Научная статья на тему 'УГОЛОВНО-ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ ТРАНСПЛАНТАЦИИ ОРГАНОВ И ТКАНЕЙ (КЛЕТОК) ЧЕЛОВЕКА'

УГОЛОВНО-ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ ТРАНСПЛАНТАЦИИ ОРГАНОВ И ТКАНЕЙ (КЛЕТОК) ЧЕЛОВЕКА Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
295
30
Читать
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
трансплантация / человеческие органы и ткани (клетки) / донор / реципиент / медицинское право / уголовное право / Уголовный кодекс / ответственность / санкция. / transplantation / human organs and tissues (cells) / donor / recipient / medical law / criminal law / Criminal code / punishment / sanction.

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Бинакулов Алижон

В данной статье исследуются история трансплантации, медицинские и правовые аспекты трансплантации органов и тканей (клеток) человека, а также ответственность за незаконную трансплантацию. Рассматриваются вопросы совершенствования законодательства в этой области, а также научные взгляды ученых на эту тему.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
Предварительный просмотрDOI: 10.24412/2181-919X-2020-104-111
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CRIMINAL-LEGAL ASPECTS OF HUMAN ORGAN AND TISSUE (CELL) TRANSPLANTATION

This article examines the history of transplantation, medical and legal aspects of transplantation of organs and tissues (cells) of a person, the responsibility for illegal transplantation, and the improvement of legislation in this area, as well as the scientific views of scientists on this topic.

Текст научной работы на тему «УГОЛОВНО-ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ ТРАНСПЛАНТАЦИИ ОРГАНОВ И ТКАНЕЙ (КЛЕТОК) ЧЕЛОВЕКА»

UDC: 343.3(042)(575.1)

Бинакулов Алижон

Тошкент давлат юридик университетининг Ихтисослаштирилган филиали "Жиноят-хукукий фанлар" кафедраси укитувчиси E-mail: alijonbinakulov@gmail. com

ИНСОН ОРГАНЛАРИ ВА ТУЦИМАЛАРИ (^УЖАЙРАЛАРИ)НИ ТРАНСПЛАНТАЦИЯ ЦИЛИШНИНГ ЖИНОИЙ-^УЦУЦИЙ ЖИ^АТЛАРИ

Аннотация. Мазкур мацолада трансплантациянинг тарихи, инсон аъзолари ва туцималари (ху-жайралари)ни трансплантация цилишнинг тиббий ва хуцуций жщатлари, шунингдек, ноцонуний трансплантация учун жавобгарлик ва бу борадаги цонунчиликни такомиллаштириш хамда мавзу юза-сидан олимларнинг илмий царашлари урганилган.

Калит сузлар: трансплантация, инсон аъзолари ва туцималари (хужайралари), донор, реципиент, тиббиёт хуцуци, жиноят хуцуци, Жиноят кодекси, жавобгарлик, санкция.

Бинакулов Алижон

преподаватель кафедры «Уголовно-правовые дисциплины» Специализированного филиала Ташкентского государственного юридического университета

УГОЛОВНО-ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ ТРАНСПЛАНТАЦИИ ОРГАНОВ И ТКАНЕЙ (КЛЕТОК) ЧЕЛОВЕКА

Аннотация. В данной статье исследуются история трансплантации, медицинские и правовые аспекты трансплантации органов и тканей (клеток) человека, а также ответственность за незаконную трансплантацию. Рассматриваются вопросы совершенствования законодательства в этой области, а также научные взгляды ученых на эту тему.

Ключевые слова: трансплантация, человеческие органы и ткани (клетки), донор, реципиент, медицинское право, уголовное право, Уголовный кодекс, ответственность, санкция.

Binakulov Alijon

Lecturer of the Department of Criminal Law, Specialized Branch of Tashkent State University of Law

CRIMINAL-LEGAL ASPECTS OF HUMAN ORGAN AND TISSUE (CELL)

TRANSPLANTATION

Abstract. This article examines the history of transplantation, medical and legal aspects of transplantation of organs and tissues (cells) of a person, the responsibility for illegal transplantation, and the improvement of legislation in this area, as well as the scientific views of scientists on this topic.

Keywords: transplantation, human organs and tissues (cells), donor, recipient, medical law, criminal law, Criminal code, punishment, sanction.

Хрзирги мураккаб вазиятда согликни сак-лаш сохаси бошка сохалар каби шиддат билан ривожланмокда. Айни дамда жахон микёсида хукм сураётган COVID-19 пандемияси шароитида бу соханинг канчалик мухим эканлиги, инсони-ятнинг хаёти ва соглиги бутун бошли согликни саклаш тизимига богликлиги яна бир карра намоён булмокда.

