CC BY
0U§AQ 9D9BiYYATINA KLASSiK iRSiN T9SiRi
GULNAR9 ADIL QIZI KAZIMOVA
ADPU nazdinda Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Kolleci
muallim
Xulasa. Mdqald u§aq dddbiyyatina hdsr olunub. Maqalada asarlar sitatlarla tdhlil edilir. dsarlarin ox§ar vd fdrqli cahatlari muqayisali tdhlil yolu ila oyranilir. Mdqalddd qeyd olunur ki, butun dovrlarda soz ustadlari oz asarlarinda tez-tez klassiklara muracidt ediblar. Bununla da onlar oz asarlarini ham mazmun, ham da ideya baximindan zanginla^dirirdilar. Maqalada u§aq addbiyyatmm ba§lica xususiyyatlarina toxunulur. Hamginin u§aq adabiyyarmm butun incaliklari da tahlil edilir.
Agar sozlar: muqayisa, tdhlil, badii asar, iqtibas, §eir, tamsil, mazmun, ideya THE IMPACT ON THE HERITAGE OF THE CLASSICAL CHILDREN'S LITERATURE
GULNARA KAZiMOVA
Summary. The article is dedicated to children s literature. The article analyzed the work the way that will draw them to the citation. Studied similar and distinctive features of these products by the comparative analysis. It is noted that at all times the master of words frequently in his works turned to the classics. In this way, they enrich their works both in terms of content and in theory. The article touches on the main features of children s literature. The article analyzes all the subtleties of children s literature.
Keywords: comparisons, reviews, feature articles, quotes, poetry, fable, content, ideas
U§aq dunyasi - bulaq suyu qadar safligi, a9iq sama kimi aydinligi, dunyaya ilk dafa galmi§ qonaq kimi qeyri-adi heyranligi ila yazilmami§ §eirdir. Har u§aq farqli bir badii asardir. Dunyada na qadar u§aq varsa, o sayda da bitib-tukanmaz yazilmami§ u§aq adabiyyati ehtiyati vardir. U§aq dunyasindan u§aq adabiyyati dunyasina dogru boyuk adabiyyatin tabii inki§af ritmlari u§aq dunyasinin darinliklari va incaliklarinin badii cahatdan dark va kaf edilmasindan ke^ir. U§aqlan darindan oyranmaya meyl etmakla u§aq dunyasini kaf etmak va vasf etmak olar. U§aq dunyasinin incaliklarina va darinliklarina yenmakla yazilan asarlarla u§aq adabiyyatini ucaltmaq mumkundur. Ona gora da u§aq adabiyyati badii du§uncanin ali maqsadi olan insana xidmat etmak baximindan boyuk imkanlara malikdir. ^unki u§aq adabiyyati u§aqlarin hayata va dunyaya a^ilan ilk pancarasidir. Valideynlarindan sonra u§aqlari hayatla, atraf alamla, dunya ila tani§ etmak baximindan u§aq adabiyyati ila muqayisa edila bilacak digar vasitalar gostarmak 9atindir. Eyni zamanda u§aq adabiyyati - u§aqlarin boyuk olmaq u9un ke9diyi adabiyyat yoludur. U§aq ya§larinda adabiyyatla manavi cahatdan zanginla§mak darslarini normal ke9madan u§aqliqdan gancliya dogru gedan yolda ba§ vera bilacak budramalar onlari butun omru boyu narahat eda bilar. U§aqlarin boyuk hayata hazirlanmasini u§aq adabiyyati olmadan tasavvur etmak mumkun deyildir. Bu maqamda u§aq adabiyyati ham da ovladlarini ya§dan-ya§a, addim-addim irali aparmaq, du§undurmak, tarbiya etmak vazifalarini yerina yetiran valideynlarin da i§ini hayata ke9irir. U§aq adabiyyati u§aqligin butun marhalalarinin balad9isi va sukan9isidir. Bir sozla, u§aq adabiyyati asl maktab, u§aq yazi9isi isa an yax§i muallimdir. Kamil u§aq asarlari an 9ox yadda qalan darslardir vurgulasaq yanilmariq.
