moddaning molyar massasini Avogadro soniga ko'paytirish kerak
Javob: A.
Xulosa. Bu maqolada umumiy o'rta ta'lim maktabinig 9-sinf o'quvchilarida molekulyar fizikaning "Modda miqdori" mavzusini nostandart topshiriqlar (masala va test) asosida tashkil etildi. Bunda mavzuga doir savollar va topshiriqlar qo'llanilgan. Bundan maqsad o'quvchilarda fanga va hayotiy jarayonlarga bo'lgan qiziqishni ko'proq uyg'otish va fanlararo o'zaro bog'likni ularga singdirishdan iborat.
REFERENCES
1. Habibullayev P.Q., Boydedayev A., Bahromov A.D., Burxonov S.O. Fizika: umumiy o'rta ta'lim maktablari 6-sinfi uchun darslik / Qayta ishlangan uchinchi nashr. — T.: «O'zbekiston milliy ensiklopediyasi», 2017. — 176 b.
2. Habibullayev P.Q., Boydedayev A., Bahromov A.D., Usarov J.E., Suyarov K.D., Yuldasheva M.K. Fizika: Umumiy o'rta ta'lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik / Qayta ishlangan va to'ldirilgan 3-nashri - «O'qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent - 2019. - 176 b.
3. Нестандартные проблемы физики. Для уроков естествознания / А.И. Семке.
- Ярославль: Академия развития, 2007. - 320 с.
4. Хужанов Э.Б.. Преподавание физики в общеобразовательных школах на основе статистического метода / Проблемы современного образования. Электронный журнал. http://www.pmedu.ru - Москва, 2019. - № 1.
5. Xujanov E.B., Baratov J. Molekulyar fizika va termodinamika asoslaridan nostandart darslarni musobaqa shaklida tashkillashtirish metodikasi / Fan va jamiyat
- Nukus, 2021 - № 1 (2-seriya).
6. А.Ж. Сейтов, Ф.Х. Абдумавлонова. Решение геометрических задач с помощью математического пакета MAPLE. Academic research in educational sciences, 2021. T.2 №6 Pp.933-941.
7. S.Kh.Khasanova A.J.Seytov, A.J. Khurramov, S.N.Azimkulov, M.R.Sherbaev, A.A.Kudaybergenovю. Optimal control of pumping station operation modes by
Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologivalarning dolzarb muammolari va vutuqlari
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
cascades of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, 2021. Tom 8. №4. Pp. 17177-17185.
8. А. Ж. Сейтов А. Р. Кутлимурадов Р. Н. Тураев Э. М. Махкамов Б. Р. Хонимкулов. Оптимальные управления водных ресурсов крупных магистральных каналов с каскадом насосных станций ирригационных систем. academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 2 | 2021 ISSN: 21811385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24411/2181-13852021- 00193. Стр. 265- 273.
9. А.В. Кабулов, А.Ж. Сейтов, А.А. Кудайбергенов. Критерий управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. ILIM ham JAMIYET. Стр. 6-8
10. АЖ Сейтов, БР Ханимкулов, М Гаипов, О Хамидуллаева, НК Мурадов. Численные алгоритмы решения задач оптимального academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 8 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-153-160 Academic Research, Uzbekistan 159 www.ares.uz Управления объектами каршинского магистрального канала. Academic research in educational sciences. T. 2 № 3 pp. 1145- 1145.
11. А.Ж. Сейтов, Б.Р. Ханимкулов, М.А. Гаипов, М.Р. Юсупов. Зарафшон дарёси окимининг хосил булишига атмосфера ёгинлари ва хдво хдроратининг таъсири. Academic research in educational sciences. T.2 №5. Стр. 156-162.
12. A.A. Kudaybergenov A.J. Seytov, A.R. Kutlimuradov, R.N. Turaev, N.K. Muradov. Mathematical model of optimal control of the supply canal to the first pumping station of the cascade of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. T. 8 № 3 pp. 1679016797.