Мазкур жараёнларда инсон хаётини саклаб колиш катта ахамиятга эга ва унинг яшаш хамда фаровон турмуш тарзига эга булиш хукуки халкаро ва миллий хужжатлар билан кафолатланган хисобланади. Инсон органлари трансплантацияси технологияси илмий йуналишда органлар етишмовчилиги касаллиги билан касалланган шахсларга хаёт совгаси сифатида намоён булди ва шу оркали дунёда канчадан-канча инсонлар хаёти саклаб колишга эришилмокда.

Инсон саломатлиги сифатли хаёт кечириши-нинг асо сий омиллариданбирихисобланади. Шу борада инсон хукуклари каторида энг мухимла-ридан бири - согликка булган хукукдир. Яъни саломатликка булган хукук деганда биз инсон-ни нафакат сог-саломат булиш хукуки, балки соглом турмуш, соглом хаёт кечиришига керак булган барча шарт-шароитлар билан таъмин-ланиш, давлат хамда халкаро хамжамият томо-нидан химояланишини тушунимиз даркор.

Узбекистан Республикаси Президенти Ш. Мирзиёев 2019 йил Олий Мажлисга муро-жаатномасида "Халкимиз саломатлигини мус-тахкамлаш, соглом турмуш тарзини карор топти-риш, биз учун хаётий мухим масаладир", - деб таъкидлагани бежиз эмас.

Узбекистан Республикаси Конституцияси-нинг 24-моддасида хам кайд этилган:

"Яшаш хукуки хар бир инсоннинг узвий хукукидир. Инсон хаётига суикасд килиш энг огир жиноятдир".

Албатта, согликка булан хукук айнан хар бир инсоннинг яшаш хукукидан бошланади.

Шунингдек, инсон органлари ва тукималари (хужайралари)ни трансплантация киилиш масаласи бугунги куннинг асосий, мухокамали ва уз ечимини кутаётган муаммолардан бири хисобланиб, трансплантация тиббиётнинг фанлараро, биоэтика ва хукукнинг сохаси сифатида урганилиб келинмокда.

Тиббиёт сохасидаги сунгги ютуклар муно-сабати билан инсон органлари ва тукималари уз

эгаларидан фарк киладиган, уз хаётларини "яшай бошладилар", чунки инсон органлари ва тукима-лари шахсият хусусиятларини аникламайдиган анатомик шаклланишлар сифатида тавсифланади.

Трансплантология лотинча "transplantare" -"кучириб утказиш" деган маънони билдиради. Фан сифатида трансплантация нисбатан ёш фан-лардан бири хисобланади. Унинг келиб чикиши жаррохлик билан боглик булиб, унинг тарихи бир неча асрларни уз ичига олади.

Инсон органлари ва тукималарини трансплантация килиш — бу беморда булмаган ёки би-рон-бир тарзда, донор ёки одам мурдасидан ор-ганлар ва тукималарни туплаш, уларни киритиш, саклаш ва саклашга асосланган ва жаррохлик опе-рацияси ёрдамида амалга ошириладиган шикаст-ланган аъзолар ва тукималарни алмаштиришнинг операцион тартиби [1].

Биз хам юкорида келтирилган олимларнинг фикрларига кушилган холда унга куйидагича: "Инсон органлари ва тукималарини трансплантация килиш — тирик шахс ёки унинг жасадидан ор-ганлар ва тукималарни факатгина розилик билан хамда гаразгуйлик ва тижорат максадисиз тиббий йул билан, клиник шароитларда жаррохлик опе-рацияси ёрдамида амалга ошириладиган жараён-дир" деб таърифлашни жоиз топдик.

Энди эса органлар трансплантациясининг тарихини хронологик равишда куриб чикадиган булсак, куйидаги врач ва жаррох-транспланто-логлар томонидан хайвон ва инсонларда амалиёт (эксперимент)лар олиб борилган ва синаб курил-ган:

1902 йил Е. Улман биринчи марта итларда буйракни трансплантация килиш буйича экспери-ментал уринишни амалга оширган;

1905 йил биринчи марта итларда юракни трансплантация килиш буйича экспериментал ку-чириш амалга оширилган;

1923 йил АКТТТда. биринчи марта куйиш билан жарохатланган фарзандга онасининг терисини ку-чириб утказишган;

1933 йил Ю. Воронов биринчи марта дунёда жасад буйрагини кучириб утказиш амалиётини утказилган.

Эътиборли жихати 1954 йил Америка Куш-ма Штатларининг Бостон шахрида Жосеф Мур-рай дунёда биринчи марта гомозигот эгизаклар-нинг буйрагини кучириб утказган. Бу пластик

12.00.08 - жиноят х,у;у;и. криминология. жиноят-ижроия ху;у;и

жаррохлик учун 1991 йилда Нобель лауреати со-вриндори булган. Хрзирги кунда хам бу энг куп амалга ошириладиган операциялардан биридир.

Шундан сунг СССРда х,ам бундай тажриба си-новдан утказилган булиб, 1965 йил Б. Петровский томонидан биринчи марта клиник шароитларда буйрак трансплантацияси мувафавдиятли амалга оширилган.