U§aq adabiyyati ideologiyaya an az maruz qalan adabiyyatdir. Bu manada u§aq adabiyyati nainki u§aqlari boyuk hayata, ham da camiyyat hadisalarinin mahiyyatini ba§a du§maya hazirlami§dir. U§aqlar u9un yazilmi§ adabiyyatda boyuklar u9un da calbedici va du§undurucu olan matlablar oz aksini tapmi§dir. Ana dilini qoruyub saxlamaq va u§aqlara sevdirmak Azarbaycan u§aq adabiyyatinin an boyuk tarixi nailiyyatidir. 9sl u§aq adabiyyati - an yax§i ana dili darsliyidir. Vatanparvarlik - u§aq adabiyyatinin cani va ruhudur. U§aq adabiyyati Azarbaycan adabiyyatinin
abadi qayasidir. Sada va aydin ana dilinda yazilmi§ va vatanparvarlik üstünda köklanmi§ Azarbaycan u§aq adabiyyati xalqimizin müstaqil dövlat9ilik ugrunda mübarizaya hazirlanmasina §arafla xidmat etmi§dir. U§aq dünyasi aila mühiti, atraf alam va bag9a tarbiyasi ila formala§ir. Aila mühiti u§aq alaminin ba§langici va tamalidir. Hatta bir dafa böyük rus pedaqoqu Makerenkodan soru§anda ki, u§agin tarbiyasi ila na vaxtdan ma§gul olmaq lazimdir, o, bu suala "hala dünyaya galmi§dan qabaq, ana batninda olarkan" cavabini vermi§dir. Aila mühitinda ba§ veran na varsa, manavi rahatliq, yaxud aksina, garginlik, zahmat, tanballik, §eira, musiqiya, nagila münasibat, qonaqparvarlik, mehribam^iliq, qahramanliq, samimilik, casaratlik,vatanparvarlik va sair u§agin manavi dünyasina öz izlarini salir. Böyük ya§larinda olan adamlarin atalarindan e§itdiklari sart sözlar, analarindan dinladiklari laylalar, xüsusan, nanalarinin nagil dünyasi haqqindaki unudulmaz taassüratlari aila mühitinin u§aq dünyasinin inki§afindaki rolunu 9ox real §akilda ifada edir. Aila mühiti ila alaqali olan atraf mühitla alaqa aslinda u§aqlarin böyük mühita 9ixi§inin ilk addimlaridir. U§aqlarin atraf alam haqqindaki ilkin taassüratlari aila mühitinda formala§maqda olan tarbiyavi keyfiyyatlarin üstüna galir va onu daha da zanginla§dirir. Bag^a dövrü - maktabaqadar tarbiya isa u§aqlarin ailada va atraf alam vasitasila axz etdiklari malumatlari, ilkin bilgilari, öyüdlari camla§dirmakla barabar, ham da onlara badii asarlar, mahni va musiqi ila alaqadar alava biliklar verarak onlari maktaba hazirlayir. Maktabaqadar tarbiya müassisalari u§aqlarin ilk §eir, hekaya va mahni maktablari funksiyalarini hayata ke^irir. Ona göra da maktabaqadar tarbiya müassisalari u§aq alaminin formala§dirilmasinda mühüm marhaladir. Demali, maktabaqadar tarbiya müassisalarini yenidan qurmaq u§aq dünyasini va u§aqlar ü^ün adabiyyati inki§af etdirmak baximindan xüsusi ahamiyyata malikdir. Ona göra maktabaqadar ya§li u§aqlar va maktabahazirliq siniflarinin §agirdlari ü^ün onlarin ya§ va qavrama saviyyasina uygun olan badii nümunalarin va musiqi asarlarinin yaradilmasina diqqatin artirilmasi u§aq adabiyyati sahasinda qar§ida duran asas vazifalardan biridir.
Azarbaycanda u§aq adabiyyatinin qadim tarixi va böyük ananalari vardir. Har §eydan avval, onu qeyd etmak lazimdir ki, xalq u§aq §eiri va nagillarimiz u§aqlar ü9ün zangin manavi xazinadir. §ifahi xalq §eirinin mühüm bir qolu olan laylalar va ox§amalar u§aq dünyasinin misilsiz adabiyyatidir. §ifahi xalq adabiyyatinda u§aqlarin va ganclarin tarbiyasi va inki§afina aidiyyati almayan har hansi bir nümuna göstarmak 9atindir. Azarbaycan §ifahi xalq adabiyyatini bütövlükda u§aq adabiyyati antologiyasi kimi 9ap etmak olar. Mübaligasiz demak olar ki, har tarixi dövrda yeni nasillarin tarbiya olunmasinda faal i§tirak edan Azarbaycan §ifahi xalq adabiyyati müstaqillik marhalasina qadarki bütün ictimai-iqtisadi formasiyalarin ideologiyasina qalib galmi§ abadiya§ar adabiyyatdir. Klassik Azarbaycan adabiyyatimizda da u§aq adabiyyati nümunasi kimi saciyyalandira bilacayimiz badii nümunalar 9oxdur.
Qadim dövr va orta asrlar Azarbaycan adabiyyatindaki manzum hekayatlar Azarbaycan yazili adabiyyatinin manzum nagillaridir.
Azarbaycan klassik adabiyyatinin poetik hikmat xazinasi böyüklar ü9ün oldugundan daha artiq daracada u§aqlardan ötrü faydali va ahamiyyatlidir. Bütün bunlara baxmayaraq, Azarbaycanda professional u§aq adabiyyati XIX asrin avvallarinda özünün an yüksak zirvasini fath etmi§dir. He9 taraddüd etmadan demak olar ki, XX asrin avvallari Azarbaycan u§aq §eiri ümumiyyatla, Azarbaycan u§aq adabiyyatinin qizil fondunu ta§kil edir.
