Научная статья на тему 'УЧИНЧИСИ ИСТИСНО ҚОНУНИ'

УЧИНЧИСИ ИСТИСНО ҚОНУНИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
12
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
мантиқ / тафаккур / қонун / тўғри фикрлаш / қарамақаршилик / зиддият / мантиқий зиддият / истисни / учинчиси истисно / чин / ёлғон

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ғайратжон Умарович Отажонов

Мақолада мантиқан тўғри фикрлашнинг умумий қонунларидан бири учинчиси истисно қонунининг мазмун-моҳияти очиб берилган, учинчиси истисно қонунининг мантиқий тафаккур жараёнидаги аҳамияти ёритилган ва унинг чин ва ёлғонни, ҳақиқатни аниқлашдаги ўрни кўрсатиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УЧИНЧИСИ ИСТИСНО ҚОНУНИ»

УЧИНЧИСИ ИСТИСНО КОНУНИ

Гайратжон Умарович Отажонов gayratotaj onov1972@gmail.com Мукимий номидаги Кукон давлат педагогика институти

Аннотация: Маколада мантикан тугри фикрлашнинг умумий конунларидан бири - учинчиси истисно конунининг мазмун-мохияти очиб берилган, учинчиси истисно конунининг мантикий тафаккур жараёнидаги ахдмияти ёритилган ва унинг чин ва ёлгонни, хдкикатни аниклашдаги урни курсатиб берилган.

Калит сузлар: мантик, тафаккур, конун, тугри фикрлаш, карама-каршилик, зиддият, мантикий зиддият, истисни, учинчиси истисно, чин, ёлгон

THE THIRD LAW OF EXCEPTION

Ghairatjon Umarovich Otajonov gayratotaj onov1972@gmail.com Kokand State Pedagogical Institute named after Mukimi

Abstract: The article reveals the meaning and essence of the logical law of exclusion of the third - one of the general laws of logical thinking, and also shows the significance of the law of exclusion of the third in the process of determining truth and lies.

Keywords: logic, thinking, law, correct thinking, contrast, contradiction, logical contradiction, exception, exclusion of the third, true, false

Х,аётда, иш фаолиятимизда баъзида бир-бирини инкор этувчи икки хрлатдан аник биттасини танлашимизга, чин ва ёлгонни аниклашимизга тугри келади. Масалан, бирон-бир жиноят буйича суриштирув-кидирув ишларини олиб бораётган терговчи тергов натижаларига кура, топилган ашёвий, мантикий далиллар ва бошкаларга асосланган х,олда гумондорлар руйхатини тузади. Гумондорларнинг хдр бирига нисбатан бир-бирини инкор этадиган "жиноятчи", "жиноятчи эмас" тахмини куйилади. Бу хукмлар эса тафаккуримизда мавжуд булган учинчиси истисно конунидан келиб чикади. Тергов давомида ушбу хукмлардан бирининг ёлгонлиги тасдикданадиган булса, уз-узидан мукобилининг чинлиги келиб чикади. Айтайлик, гумондорлардан бирининг жиноят содир булган вактда бошка ерда булгани, содир этилган жиноятга на бевосита, на билвосита алокаси йуклиги хдкддаги фактлар топилса, унда

"жиноятчи эмас" - чин ва бундан келиб чиккан холда, "жиноятчи" - ёлгон булади.

Учинчиси истисно конунига кура, бир вокелик хакида бир вакт, муносабат ва нисбатда бир-бирини инкор этадиган икки фикрдан бири чин булса, иккинчиси, албатта, ёлгон, учинчисининг булиши мумкин эмас.