Келтирилган операциялардан кейин би-рин-кетин турли органлар устида бундай си-нов операциялари амалга оширила бошланган. Масалан, 1966 йил Лондонда мия улими х,а^и-да концепция ху^у^ий расмийлаштирилган, 1968 йилда эса Гарвард тиббиёт мактабида мия улими билан богли^ ани^ критерия (мезон)лар белгиланган.

Бугунги кунда хам долзарб хисобланган, инсоният хаётини са^лаб ^олиш учун ^илин-ган илк юрак кучириб утказиш операциясини 1967 йил К. Бернард (Жанубий Африка Республи-каси) жахонда биринчи булиб бажарган. Ушбу жаррохлик амалиёти реципиенти 54 ёшли эркак коронер юрак касаллиги ва инфарктдан кейин-ги чап ^оринча аневризмаси билан касалланган, донор эса мия травмаси натижасида вафот этган 25 ёшли аёл булган.

Барча харакатлар илмий асослар билан исбот-лангани каби органлар трансплантациясининг хам илмий асослари XIX асрнинг бошларида яра-тилган.

Рус олимларидан Е.А. Капитонова, О.В. Романовская ва Г.Б. Романовский [2] уз монография-ларида: "Апокрифнинг сузларига кура III асрда авлиёлар Сосмас ва Дамиан эндигина вафот этган Эфиопиянинг оё^ларини уз беморларига мува-фавдиятли трансплантация ^илдилар, уларга уз-ларининг фаришталари ассистентлик ^илишган", - дея келтиришади.

Бундан таш^ари, статистик маълумотларга эътибор ^аратадиган булсак, Жахон Согли^ни Са^лаш Ташкилоти томонидан тавдим этил-ган статистик маълумотларга кура биргина 2015 йилда 27397 донор томонидан 119873 та орган кучириб утказилган булса, бутун дунё буйича эса 79984 та буйрак ва 26151 та жигар органлари донордан реципиентга кучириб ут-казилган. Бу эса орган кутиб навбатда турган фу^ароларнинг бор-йуги 10 фоизинигина таш-кил этади [3].

Трансплантация жараёнларини утказиш мик-дори буйича АКШ дунё давлатлари ичида биринчи уринда булиб, йилига америкалик врачлар 10 мингта буйрак, 4 мингта жигар ва 2 мингта юрак кучириб утказадилар.

Узбекистан Республикасида хам трансплантация амалиётлари амалга оширилган, бирин-чи марта 1972 йил 14 сентябрь куни академик O.A. Арипов биринчи буйрак трансплантацияси-ни утказган.

Мамлакатимизда амалга оширилган трансплантация амалиёти статистикасига назар ташлайдиган булсак, 1972-1975 йилларда буйрак кучириб утказишлар сони - 348 та, шундан 311 таси мархум донордан, 1997-2006 йиллар -тирик донорлардан 42 та, 2011-2015 йиллар — ти-рик донорлардан 48 та, Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 23 октябрдаги 859-сонли карори асосида 2017-2019 йилларда академик В. Вохидов номи-даги Республика ихтисослаштирилган хирургик марказида академик Ф.Г. Назирова ва академик С.В. Готе бошчилигида биринчи маротаба тирик шахс, донордан бугунги кунда 4 та жигар ортото-пик трансплантацияси амалга оширилган.

Уртача бир кунда 15 киши органларни кутиб вафот этади, аммо уларни кимдир куткариб (саклаб) колиши мумкин эди - бу хар 96 дакикада кимдир вафот этади дегани [4].

"Хдр йили олдини олиб колиш мумкин булган холатларда органлар трансплантацияси учун минг-лаб инсонлар халок булади" [5].

Россияда трансплантологиянинг пайдо булиши рус жаррохи Н.И. Пирогов номи билан боглик булиб, адабиётларда у томонидан 1835 йилдаёк "Бурун аъзосининг пластик операциясини амалга оширишнинг мухим жихат-лари" мавзусида маъруза килгани келтирилади. Маърузада Пирогов биринчи маротаба органлар ва тукималар кучириб утказиш буйича аник му-аммоларни санаб утади ва унинг келажак ис-тикболи хакида кизикарли фикр ва фактларни айтиб беради [6]".

Н. Пироговнинг дастлабки ишларида килган хулосалари уша вакт учун жуда мухим булиб, катъий хужжатлаштирилган, илмий асосланган ва айни пайтда чукур тахлил ва жаррохлик амалиёти-нинг натижаси эди. Улар кузатишлар ва дастлабки тажрибалар асосида, шунингдек, аник фактлар сифатида такдим этган. Улар хайвон органлари

булаклари, тукималари ва органларини кучириб утказиш хакидаги таълимотга асос булган.