Calil Mammadquluzada, Mirza ölakbar Sabir, Abbas Sahhat, Abdulla §aiq, Süleyman Sani Axundov, Ra§id bay öfandiyevin u§aq asarlari sayasinda Azarbaycan u§aq adabiyyati özünün intibahi saviyyasina 9atmi§dir. Zangin u§aq folkloru va u§aq maarif9i adabiyyati bütün nasillarin formala§masi va inki§afina istanilan an yax§i maktabdan 9ox tasir göstarmi§dir.
Har hansi bir azarbaycanlini bu böyük va abadiya§ar xazinadan kanarda tasavvür etmak qeyri mümkündür. §ifahi va yazili u§aq adabiyyati u§aqlarimizin manavi dünyasidir.
Klassiklarimizin asarlarini ara§dirmaq va onlann irsina arxalanmaq, iqtibas etmak, ox§ar mazmunlu asarlar qalama alaraq arsaya gatirmak, onlardan bahralanmak badii adabiyyatda, xüsusan da u§aq adabiyyatinda mütamadi tasadüf etdiyimiz hallardandir. Bu xalaflarin salaflarina olan sonsuz mahabbatindan, ehtiramindan, hörmatindan irali galan bir hadisadir. Ham9inin bu mövzulara müraciat olunmasi onlarin aktualliginin göstaricisidir. Bu baximdan, bela asarlarin müqayisali
tahlilini aparmaq, oradaki farqli va ox§ar cahatlari ara§dirib üza 9ixarmaq, zannimizca, filoloji aspektdan da 9ox maraqli va boyük ahamiyyat kasb edan bir masaladir.
Deyilanlara ali va orta maktablarda u§aq adabiyyatinin tadrisi zamani rastla§digimiz bir ne9a konkret nümuna asasinda aydinliq gatirmak olar. Masalan, u§aq va ganclarin talim-tarbiyasinda asasli rol oynayan, oz avazolunmaz badii nümunalari ila onlara düzgün yol gostarmakla insani keyfiyyatlar aplayan sanatkarlarimizdan biri da Nizami Gancavi olmu§dur. N.Gancavinin ozündan sonraki adabiyyat nümayandalarina tasiri danilmaz bir faktdir. Onu abas yera soz dünyasinin güna§i adlandirmami§lar. Bu güna§in nurundan pay alan §airlarimiz zaman-zaman ondan bahralanmi§, onun yolunu davam etdirmaya 9ali§mi§ va dahi §airin asarlarinin motivlarina dona-dona müraciat etmi§lar. "Nizami ozündan avvalkilarla müqayisada §eri ela bir al9atmaz yüksakliya qaldirmi§dir ki, sonradan galan sanatkarlar artiq ondan yüksaya qalxmaq xülyasina dü§mami§, onun yolu ila getmayi, ona banzamayi, onun §agirdi olmagi ozlari ü9ün faxarat saymi§lar. Nizami movzularinda asarlar yazmaq, ondan manalar iqtibas etmak artiq bir ananaya 9evrilmi§di" [5, s.5].
N.Gancavi müxtalif mazmunlu asarlar yazib-yaratmi§dir ki, bunlardan biri da amak movzusudur. §airin bu movzuda yazdigi "Süleyman va akin9inin hekayati", "Karpickasan ki§inin hekayati"manzum hekayalarinin motivlari asasinda A.Bakixanov "Xeyirli i§in faydasi", M.0.Sabir "Qoca bagban" asarlarini yazmi§lar.
Nizaminin "Süleyman va akin9i" manzum hekayasinda Süleyman §ah qoca akin9inin §oran torpaga bir ovuc toxum sapdiyini gorüb tana ila deyir ki, biz sulu torpaqlarda toxum sapib he9 na alda eda bilmadik. Sanin isa yer §umlamaga na belin, na da suyun var. Qoca cavab verir: Bax, budur suyum manim - alnimdan süzülan tar, Lingim, belim, külüngüm - bu dirnaqlar, bu allar [5, s. 107].
"Karpickasan ki§inin hekayati" manzum hekayasinda isa §am §aharinda ya§ayan qoca karpic kasib satmaqla dolanir. Bir gün cavan oglan qocaya deyir ki, geca-gündüz aziyyat 9akib torpaqla alla§masin. Kima al a9sa, ondan bir qarin 9orak asirgamaz. Müdrik qoca cavanin sozlarini sabirla dinlayib deyir:
£órak qazaniram man, gotürma babalimi,
Min harama dayi§mam birgünlük halalimi [5, s.118].