"Учинчиси истисно конуни бизнинг мушохадаларимиз, назарий тадкикотларимиз учун жуда хам зарур булган талабни илгари суради: хар доим бирон-бир тушунчани тасдикловчи ва инкор этувчи хукмлар орасида бошка хукм йук буладиган булса, ноаникликка бархам бериш ва улардан бирининг чинлиги ва иккинчисининг ёлгонлигини курсатиш зарур. Агарда ушбу хукмнинг ёлгонлиги аникланган булса, демак, инкорининг чинлиги конуниятли ва зарурий равишда келиб чикади."1

Энди эса ушбу конуннинг амалда намоён булишини мисолларда куриб чикамиз:

A) Ахмад - талаба. Ахмад - талаба эмас.

B) Барча жонзотларга сув зарур. Х,еч бир жонзотга сув зарур эмас.

C) Барча ёшлар спортчи. Айрим ёшлар спортчи эмас.

Д) Х,еч бир инсон китоб укимайди. Айрим инсонлар китоб укийди.

Куриниб турибдики, хар бир мисолда келтирилган сигишмаслик муносабатидаги хукмлардан бири чин булса, иккинчиси хато, яъни бирининг чинлигидан бошкасининг хатолиги ёки аксинча, биттасининг хатолигидан наргисининг чинлиги келиб чикади.

"Албатта, учинчиси истисно конунининг амал килиши учун олинган зид тушунча ёки хусусиятларнинг бири мусбат, бири манфий булиши ёки зид хукмларнинг бири тасдик, иккинчиси инкор булиши шарт эмас. Олинган икки зид тушунча ёки хукм хажм жихатидан бир-бирини тулик инкор этиши зарур, шундагина икки имконият ифодаланган булади, акс холда тафаккур бошка имкониятлардан хам фойдаланиши мумкин.

Масалан: Бу жисм содда жисм.

Бу жисм мураккаб жисм.

Бу хукмлар муносабатида хар иккиси баробарига чин ва баробарига хато була олмайди. Бунда мусбат хукмлар ёрдамида икки бир-бирига зид имкониятдан бири ифодаланган, учинчиси булиши мумкин эмас, чунки хар кандай жисм ёки содда, ёки мураккаб булади.

Шекспирнинг "Гамлет" трагедиясидаги бош кахрамон Гамлетнинг "Ё улим, ё хаёт" деб бошланувчи монологи хам икки имкониятни таъкидлашга асосланади. Бу ерда учинчи холатнинг мавжудлиги мумкин эмас."2

1 Кондаков Н.И. Логический словарь-справочник, 2-е издание. М., Наука, 1975, 214 с.

2 Хайруллаев М., Хакбердиев М. Мантик. Т., "Укитувчи", 1993, 94 б.

ГТТТуЙ^^й] 685 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

Бирок, бир-бирини инкор этадиган хар кандай мулохазаларга нисбатан ушбу конун кулланилавермайди, яъни бу мулохазалардан бирининг чинлигидан иккинчисининг хатолигини ёки биттасининг хатолигидан бошкасининг чинлигини келтириб чикариб булмайди. Масалан:

A) Айрим талабалар шартнома асосида укийди.

Баъзи талабалар шартнома асосида укимайди.

B) Талаба имтихонда "аъло" бахо олди.

Талаба имтихонда "икки" бахо олди.

C) Узга сайёраларда хаёт мавжуд.

Узга сайёраларда хаёт мавжуд эмас.

Д) Эртага ёмгир ёгади.

Эртага ёмгир ёгмайди.

Е) Ялмогиз кампир минг ёшда.

Ялмогиз кампир минг ёшда эмас.

Келтирилган мисолларда нима учун учинчиси истисно конуни амал килмаслигини куриб чикмасдан аввал бир масалага тухталиб утсак. Маълумки, айният конунининг амал килиш доираси жуда хам кенг, у хар кандай тафаккур жараёнида амал килади. Нозидлик конунининг амал килиш доираси бироз тор -сигишмаслик муносабатидаги мулохазалар. Учинчиси истисно конуни янада торрок - сигишмаслик муносабатидаги мулохазаларнинг факат чин ва ёлгон мулохазалари чегараларида амал килади. Бундан куринадики, учинчиси истисно конунини амал килиши учун маълум шарт-шароитлар талаб этилади, ана шу шарт-шароитлар булгандагина ушбу конунни куллаш мумкин булади. Булар куйидагилар:

- сигишмаслик;

- хажм ягоналиги;

- белгилар туликлиги;

- айнанлик.