Уша йилларда Н. Пироговнинг шериги Киев университетининг доценти Ю. Шимановский булиб, хусусан, у суякларни кучириб утказишни таклиф килиб, уни амалга оширди ва биринчи бор куйидаги хулосага келди: «...организмнинг мураккаброк кисмлари кулай шароитда хакикий эгасидан ажратиб олиниб, хаёт фаолиятининг хеч бирини йукотмасдан бошкасига утказилиши мумкин» [7]. Унинг баъзи фаразлари 30-йиллардаги М. Смит ва бошка Америка жаррохлари асарла-рида уз амалий тасдигини топганлигини гувохи булишимиз мумкин [8].

Шундай килиб, юкорида келтирилган транс-плантологиянинг янги усуллари мазкур сохада бурилиш ясаган ва тиббиётда улкан натижалар олиб келган.

Жахонда куплаб динлар мархумнинг жасади-га зарар етказишни такиклайди. Дунёвий нуктаи назардан инсоннинг улими унга тегишли булган нарсаларга нисбатан уз иродасининг таъсири-ни бузмайди. Бу ироданинг ифодаси унинг ёзма такдимоти (иродаси) ёки огзаки иродаси булиши мумкин.

Жасадларда орган трансплантациясини амал-га оширишда органларни кабул килиш тартиби ва потенциал реципиентлар уртасида трансплантология ресурсларининг етишмаслиги билан боглик булган ахлокий муаммолар мавжуд.

Демак, органлар айнан мурдалардан оли-ниши максадга мувофик экан. Лекин асли-да мурдалардан олинадиган органлар ким-ларга тегишли? Бу хам ахлокий, хам хукукий жихат хисобланади. Бу хакида О.Б. Галибин ва И.Г. Беляевалар узларининг "Органлар транс-плантацяси: ахлокий ва хукукий жихатлар" номли маколасида шундай ёзади: "ушбу масала буйича учта ёндашув кулланилади: онгли розилик тамо-йиллари (ахборот розилиги), розилик презумпция-си ва органларни мунтазам йигиш. Мамлакати-мизда жасадларни трансплантация килиш учун мос булган органларнинг мунтазам йигилиши узок вактдан бери ушбу масалани хал килишнинг асосий туридир. Шу билан бирга, хокимият уз ихтиёри билан мархумнинг жасадини бошкари-ши мумкин. Бундай холда утилитар этиканинг урнатилиши амалга оширилади, унга кура агар харакат купчилик учун энг куп фойда келтирса,

ахлокий жихатдан окланади. Бирок бу инсоннинг танасини (хатто улимдан кейин хам) бошкариш хукукини бузади ва мархум оиласининг ахлокий кадриятларига таъсир килади, баъзи холларда ка-риндошларига кушимча ахлокий шикаст етказади

[9].

Куриниб турибдики, мархумнинг органлари-ни йигиш ва саклаш хукумат томонидан рухсат этилган булиб, лекин олинадиган органлар, ал-батта, фойда келтириши лозим, бирок бу мархум оиласининг ахлокий кадриятларига таъсир ки-лади, баъзи холларда кариндошларига кушимча ахлокий шикаст етказиши мумкин, масалан, ке-йинчалик норозиликлар келиб чикиши, пул талаб килиши в. б.

Энди эса Узбекистон Республикасида инсон органлари трансплантацияси билан боглик жа-раёнга ислом уламолари томонидан келтирилган фикрлар ва Узбекистон мусулмонлари идораси фатвоси хайъати билан танишамиз:

"Бисмиллахир Рохманир Рохим. Аллох таоло инсонни жонзотлар ичида мукаррам килди. Бу хакида Куръони каримда шундай мархамат ки-линади: "Дархакикат, (Биз) Одам фарзандларини (азиз ва) мукаррам килдик ва уларни куруклик ва денгизга (от-улов ва кемаларга) миндириб куй-дик хамда уларга пок нарсалардан ризк бердик ва уларни Узимиз яратган куп жонзотлардан афзал килиб куйдик" (Исро сураси, 70-оят).

Демак, инсон ва унинг аъзолари мукаррам, хатто вафот этган кишининг хукми хам шундай-лигича колади, яъни вафот этган кишининг жа-садини хурлаш ёки бирор аъзосини кесиб олиш катта гунох саналади. Инсон аъзоларини сотиш жоиз эмас, чунки у савдо моли хисобланмайди. Инсон аъзолари мулк эмас, уни сотишга шаръан рухсат берилмайди, эваз хам олинмайди, чунки бу мулкида булмаган нарсани сотишдир. Худди шун-дай инсоннинг аъзолари ворисларига хам мулк эмас, улар хам маййитнинг аъзоларини сота ол-майдилар. Одам аъзоларини сотиш унинг хурма-тига, мукаррамлигига зид келади. Шариатимизда-ги яна бир асл коида: мусулмон киши хох тирик, хох улик булсин унга жарохат ёки кесиш билан озор бериш харом хисобланади. Ана шу коидадан бошкасига утиш ёки истисно килишга мажбур киладиган далил булмаса, асл коида уз холида колади. Уламолар инсон аъзоларини трансплантация килиш (кучириш) амалиётининг жоизлигига