A.Bakixanovun "Xeyirli i§in faydasi" manzum hekayasinda da amaya mahabbat, amak9i insana hórmat ideyasi ón plana 9akilmi§dir. 0sarda cavan bir amirin bagda qoz agaci akan qoca ila sóhbati tasvir edilir. Cavan amirin fikrinca, agacin barini górmaya ómrü 9atmayacagini bila-bila zahmat 9akan qoca manasiz i§ górür. Zahmatke§, müdrik, uzaqgóran, xeyirxah tabiatli qoca takca ózünü deyil, ba§qalarini da dü§ünür. O, ozündan sonra galacak nasillara bir yadigar qoymaq istayir, amayinin itmayacayina, bu agacdan xeyir goracak insanlarin onu yax§iliqla yad edacayina inanir.
0kin9inin sozlari amirin xo§una galir. Cibindan xeyli pul 9ixarib zahmatke§ qocaya veranda o, yena da oz müdrikliyini gostarir va üzünü cavan amira tutaraq deyir: Man akirdim ba§qalar9in güldü baxt, Mahsul aldim zahmatimdan akan vaxt. El ü9ün kim giri§arsa bir i§a, Ozü daxi xeyir gorar hami§a [4, s.236].
0dibin fikrinca, insan yalniz ozünü deyil, ba§qalarini da dü§ünmali, xeyirli i§lar gormali, xalqin manafeyi ü9ün 9ali§malidir.
M.0.Sabirin "Qoca bagban" manzum hekayasina diqqat yetirak. Bagin kanari ila ke9an ganclar gorürlar ki, qoca bagban allari titraya-titraya yerda alma 9ayirdaklari akir. Onlar taaccübla soru§urlar ki, yüz ya§inda bu i§i gormayin, cafa 9akmayin na manasi var? Bu gün varsan, sabah yox. 0kdiklarin sana qismat olmayacaq. Müdrik qocanin cavabi 9ox ibratamizdir: Dedi: "0kmi§lar, almi§iz, yemi§iz, Xeyirla yad edib dua demi§iz; 0kariz biz daha yeyanlar ü9ün, 0hli-xeyra dua deyanlar ü9ün" [3, s.9].
Bu asarlarin har birinda iki mövqe, iki hayat tarzi, iki insan psixologiyasi qar§ila§dirilir. Har ü9 adibin qahramani hayatin 9atin sinaqlarindan üzüag 9ixmi§ müdrik bir amak9Ídir. Onlar özlarindan sonra bir iz qoymaq, galacak nasillara fayda vermak, xeyir-dua sahibi olmaq barada dü§ünür, halal zahmata önam verirlar.
Hala hayatin barkini-bo§unu görmami§ ganclar isa halal amayin, xeyirxahligin insana gatirdiyi manavi rahatligi ba§a dü§mür, dünyagörmü§ qocaya agil vermakdan bela 9akinmirlar. Mazmun va ideya baximindan Nizami Gancavinin manzum hekayalarini xatirladan bu asarlarin har birinda ganc nasla halalliq, xeyirxahliq, amaya mahabbat kimi müsbat keyfiyyatlar a§ilanir.
A.Sahhatin yaradiciliginda da onun hamyerlisi, salafi olan Seyid 9zim §irvaninin böyük tasiri hiss olunur. S.0.§irvaninin "Aslan va iki Öküz" va A.Sahhatin "iki Dana" tamsillarini nazardan ke9irak .
S.özim §irvaninin "Aslan va iki Öküz" tamsilinda Aslan Öküzlarin bir yerda otladigini görüb anlayir ki, onlari par9alayib yeya bilmayacak. Öküzlardan birini 9agirib hiyla i§latmayi qarara alir.
Aslan Öküza 9amanlikda tak otlayacagini va he9 vaxt ona zarar vurmayacagini vad etmakla yoldan 9ixarir. Naticada bir-birindan ayri dü§an Öküzlar Aslanin yemina 9evrilir.
ösarda qeyd olunur ki, güc birlikdadir va yalniz birlik olarsa, zülm va zalimlar üzarinda qalaba 9ala bilarsan. Bunun ü9ün har an bir olmaq, yumruq kimi birla§mak lazimdir.
A.Sahhatin "iki Dana" tamsilinda 9amanlikda otlayan iki Danadan biri ax§amin dü§masini görüb geri qayidir. ikinci Dana - "Talasma, 9ox ertadir," - deyarak havanin qaralmasina mahal qoymur. Sonda tak qalan Danani canavarlar par9alayir. Sahar o biri Dana galib yolda§inin can verdiyini görür.
Gördüyümüz kimi, har iki tamsil mazmun va ideya baximindan ox§ardir. ikisinda da gözü-könlü tox olmaq, birliyi aldan vermamak kimi müsbat keyfiyyatlar tablig olunur, acgözlük, xabislik, tamahkarliq va ba§isoyuqluq kimi manfi xüsusiyyatlar pislanir.