Сигишмаслик шарти карама-каршилик ёки зидлик муносабатини ифодалайди. Бирок тасдик ва инкор куринишидаги хар кандай мулохазалар сигишмаслик муносабатида булавермайди. Масалан, "Ошпазларимизнинг таомлари жуда хам мазали. Ошпазларимиз ишга келган эмас". Бунда аввалги мулохаза таом хакида, кейингиси эса касб эгаси хакида. Шунинг учун улар сигишмаслик муносабатида эмас, учинчиси истисно конуни бу уринда амал килмайди.

Х^ажм ягоналиги - сигишмаслик муносабатидаги мулохазаларни эътибордаги вокеликнинг назарда тутилаётган муносабатлар доирасидаги хажмининг ягона кисмига даъвогарлиги. Ушбу шарт-шароит мавжуд булмаган, юкорида келтирилган(А) мисолни куриб чикамиз: "Айрим талабалар шартнома

асосида укийди. Баъзи талабалар шартнома асосида укимайди". Бу мулохазалардан бирининг чинлигидан иккинчисининг хатолигини келтириб чикариб булмайди, хар икки мулохаза чин. Сабаби улар "эътибордаги вокеликнинг назарда тутилаётган муносабатлар доирасидаги хажмининг ягона кисмига даъвогарлик" килаётгани йук, балки яхлит хажмнинг турли кисмларига даъво килмокда. Айнан шунинг учун шу ва шунга ухшаш жузъий тасдик ва жузъий инкор мулохазаларга нисбатан учинчиси истисно конунини куллаш мумкин эмас.

Белгилар тулицлиги шарт-шароитига кура, сигишмаслик муносабатидаги мулохазаларда эътибордаги вокеликнинг назарда тутилаётган муносабати доирасидаги барча белгилари тулик камраб олиниши зарур.

Белгилар тулицлиги шарт-шароити мавжуд булмаган, юкорида мисол сифатида олинган мулохазалар(В)ни куриб чикамиз:

"Талаба имтихонда "аъло" бахо олди.

Талаба имтихонда "икки" бахо олди.

...бу мулохазаларнинг хар иккиси хам хато булиши ва талаба имтихонда "урта" ёки "яхши" бахо олиши мумкин"3. Аён буляптики, ушбу мулохазаларда эътибордаги вокеликнинг назарда тутилаётган муносабати доирасидаги барча белгилари тулик камраб олинмаган. "Агар, "Талаба имтихонда "аъло" бахо олди» ва "Талаба имтихонда "аъло" бахо олмади", мулохазаларини тахлил килсак, унда бу мулохазалардан бири чин, бошкаси хато, учинчисига урин йук эканлиги маълум булади. Чунки "яхши", "урта" ва "икки" бахолар - "аъло" бахо эмас"4. Шунга ухшаш яна бир мисол: "Рустам ишга жамоат транспортида кетди. Рустам ишга шахсий транспортида кетди". Уларнинг хар иккиси хам хато булиб, "Рустам ишга яёв кетган" булиши хам мумкин. Демак, бу уринда хам белгилар туликлиги шарт-шароити булмагани учун учинчиси истисно конунини куллаш мумкин эмас.

Айнанлик шарт-шароитидан 2 та талаб келиб чикади: биринчиси -адекватлик, иккинчиси - предмет, вакт, муносабат ва нисбат айнанлиги. Адекватлик - вокелик кандай булса, тафаккурда уни худди шундай акс этиши. Бу уринда, бир-бирини инкор этувчи мулохазаларнинг хар иккиси кандай килиб вокелик кандай булса, уни худди шундай акс эттириши мумкин, деган савол уз-узидан тугилади. Гап шундаки, мукобил мулохазалардаги адекватлик аник булиши мумкин булган ва эхтимолий характерда булади, бирок улардан бирига, албатта, чинлик хос булади. Учинчиси истисно конуни "зидлик муносабатидаги хукмлардан айнан кайси бири чин эканлигини курсатмайди. У факат хакикатни топишнинг тадкикот чегарасини бир-бирини инкор этувчи

3 Шарипов М., Файзихужаева Д. Мантик. Т., F.Fулом, 2004, 59 б.