"инсонга манфаат бериш ва ундан зарарни даф килиш" шаръий коидасини асос килиб олганлар. Ушбу коидага биноан амалиёт жараёнида бошка бир инсонни халокатга дучор килмаслик шарт булади. Бу амалиётни бажаришда бошканинг хаё-ти учун жуда катта манфаат борлиги сабаб уз аъзоларини олиб, мухтожга куйишга рухсат бе-рилиши инсоннинг аъзолари мукаррам эканини саклаш тушунчасига зид эмас. Икки тараф му-вофик келган такдирда куйидаги шартлар асосида аъзони кучириш амалиёти мумкин булади: 1) бирор аъзосини хадя килувчи одамнинг аъзо-си олинганда унинг хаёти хавф остида колмасли-ги; 2) уз аъзосини хадя килувчи одам ихтиёрий ра-вишда булиши, хеч ким томонидан мажбур килин-маслиги; 3) аъзонинг кучирилишига сабаб, хакика-тан хам, мухтож булган беморнинг касаллиги тиб-биёт жихатидан факат шу йул билангина туза-лиши мумкин деган хулосага келинган булиши; 4) аъзоси олинаётган ва янги аъзо куйилаётган икки тараф учун хам жаррох,лик амалиёти муваф-факиятли тарзда утиши ва кутилган натижага эри-шилиши тажрибаларда кузатилган ва унга ишонч хосил килинган булиши зарур.

Кучириш мумкин булмаган аъзолар:

- бир инсоннинг насли бошкасига утишига сабаб буладиган ирсий аъзолар (эркак ва аёлнинг жинсий аъзолари), шу сифатларни ташувчи ва хо-милага сабаб булувчи аъзолар;

- инсоннинг яшашига бевосита боглик булган юрак каби аъзолар;

- инсоннинг тукис яшашига билвосита боглик булган куз корачиги каби аъзо.

Умуман, инсон шаъни, обруси ва хаётига сал-бий таъсир курсатадиган тиббий амалиётларнинг барчаси шаръан такикланади. Юкорида зикр ки-линган, аъзоларни зарурат булганда кучиришга бир нечта шартлар куйилмокда. Энг мухим нук-та - аъзо кучирилганда хам сотилмайди, балки та-барруъ (эхсон) килинади. Энди баъзида кулокка чалиниб коладиган болаларни угирлаш ва улар-нинг тана аъзоларни сотиш холатларида бир неч-та катта гунохлар жам булади. Бу ерда одамнинг жонига касд килиш бор. Куръони каримда бир одамни нохак улдириш барча одамларни улди-ришга баробарлиги айтилган. Бунинг устига ша-риатимизда мол (товар) деб хисобланмаган нарса (одам аъзолари)ни сотиш - харом пул топишдир. Бундай жирканч гунохга кул урадиган кимсалар-

ни агар тавба килмасалар, дунёда хорлик ва охи-ратда аламли азоб кутади [10].

Мазкур фатводан келиб чикиб, шундай хулосага келишимиз мумкин булади. Кимдир бошка бир инсонга уз аъзоларини бериши унинг хаётига хавф солмаслиги, уз аъзосини хадя килувчи одам ихтиёрий равишда булиши, хеч ким томонидан мажбурий амалга оширилмаслиги, аъзонинг кучирилишига сабаб, хакикатан хам, мухтож булган беморнинг касаллиги тиббиёт жихатидан факат шу йул билангина тузалиши мумкин деган хулосага келинган булиши, органи олинаётган ва янги аъзо куйилаётган икки тараф учун хам жаррохлик амалиёти муваффакиятли тарзда утиши ва кутилган натижага эришилиши тажрибаларда кузатилган ва унга ишонч хосил килинган булиши керак.

Демак, мамлакатимизда хам органларни трансплантация килиш амалиётига фатвода кур-сатилган коидалардан келиб чикиб амалга ошири-лиши лозим.

Бундан ташкари, хозирги вактда мамлакати-мизда тиббиёт сохасидаги трансплантация ин-ститутини тартибга солувчи норматив-хужжатлар базасини такомиллаштириш ва ривожлантириш борасида бир катор ишлар олиб борилмокда. Амалдаги тартибга кура инсон органлари ва туки-маларини трансплантация килишни тартибга со-лувчи Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг "^ариндошлар орасида буйрак ва (ёки) жигар булагини трансплантация килиш тартиби тугрисидаги вактинчалик низомни тасдиклаш хакида"ги 1035-сон карори мавжуд булиб, унда умумий коидалар, трансплантацияга нисбатан курсатма ва карши курсатмалар, трансплантаци-яни бажариш тартиби ва якунловчи коидалар уз аксини топган. Лекин унда трансплантацияни амалга ошириш жараёни, стандартлар ва узаро муносабатлар уз аксини топмаганлиги сабаб-ли Жахон Тиббиёт Ассоциацияси ва ЖССТнинг расмий хужжатлари билан тартибга солинадиган органлар ва тукималарни трансплантация килиш тартибини хисобга олиб халкаро стандартларга мувофик ишлаб чикиладиган ва тижоратлашти-рилишини умуман истисно этадиган "Инсон органлари, тукималари ва (ёки) зужайраларини трансплантация килиш туFрисида"ги конунни кабул килиш ва амалиётга татбик этиш максадга мувофик.