A.Sahhatin "Ogru va anasi" §eiri da S.0.§irvaninin "Qari va oglu" manzum hekayasi ila sasla§ir. Har iki asarda övladina düzgün yol göstarmayan, onun tarbiyasinda manfi rol oynayan ana obrazi canlandirilmi§dir.
Seyid 9zim §irvaninin "Qari va oglu" manzum hekayasinda duz yerina qar satan qadinin oglu qon§udan yumurta ogurlayir. Ana isa onu danlamaq avazina, aksina taqdir edir va naticada övladi ogurluga qur§anir. Onu tutub dar agacindan asmaq istayirlar. Bu zaman oglan anasi ila son dafa görü§mak istadiyini bildirir. Anasi galdikda oglu üzünü hökmdara tutaraq: Dedi: Ey §ah, ibtidada agar, Mana olsaydi bu nasihatgar, Ogru olmazdim, ey §ahi-vala, Mana etmazdi he9 bela bala. Pas anamdir bu möhnata bais, Bu qamü- dardü zillata bais [2, s.237].
Hökmdar haqiqati bildikda oglani azad edir va anasini edam etdirir.
A.Sahhatin "Ogru va anasi" asarinda isa bir maktabli yolda§inin kitabini ogurlayib eva gatirdikda ana övladini mazammat etmir. U§aq sonralar daha ciddi ogurluqlar edir va bir gün ala ke9dikda deyir:
Ay hakimlar, müqassiram, dogrudur, Haqiqatda manim anam ogrudur. Etsa idi anam mani mazammat, Olmaz idim indi bu növ badbaxt [3, s.31].
Bu asarlarin farqli xüsusiyyatlari barada ancaq onu qeyd etmak olar ki, XIX asrda yazib-yaratmi§ S.0.§irvaninin dili XX asr §airinin dilina nisbatan daha agirdir. Yani fars man§ali sözlar burada 9oxluq ta§kil edir. A.Sahhata galdikda isa, albatta ki, o, salafinin ideyalarini davam etdirarak tarbiyavi ahamiyyat da§iyan bela asarlardan maharatla bahralanmi§, xalaf missiyasini üzarina götürmü§, ananani davam etdirmi§dir.
R.Rzanin "Maktabli qizim" va B.Vahabzadanin "Maktabli qiz" çeirlari isa H.Cavidin "Qiz maktabinda" adli §eiri ila saslaçir. Har ^ü çeirda, demak olar ki, mazmun va ideya eynidir.
H.Cavidin "Qiz maktabinda" asarinin qahramani qizdan na ^ün bela sada geyindiyini va onun altun bilarziklarinin olub-olmadigini soruçduqda o, deyir: - Var afandim, var... lakin Müallimam har gün söylar, onlarin yox qiymati, Bir qizin ancaq bilgidir, tamizlikdir ziynati [3, s.62].
"Maktabli qiz" çeirinda R.Rza da eyni mövzuya toxunaraq sadalik va biliyi insanin zinati kimi qiymatlandirir va qizlarin bu keyfiyyatlara üstünlük vermasini tövsiya edir : Bil ki, insan zinati Bazak-düzak deyildir. Gözalliyin niçani Qumaç, ipak deyildir. ...Agil, zahmat, bilikdir 0n böyük hünar, qizim.
B.Vahabzadanin "Maktabli qiz" çeiri da mazmun va ideya baximindan H.Cavidin "Qiz maktabinda" çeirini xatirladir: Maktabli qiz, aynindaki Na çifondur, na gülmaxmar. Lakin gözal görünürsan Bu paltarda san na qadar! Bu maktabli paltarinda Na böyük bir sadalik var, Dars oxuyan qizcigaza Yaraçarmi heç modalar?! [6]
Göründüyü kimi, har ^ çeirda maktabli qizlara sadalik, elma, biliya, savada üstünlük vermak kimi keyfiyyatlar açilanir. §eirlarda bir farq ondan ibaratdir ki, H.Cavid dialoq çaklinda, R.Rza va B.Vahabzada isa müraciat formasinda çeirlari qalama almiçlar.