4 Шарипов М., Файзихужаева Д. Мантик. Т., F.Fулом, 2004, 60 б.

ГТТТТВ^^Н] 687 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

мукобил хукмлар доирасида урнатади. Чинлик масаласи хукмларнинг объектив вокеликка мос ёки мос эмаслигини курсатадиган амалиёт оркали аникланади"5, шунга кура "инсон уз билимларига асосланган холда узаро зид мулохазалардан кайси бири чин ёки хато эканлигини аниклайди."6

Энди эса ушбу масалага оид мисолларни куриб чиксак: "Узга сайёраларда хаёт мавжуд". "Узга сайёраларда хаёт мавжуд эмас".

Бу уринда айнанлик шарт-шароитининг адекватлик шартига амал килинмаган, яъни вокелик кандай булса, тафаккурда у худди шундай акс этмаган. Сабаби, шу пайтгача инсоният томонидан урганиб чикилган сайёраларда хаёт излари топилгани йук, лекин бу хали бизга "Узга сайёраларда хаёт мавжуд эмас" деган хулосани бермайди, чунки узга сайёраларнинг хаммаси хам хали тулик урганиб чикилмаган. Бирок бу холат хам "Узга сайёраларда хаёт мавжуд"лигини билдирмайди.

"Фараз килайлик, маълум бир хусусиятга эга булган объектнинг мавжудлиги курсатилмокда. Унда ушбу объект кирадиган тупламдаги объектларнинг хаммасини урганиб чикишга тугри келади. Бу эса куйидаги икки фикрдан кайси бири чин эканини аниклашга имкон беради: "Ушбу тупламда курсатилган хусусиятга эга булган объект мавжуд" ёки "Ушбу тупламда бундай объект йук". Учинчиси истисно конуни бу уринда амал килади. Лекин туплам чексиз буладиган булса, унинг барча объектларини охиригача куриб чикиш мумкин эмас. Агар урганиб чикиш жараёнида курсатилган хусусиятга эга булган объект топиладиган булса, унда берилган икки хукмдан биринчиси тасдикланади. Бордию бундай объект топилмаса, урганиб чикиш жараёни охиригача етмагани учун биринчи фикр хакида хам, иккинчи фикр хакида хам хеч нарса дея олмаймиз. Бу уринда учинчиси истисно конуни кучга эга эмас: курсатилган хусусиятга эга булган объектнинг мавжудлигини тасдикловчи хукм хам, унинг инкори хам чин эмасдир."7 Навбатдаги мисол: "Эртага ёмгир ёгади" "Эртага ёмгир ёгмайди".

Ушбу мулохазалар доирасида хам учинчиси истисно конуни амал килмайди, бирини чин, бошкасини эса ёлгон деб булмайди. Сабаби бунда хам адекватлик шарти бажарилмаган. Адекватлик факат мавжуд вокеликка нисбатан булади, хали руй бермаган вокеликка нисбатан бундай булиши мумкин эмас.

5 Хоменко Е.О. Логика. М., Военное издательство, 1971, 29 с.

6 Шарипов М., Файзихужаева Д. Мантик. Т., F.Fулом, 2004, 61 б

7 Ивин А. Элементарная логика. М., Дидакт, 1994, 89 с.