12.00.08 - жиноят х,у;у;и. криминология. жиноят-ижроия ху;у;и

Бундан ташкари, конунчилик учун асос хи-собланиши лозим булган, деярли хозирда барча давлатлар кушилиб, уз конунчиликларига импле-ментация килиб булган куйидаги халкаро хуж-жатларга биз хам ратификация ва имплементация килишимиз даркор:

- ЖССТнинг Инсон органлари, тукималари ва хужайраларини трансплантация килиш буйича рахбарий (бош) принциплари (2020);

- "Тирик органлар савдоси хакида"-ги Бутунжахон врачлар ассоциацияси муро-жаати (1985);

- Бутунжахон врачлар ассоциациясининг ти-рик организмлар савдоси тугрисидаги баёноти (1985);

- "Органлар трансплантацияси хакида"ги Бу-тунжахон врачлар ассоциацияси декларацияси (1987);

- "Инсон органларини трансплантация ки-лишда врачларнинг хулки масалалари" буйича Бутунжахон врачлар ассоциациясининг резолю-цияси (1994);

- "Миллий согликни саклаш органлари томо-нидан самарали мониторингни амалга ошириш зарурлиги хакида"ги резолюцияси (2004);

- "Донорлик ва органлар транспланта-цияси сохасида инсонлар органларини олиб куйиш ва инсонлар органлар савдосини огохлантириш ва тухтатишни самарали хал этиш учун халкаро хамкорликни кучайтириш ва рагбатлантириш йуллари" резолюциялари шулар жумласидан.

Шу билан бирга, юкорида келтирилган барча норматив хужжатларда инсон аъзоларидан ноко-нуний ва тижорат максадларида фойдаланиш жа-вобгарлик белгиланган. Хусусан, ГФР [11] да хам, Япония [12] да хам инсон аъзоларидан тижорат максадларида фойдаланишда жавобгарлик белги-ланган.

Дунёнинг купгина мамлакатларининг конун-ларида трансплантация инсон хукук ва эркинлик-ларини максимал кафолатлари белгилаган бул-са-да, аммо кейинги йилларда инсон органлари (тукималари)нинг "кора бозор" "олди-сотди му-носабатлари", айникса, одам савдоси ривожлани-ши натижасида фанда хамда амалиётда унга оид этик ва хукукий муаммолар келиб чикиши куза-тиляпти. Жахонда ишсизлик, пулга мухтожлик, мажбуриятлар буйича карзлардан кутулиш, савоб

иш килиш, шунингдек, бошка максадларда донор-лик фаолияти жадаллашиб бориб, донор ва реципиент уртасидаги трансплантацияга оид гайрико-нуний "олди-сотди шартномалари" хам тузилиши давом этмокда.

Мамлакатимиз конунчилигига кура инсон органлари ва тукималари олди-сотди шартномаси предмети булиши мумкин эмас. Бундай холатда жиноий жавобгарлик белгиланган булиб, хали хам айрим хорижий мамлакатлар сингари конуний трансплантация буйича юзага келадиган ижтиомий муносабатларни тулик тартибга соладиган махсус конун мавжуд эмас. Мазкур тартиб йулга куйилган купчилик мамлакатлари хам ушбу конунни ишлаб чикиш ва амалга татбик этиш бир мунча тиббий, инновацион, иктисодий, юридик ва этик муаммолар тугдирган. Саналган муаммолар ичида мамлакатда ушбу турдаги операцияни амалга оширишга мухтож шахслар учун донор орган ва тукималарнинг танкислги каби масалалар булса, бошка томондан жамиятнинг бу турдаги операцияларни амалга оширишга булган танкидий фикри хисобланган.

Узбекистонда конуний трансплантация такикланмаган, аммо унинг махсус конуний асослари яратилмагач, унинг ноконуний равишда амалга оширилиши холатлари жиноят латентлиги ошишига олиб келиши мумкин.