Klassiklarimiz folklordan, yazili adabiyyatdan bahralandiyi kimi, sonraki adabi nasil da salaflarinin yolu ila getmayi özlarina çaraf hesab etmiçlar. Onlarin har biri yüksak saviyyada orijinal asarlar yazmaqla yanaçi, ham zangin folklor nümunalarindan, ham dünya adabiyyatindan, ham da klassiklarin asarlarindan faydalanaraq Azarbaycan adabiyyatini , xüsusan da uçaq adabiyyatini zanginlaçdirmaya nail olmuçlar. XIX asrin sonu, ХХ asrin avvallarinda söz sanatimizin müstaqil bir sahasina çevrilan Azarbaycan uçaq adabiyyati, tarixin müxtalif marhalalarinda inkiçaf etmiç, müxtalif zaman kasiyinda inkiçafdan qalmiç va yenidan çiçaklanmiçdir. Onun inkiçafina mane olan va takan veran amillar çoxdur. Ta§akkül tapdigi gündan maktabla six alaqada olan bu sanat nümunalari, ictimai münasibatlarin mazmunundan asili olaraq tanazzül va taraqqi dövrü keçirmiçdir. Uzun müddat ümumi adabiyyatin batnindan qidalanan bu adabiyyatin gözal nümunalarini uçaqlar da böyüklar qadar havas va maraqla oxumuçlar. Müdrik va ibratamiz folklor nümunalari bu adabiyyatin bünövra daçidir. Xalq müdrikliyini qoruyub yeni bir dü§ünca zirvasina qaldiran Nizami Gancavinin asarlarinda qalama alinan ahvalatlar uçaqlarin an çox sevdiklari adabi parçalardir. Ganc oxucular mardliyi, casurlugu, hazircavabligi «Zalim padçahla Zahidin dastani», «Karpickasan kiçinin dastani», «Sultan Sancar va qari», «Fitna» va sair kimi bitkin süjeta, falsafi ümumila§maya malik olan badii parçalardan öyranirlar. Buna göra da, müstaqil çakilda yaranib inkiçaf edan Azarbaycan uçaq adabiyyatinin yaçi 100 il deyil, balka da 800 - 1000 ildir. Sonraki dövrlarda Mahammad Füzuli, §ah ismayil Xatai, Abbasqulu aga Bakixanov, Qasim bay Zakir, Seyid 0zim §irvani va sair bu kimi qalam sahiblari da ganc oxuculari nazardan qaçirmamiçlar. Xüsusila, tamsil janri va alleqoriya üsulunda yazilan asarlar Azarbaycan uçaq adabiyyatinin bünövra daçlari olmuçdur. Yarandigi ilk gündan haqiqi sanat nümunalarina çevrilan bu adabiyyatin tanazzüla ugramasi dövrü, ifrat ideologiyaya asaslanan sovet quruluçunun meydana galmasi ila baçlandi. Xalq hayatindan qidalanan bu adabiyyat birdan-bira mafkura silahina çevrilmali oldu.
Yeni insan yaratmaq iddiasina dü§an va bunu yerli-yersiz pafoslu §üara 9eviran sovet hökumati, u§aq adabiyyatinin fantaziyasini, taqdir olunan insani duygularini alindan almaga cahd göstardi. ölbatta bu, bir-iki dövlat mamurunun dü§üncasi deyildi, har bir tafakkür sahibini, hatta u§aqlari bela siyasata sürüklayan sovet hökumatinin planli §akilda apardigi maqsadyönlü, ardicil i§i idi.
Lakin an 9atin zamanlarda, partiya va hökumat tabligatinin tasiri ila saysiz-hesabsiz asarlarin yazildigi vaxtlarda bela, haqiqi sanat asarlari az da olsa yaranir va u§aqlarin ixtiyarina verilirdi. Cafar Cabbarlinin, Mikayil Müfiqin, Samad Vurgunun, Mirvarid Dilbazinin, Rasul Rzanin va digar qalam sahiblarinin sanatkarliq baximindan yüksakda dayanan bir 90X asarlarini misal göstarmak olar.
U§aq adabiyyatinin ba§lica xüsusiyyatlarindan biri da onun öyradici olmasidir. Yazi9i asari yazarkan u§aga hayatin müayyan sirlarini öyratmayi qar§isina maqsad qoyur. Bu ham da, onun tarbiyaedici cahati ila baglidir. Pedaqoqlar bela bir haqli fikir irali sürürlar ki, u§aqlar tarbiya olundugunu ba§a dü§an kimi tarbiya9idan uzaq olmaga 9ali§irlar. Ela buna göra da yazi9i tarbiyavi fikirlarini asarin göza görünmayan gizli qatlarinda verir. Bela ki, «yax§i nadir, pis nadir» sualinin cavabi u§aq adabiyyatinin darin qatlarinda gizlanir. U§aq adabiyyati müayyan manada folklorun davami, böyüklar ü9ün yaranan söz sanatinin ba§langicidir. Tasadüfi deyildir ki, folklorun bir sira janrlari u§aq adabiyyatina da ke9mi§dir. Tapmaca, yaniltmac, nagil va digar janrlar folklordaki xüsusiyyatlarini eynila u§aq adabiyyatinda ya§adir. U§aq adabiyyatinin öz spesifikasi vardir. U§aq adabiyyati anlayi§i, bilavasita u§aqlar ü9ün yazilan, badii, elmi-badii va elmi-kütlavi asarlari özünda birla§diran yaradiciliq sahasi olsa da, yalniz bunlarla mahdudla§mir. Buraya ham9inin, böyüklar ü9ün yazilan, lakin u§aqlarin da mütalia eda bilacayi asarlar da daxil edila bilar. Bu asarlar u§aqlarin manavi-axlaqi va estetik tarbiyasinda, dünyagörü§larinin geni§lanmasi va formala§masinda asasli rol oynayir.