ГТТТТВ^^Н] 688 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

"Арасту бу конунни келажакдаги вокеаларга нисбатан куллаш мумкинлигига шубхаланган. Хозирги вактда уларнинг айримларини юз бериши аникланмаган. Уларнинг юз бериши ёки бермаслигига хеч кандай асос йук. "Юз йилдан кейин айнан шу куни ёмгир ёгади" - бу мулохазани хозирда чин хам, ёлгон хам дея олмаймиз. Унинг инкори хам худди шундайдир. Лекин учинчиси истисно конуни мулохаза ёки унинг инкори чин деб ургатади. Демак, у даражада катъий булмасада, хулоса килади Арасту, ушбу конунни утган ва хозирги замон билан чеклаш керак, келажак хакидаги мулохазаларга кулламаслик зарур."8 Навбатдаги мисол: "Ялмогиз кампир минг ёшда." "Ялмогиз кампир минг ёшда эмас."

Бир карашда ушбу мулохазаларга нисбатан учинчиси истисно конунини куллаш мумкиндек куринади, бирок буларда хам, гарчи бошка шартлар бажарилган булсада, адекватлик шарти бажарилмаган. Шу сабабли ушбу мулохазаларга нисбатан учинчиси истисно конунини куллаб булмайди.

"Немис файласуфи Гегель зиддият конунига хам, учинчиси истисно конунига хам киноя билан ёндашган. Жумладан, кейингисини шундай шаклда тасаввур килган: рух кук рангдами ёки кук эмасми ва, узининг назарида, ута чигал савол берган: бу икки даъводан кайси бири чин? Бу саволга жавоб кийинчилик тугдирмайди. Иккала даъводан хеч бири: "Рух - кук" ва "Рух - кук эмас" чин эмас, чунки иккиси хам маънога эга эмас. Учинчиси истисно конуни факат маънили мулохазаларга татбик этилади. Факат уларгина чин ёки ёлгон булиши мумкин. Бемаъни мулохазалар чин хам, ёлгон хам эмас."9

Айнанлик шарт-шароитининг иккинчи шарти - предмет, вакт, муносабат хамда нисбат айнанлиги учинчиси истисно конунининг амал килиши учун энг зарур булган талабидир. Предмет, вакт, муносабат, нисбат айнанлигидан хеч булмаганда биттасига амал килинмаса хам ушбу конунни куллаш мумкин булмай колади. Масалан, бир-бирини инкор этувчи "машина янги" ва "машина эски" хукмларини курайлик. Агарда бу мулохазаларда предмет айнанлиги сакланмаган булса, яъни бир машина хакида эмас бири янги, иккинчиси эса эски машиналар хакида гап кетаётган булса, уз-узидан иккала мулохаза хам чин. Агарда вокелик айнанлиги сакланиб, вакт айнанлиги сакланмаган булса, яъни бу хукмлар уртасида, масалан, 20 йиллик фарк буладиган булса хам худди шундай, хар иккови хам чин булади. Вокелик хамда вакт айнанлиги сакланиб, муносабат айнанлигига амал килинмаган холатдаям чинлик икковигаям хос булади. Масалан, айнан шу машина, шу вактда кумир ташиш учун янгилик

8 Ивин А. Элементарная логика. М., Дидакт, 1994, 88 с

9 Ивин А. Элементарная логика. М., Дидакт, 1994, 88 с

килиши, никох туйида келин-куёвга хизмат килишга эскилик килиши мумкин. Вокелик, вакт ва муносабат айнанлиги сакданса-ю, нисбат айнанлигага амал килинмаса, яъни машинамизнинг янги ёки эскилиги айнан бирон-бир машинага нисбатан эмас, 2 та машинага нисбатан айтилаётган булса, бунда хам хар иккала мулохаза хам чин булиши мумкин.