Органлар трансплантацияси максадида амалга ошириладиган жиноятлар учун Узбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 133-моддаси (инсон аъзолар ёки тукималарини ажратиб олиш); ЖКнинг 97-моддаси 2-кисми "н" банди (киши аъзоларини кесиб олиб, бошка кишига кучириш (трансплантат) ёки мурданинг кисмларидан фойдаланиш максадида касддан одам улдириш); 104-модда 2-кисми "и" банди (киши аъзоларини кесиб олиб, бошка кишига кучириш (трансплантат) ёки мурданинг кисмларидан фойдаланиш максадида касддан баданга огир шикаст етказиш); 135-модда 2-кисми "к" банди (киши аъзоларини кесиб олиб, бошка кишига кучириш (трансплантат) максадида одам савдоси) моддаларида жиноий жавобгарлик белгиланган ва бу моддалар бланкет диспозицияга эга булиши лозим. Бунда ушбу килмишлар учун жиноий жавобгарликка тортиш учун бошка махсус конунга хавола килиниши, унинг таркибий кисми ёритилиши даркор. Уз урнида ЖКнинг

133-моддасини куйидаги тахрирда баён этиш максадга мувофик:

133-модда. ^онунга хилоф равишда инсон органлари ва (ёки) тукималари (зужайралари) ни ажратиб олиш ёки олиш-сотиш

Шахс тириклигида унинг розилигини олмасдан туриб ёки вафотидан кейин якин кариндошларидан бирининг розилигисиз давлат согликни саклаш муассасаларидан ташкари жойларда бош шифокорнинг рухсатисиз илмий ишлар ёхуд таълим ишлари учун трансплантация килиш ёки бузилмайдиган холатда саклаш (консервация) максадида мурданинг аъзолари ва (ёки) тукималари (хужайралари)ни конунга хилоф равишда ажратиб олиш ёки олиш-сотиш -базавий хисоблаш микдорининг йигирма беш бараваридан эллик бараваригача микдорда жарима ёки беш йилгача муайян хукукдан махрум килиш ёхуд уч юз олтмиш соатгача мажбурий жамоат ишлари ёки уч йилгача ахлок тузатиш ишлари билан жазоланади.

Шунингдек, мазкур модданинг иккинчи ва учинчи кисмларини куйидаги тахрирда баён этиш лозим деб хисоблаймиз:

Уша харакатлар:

а) гаразгуйлик ёки бошка паст ниятларда;

б) хизмат мавкеидан фойдаланган холда;

в) такроран ёки хавфли рецидивист томони-дан содир этилган булса,

уч йилдан беш йилгача озодликни чеклаш ёки уч йилдан беш йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади.

Уша харакатлар:

а) ун саккиз ёшга тулмаганлиги айбдорга аён булган шахсга нисбатан;

б) ута хавфли рецидист томонидан;

в) уюшган гурух томонидан ёки унинг ман-фаатларини кузлаб содир этилган булса,

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

беш йилдан саккиз йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади.

Шу билан бир каторда, донорлик ихтиёрий амалга оширилишини хисобга олиб, унинг маж-бурий амалга оширилиши юзасидан Жиноят ко-дексига янги "Мажбурий донорлик" киритилиши хам максадга мувофик. Сабаби Жиноят кодексига кура шахснинг хаёти ва соглиги мухим объектлар хисобланади. Айбдор шахс жабрланувчига нисба-тан рухий ёки жисмоний тазйик утказиш оркали уни мажбурий донорликка мажбур этиши мумкин.

Юкоридагиларни инобатга олган холда мам-лакатимизда "Инсон органлари, тукималари ва (ёки) хужайраларини трансплантация килиш тугрисида"ги конунни кабул килиш ва унда ку-йидагиларни акс эттириш лозим:

биринчидан, трансплантация муносабатлари буйича аник таъриф, унинг объектлари, субъет-лари реципиент ва донорнинг хукук ва мажбу-риятлари, кафолатлари каби умумий коидаларни белгилаш;

иккинчидан, трансплантациянинг тирик шахс ёки мурдага нисбатан амалга оширишнинг узига хос жихатлари;

учинчидан, трансплантация амалга оширувчи тиббий муассасаларнинг хукукий макоми (улар-нинг хукук ва мажбуриятлари, уларга куйилган талаблар (лицензиялаш, розилик олиш) белгила-ниши даркор.

Бунда конун ижросини таъминлаш максадида ушбу харакатларни амалга ошириш лозим:

1) трансплантацияни амалга оширувчи махсус шифокорлар (врач-трансплантологлар) сафини кенгайтириш, уларнинг малакасини ошириш;

2) хорижий давлатларда фаолият юритаётган махсус шифокорлар билан хамкорликни йулга куйиш;

3) тиббий муассасаларини трансплантацияни амалга оширишда замонавий ва инновацион тиб-бий анжом ва ускуналар билан таъминлаш;

4) уз хохишига кура донорликни амалга оширувчи шахсларни руйхатга олиш, шунингдек, бар-ча фаолиятнинг очиклиги ва шаффофлигини таъ-минлаш максадида махсус база, (интернет сайти ёки махсус платформа ) яратиш;

5) конунга хилоф трансплантация буйича Узбекистон Республикаси Жиноят кодексига ай-рим узгартиш ва кушимчалар киритиш.