U§aq adabiyyati mövcud hayat va camiyyat haqqinda ilkin tasavvürlar yaradir. Burada xeyirla §arin, 9irkinlikla gözalliyin daimi mübarizasi va ikincilarin qalabasi öz aksini tapir. U§aq adabiyyatinin müsbat qahramanlan na qadar 9ixilmaz vaziyyata dü§salar da, sonda hökman qalaba qazanirlar. Bu, u§aq tafakküründa hayatin abadiliyi haqqinda ilkin taassürat yaradir, xeyirxahligin, mardliyin, dogrulugun abadi va zaruri olmasi barada onlarin qalbinda ümid 9iragi yandirir. Buna göra da, u§aq asarlarini böyüklar da havasla oxuyurlar. Dünya u§aq adabiyyatinin korifeylari haqqinda bela bir fikir yürüdülür ki, onlar bir ya§indan yetmi§ ya§a qadar olan insanlarin yazi9ilaridir.
ictimai inki§afin bütün marhalalarinda, he9 bir siyasi ideologiyaya mansub olmayan haqiqi u§aq adabiyyati hami§a eyni estetik prinsiplara asaslanmi§dir. U§aq adabiyyatinin maqsadi balacalarin qalbinda hayat e§qi yaratmaq, tabiat va camiyyat qanunlari ila onlari tani§ etmak, pisi yax§idan, 9irkini gözaldan farqlandirmakda onlara kömak etmakdan ibaratdir. Bu adabiyyatin vazifasi balacalarin qalbinda i§iqli sabaha, böyük galacaya inam 9iragi yandirmaqdan ibaratdir. Siyasi ideologiyaya baglanmi§, bu sapgida yazilmi§ u§aq asarlari, hamin dövrün ideyalarinin asiri oldugu ü9ün bir vaxt onun qurbanina 9evrilirlar. U§aq adabiyyatinda vatan mahabbati, insan amayina, istedadina va layaqatina ehtiram, tabiat gözalliklarina vurgunluq, valideyna, müallima, ümuman, böyüklara hörmat, özündan ki9iklara mehribanliq, §afqat, dostluqda dayanat kimi keyfiyyatlari aks etdirmalidir.
Haqiqi u§aq adabiyyatinin abadi qanunlarina asaslanan, ideologiyani adabiyyatin devizina 9eviran sovet hakimiyyati dövründa da yazilan badii u§aq asarlari hami§aya§ar sanat nümunalarina 9evrilmi§dir. S.Mar§akin, K.^ukovskinin, A.Bartonun, S.Mixalkovun, S.Vurgunun, R.Rzanin, ö.Camilin u§aq asarlari bu gün da sevila-sevila oxunur. Lakin hamin dövrda yaranan, o zamanin yüksak mükafatlarini alan bir sira asarlar bu gün kimsaya garak deyildir.
U§aq adabiyyati ümumi söz sanatimizin ayrilmaz tarkib hissasi olsa da, onun bir sira özünamaxsus xüsusiyyatlari vardir. Bu xüsusiyyatlar onu böyüklar ü9ün yazilmi§ adabiyyatdan ciddi §akilda farqlandirir. U§aq deyarkan, asasan dünyaya yenica göz a9an körpadan tutmu§, 16- 17 ya§a qadar olan insan övladi nazarda tutulur. ögar 3 ya§li u§aqla 12 ya§li u§aq arasinda ya§ farqi mövcuddursa, demali, bu farq onlar ü9ün yaranan adabiyyatda da öz aksini tapmalidir. Görkamli
çairimiz S.Vurgun «Balalarimiz ^ün gözal asarlar yaradaq» adli maqalasinda yazir: «Dü§ünmak, duymaq, sevmak, küsüb-incimak, aglamaq, gülmak, qazablanmak... bütün insan xassalari uçaqliq alaminda mövcuddur...biz uçaqla daniçdigimiz zaman insanla daniçdigimizi, uçaqlar üçün yazdigimiz zaman, insan ^ün yazdigimizi unutmamaliyiq. Uçaq ^ün yazilmiç har bir asarin asasinda mana gözalliyi yaçamalidir».