Баён этилган фикрлардан куриниб турибдики, "савол тугри куйилган булсагина, мантик фани аник килиб "ха" ёки "йук" деб жавоб беришни, "ё униси - ё буниси" ("или - или") формуласи оркали мулохаза юритишни талаб этади, чунки шундагина бу масаланинг учинчи оралик ечими мавжуд булмайди."10

Эхтимол, кимнингдир назарида учинчиси истисно конуни зиддият (нозидлик) конунига ухшашдек, ундан фарки йукдек туюлган булиши мумкин. Шундай ва шунга ухшаш холатлар фан тарихида куп кузатилган. Аксарият файласуфлар учинчиси истисно конунини алохида конун сифатида эътироф этган булса-да, айримлар уни зиддият конунининг хосиласи, баъзилар зиддият конунининг иккинчи ярми, бошкалари зиддият конуни билан учинчиси истисно конунини битта конун деб курсатишган ва, хатто, айримлар учинчиси истисно конунининг мавжудлигини умуман инкор килишган11.

Шу сабабли хам зиддият (нозидлик) конуни билан учинчиси истисно конуни уртасидаги фаркларга тухталиб утсак.

Биринчидан, нозидлик конуни зиддиятга йул куймасликни, узимизни-узимиз инкор этмаслигимизни талаб этади, учинчиси истисно конуни эса чин ва ёлгонни аниклашга каратилган. Иккинчидан, нозидлик конуни карама-карши фикрларни ишлатиш имконини беради, учинчиси истисно конуни эса бундай имконни бермайди.

"Учинчиси истисно конуни принципсизликни, келишмовчиликни ва муросасизликни, худди бир масала юзасидан айтиладиган ва бир-бири билан сигишмайдиган нуктаи назарларни аралаштириб юборишни, яъни умумий килиб айтганда, мантиксизликни фош этишда мухим ахамиятга эга. Учинчиси истисно конуни асосида фикр юритишда вакт, нисбат, предмет бирлигига риоя этиш билан бирга зидлик ва карама-каршиликнинг мазкур конкрет холда кандай муносабатда эканини билиш ва назарда тутиш зарур. Акс холда, учинчиси истисно конуни уз кучини йукотади, яъни учинчи имкониятни назарда тутмаган холда тушунчалар, муносабатларни сунъий равишда, реалликка мос келмаган холда альтернатива шаклида ифодалаш холатлари хам учраб туради. Бу хам фикрнинг изчиллигига зарар етказади ва мантиксизликка олиб келади.

10 Хоменко Е.О. Логика. М., Военное издательство, 1971, 29 с.

11 Каранг, Бабаянц М.С. Закон исключенного третьего. М., "Высшая школа", 1962, 21 с.

ГТТТТВ^^Н] 690 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

By K£HyH x,aM MamuKHHHr 6omK;a KpHyHnapu Ka6u Tyna hhh ^HKpnapHH aHHKgamHHHr MyxHM mapTH cu^arnga xaKHKaTHH Tonumra epgaM 6epagH."12

fflyHgaö KHHH6, ynuHHucu HCTHCHO K;oHyHH MaHTHKHÖ Ta^aKKypHHHr энг My^HM KpHyHnapugaH 6upu caHanagu Ba y hhh öunuMra эpнmнmнннг MaHTHKHÖ nerapacHHH H^oganafigu.

Oonga^aHH^raH agaßneT^ap

1. Ba6aaнц M.C. 3aKOH HCKnroneHHoro TpeTtero. M., "Bbicmaa mKona", 1962.

2. HBHH A. 3neMeHTapHaa norHKa. M., ^ugaKT, 1994.

3. KoHgaKOB H.H. .HorHHecKHH cnoBapt-cnpaBOHHHK, 2-e H3gaHHe. M., HayKa, 1975.

4. CBHH^B B.H. ^orHKa. M., "Bbicmaa mKona", 1987.

5. XaöpynnaeB M., X,aK6epgueB M. Mamus;. T., "YKHTyBHH", 1993.

6. XoMeHKO E.O. .HorHKa. M., BoeHHoe rogarentCTBo, 1971.

7. fflapHnoB M., Oafi3Hxy^;aeBa MaHTH^. T., F.FynoM, 2004.

12 Xanpy^aeB M., X,aK6epgueB M. Mamu^. T., "YKHTYBHH", 1993, 95 6.

riTTTÜ^^H] 691 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.