Инсон органларининг айримлари уз функ-циясини кайта тиклаши (регенерация жараёни) ни хисобга олган холда трансплантация купгина шахсларнинг хаётини саклаб колишида, уларнинг нормал хаёт кечиришларида мухим ахамият касб этади.

Кайд этиш керакки, тиббий конунчилик бир жойда котиб колиши керак булган хукук сохаси эмас, саломатликни саклаш билан боглик муно-сабатлар вакт утгани сари узгариши, янги ижти-моий муносабатлар пайдо булганида эса янгила-ниши лозим булган хукук сохаларидан биридир.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Problems of transplantation of human organs and tissues: international standards and international experience. Religación. revista de ciencias sociales y humanidades. Nozimakhon Gafurova, Khasan Ochilov, Bobur Sobirov. Vol 4, N° 16, Quito Trimestral, Junio 2019. pp. 714-719, ISSN 2477-9083.

2. Капитонова Е.А., Романовская О.В. и Романовский Г.Б. "Правовое регулирование трансплантологии:. Моногр. - М.: Проспект. - С. 144.

3. Всемирная организация здравоохранения (ВОЗ). URL: http://www.who.int/transplantation/ru/

4. Press Release, Health Res. and Servs. Admin., U.S. Dep't of Health and Human Servs., HHS Will Expand Funds to Study Ways to Increase Organ and Tissue Donations (Apr. 17, 2001) (quoting Secretary of Health and Human Services Tommy G. Thompson), available at http://newsroom.hrsa.gov/releases/2001%20 Releases/organgrant.html

5. Procurement and Transplantation Network, About Donation - The Critical Shortage, at http://www. optn.org/about/donation/criticalShortage.asp (last visited Nov. 10, 2002); see also Robert S.D. Higgins & Roger Evans, Introduction: The Organ Donor Dilemma: Assessing the Need for Organ Donors and Methods to Increase the Supply, in The multi-organ donor: selection and management 3, 8 (Robert S.D. Higgens et al. eds., 1997) [hereinafter The multi-organ donor] ("8% of liver recipients and approximately 5% of kidney recipients may die before an appropriate donor organ becomes available."); Alexander Powhida, Comment, Forced Organ Donation: The Presumed Consent to Organ Donation Laws of the Various States and the United States Constitution, 9 ALB. L.J. SCI. & TECH. 349, 353 (1999) ("Presently, potential organ recipients die while on organ transplant waiting lists.").

6. Пирогов Н.И. О пластических операциях вообще, о ринопластике в особенности // В кн. Собрание сочинений. - М., 1957. - Т. 1. - С. 100-101.

7. Шимановский Ю.К. Операции на поверхности человеческого тела. - Киев, 1865. - С. 3-8; Мирский М.Б. История отечественной трансплантологии. - М., 1985. - С. 15.

8. Богдановский Е.И. Опыт переноса костей от одного животного другому // Медицинский вестник. - 1861. - № 10.- С. 87.

9. Галибин О.В., Беляева И.Г. Трансплантация органов: этические и юридические аспекты // Качественная клиническая практика. - 2006. - № 2. - С. 24-27.

10. Робититул Оламил Исломий хузуридаги Ислом Фи^х,и Академияси ^арори х,амда Узбекистан мусулмонлар идорасининг фатвоси.

11. http://www.1tv.ru

12. http://www.jotnw.or

13. История отечественной трансплантологии. - М., 1985. - С. 15.

14. Узбекистан Республикаси Вазирлар Мах,камасининг "Кариндошлар орасида буйрак ва (ёки) жи-гар булагини трансплантация ^илиш тартиби тугрисидаги ва^тинчалик низомни тасди^лаш х,а^ида"ги № 1035-сон ^арори // Крнун ^ужжатлари маълумотлари миллий базаси. 26.12.2019. 09/19/1035/4226-сон.

15. Ислом фи^х,и академияси ^арори х,амда Узбекистон мусулмонлари идорасининг фатвоси.

16. 1987 йилдаги "Органлар трансплантацияси х,авдда"ги Бутунжах,он врачлар Ассоциацияси Деклара-цияси.https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/202917/WHA44_11_rus.pdf?sequence=1&isAllowed=

17. Салаев, Н. (2020). The issue on implementing the recommendations of international standards on certain categories of convicts in uzbekistan. Журнал правовых исследований, 5(5).

18. Abzalova Kh.M. Criminal and legal definition of murder // Science, research, development #17. Monografia pokonferencyjna. - Belgrade, Serbia, 2019. - P. 350.

19. Murod Urazaliev. The role and importance of preventive measures against violence. Society and innovations. Issue - 1, №02 (2020) / ISSN 2181-1415. - Р. 236-243.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.