Uçaq adabiyyati sada süjeta asaslanir. ögar böyüklar üçün yazilan asarlarda süjet xatti çaxalanirsa, bir ahvalatin içarisinda baçqa ahvalatlar xatirlanib, obrazin bütöv yaranmasina xidmat göstarirsa, uçaq adabiyyatinda bela deyildir. Yaziçi hansi yaç ^ün yazirsa yazsin, hamin uçagin anlam saviyyasini, psixologiyasini, hadisalari dark eda bilmak qabiliyyatini nazara alir. 9gar asar 23 yaçli uçaq üçün yazilirsa, demali, hamin uçaq kitab oxuya bilmadiyina göra bu asari ona kimsa oxumalidir. Buna göra da, son daraca sada sözlardan ibarat olan ahvalat tasvir edilarkan yigcam va bitkin xarakter daçimalidir. Bu zaman sanatkarlar ritmik çeirlara üstünlük verirlar. Çünki poetik ritm uçaqlarin oynaq tabiatina daha çox uygundur. 9gar asar böyük yaçli uçaqlar üçün yazilirsa, burada tasvir olunan hadisalar bir-birini dinamik çakilda izlamalidir. Yaxud, uçaq çeirlarinda masnavi formasi daha çox ugur qazanir. Çünki burada misralar qoça qafiyalanir va beytda bitkin bir fikir ifada olunur. Masalan, görkamli çairlarimiz M.ö.Sabir va A.Sahhatin çeirlari buna misal ola bilar. Uçaq asarlarinda badii dil xüsusi rol oynayir. Uçaq asari yaratmaq ^ün sanatkardan böyük bir maharat talab olunur. Uçaq adabiyyati nümunalari özünün forma yigcamligi, mazmun aydinligi, dil sadaliyi, axiciliq, oynaqliq va ahangdarligi baximindan böyüklar üçün yazilan adabiyyatdan farqlanir. Hamçinin, bu adabiyyatda obrazli ifadalardan gen-bol istifada etmak maqbul sayilmir. Çünki burada uçaq psixologiyasi nazara alinmalidir.
Uçaq adabiyyatinin baçlica xüsusiyyatlarindan biri da onun öyradici olmasidir. Yaziçi asari yazarkan uçaga hayatin müayyan sirlarini öyratmayi qarçisina maqsad qoyur. Bu ham da, onun tarbiyaedici cahati ila baglidir. Pedaqoqlar bela bir haqli fikir irali sürürlar ki, uçaqlar tarbiya olundugunu baça dü§an kimi tarbiyaçidan uzaq olmaga çaliçirlar. Ela buna göra da yaziçi tarbiyavi fikirlarini asarin göza görünmayan gizli qatlarinda verir. Bela ki, «yaxçi nadir, pis nadir» sualinin cavabi uçaq adabiyyatinin darin qatlarinda gizlanir. Uçaq adabiyyati müayyan manada folklorun davami, böyüklar üçün yaranan söz sanatinin baçlangicidir. Tasadüfi deyildir ki, folklorun bir sira janrlari uçaq adabiyyatina da keçmiçdir. Tapmaca, yaniltmac, nagil va digar janrlar folklordaki xüsusiyyatlarini eynila uçaq adabiyyatinda yaçadir.
Uçaq adabiyyati ata-anaya, soyköküna, vatan torpagina, ulu acdadlarin adatlarina mahabbat ruhunu yaçatmalidir. Xalqin çifahi adabiyyati onun daimi mövzu manbayi olmalidir. Müdrikliya, qahramanliga, adalatliliya, qorxmazliga, hazircavabliga va sair yüksak, ali keyfiyyatlara malik olan insanlar uçaq adabiyyatinin baç qahramanlari olurlar.
Uçaq adabiyyatinin maqsadi, uçaqlari zangin manavi va estetik zövqa malik, dövrünün dünyavi biliklarina yiyalanan yetkin bir insan kimi tarbiya etmak, tarixini, keçmiçini darindan öyratmak, galacayin böyük quruculuq içlarinda faal içtirak etmak istayi ila tarbiya etmakdir. Uçaq adabiyyati bir sira vazifalari hayata keçirmalidir: uçaqlar üçün yazilan asarlar sada, aydin bir dila malik olmalidir. Sada süjeta asaslanmalidir. Bir sözla, uçaq adabiyyatinin spesifikasi yaradiciliq meyarina çevrilmalidir.
9D9BÎYYAT
1. Kamal Camalov. Hüseyn Cavid va maktab. Naxçivan: 9cami, 2013, 144 sah.
2. Seyi özim §irvani. §eirlari. Ens.az, Baki, 2018, 248 sah.
3. Azarbaycan u§aq adabiyyati antalogiyasi. Ûç cildda. II c. Baki, "Öndar naçriyyat", 2004, 264 sah.
4. Bakixanov Abbasqulu aga Qüdsi. Seçilmiç asarlari. Baki, "AVRASÎYA PRESS", 2005, 488 sah.
5. Nizami Gancavi. Sirlar xazinasi. "Lider na§riyyat", Baki, 2004, 264 sah.
6. http://elita.az/library/index.php?id=32841
7. Abbas Sahhat. Seçilmiç asarlari. Baki, "Lider naçriyyat ", 2005,456 sah.
8. Mirza elakbar Sabir. Hophopnama. Îki cildda. I cild. Baki, "ÇarqQarb", 2004, 480 sah.
9. Baxtiyar Vahabzada. Seçilmiç asarlari. II cildda. I cild (Çeirlari). Baki, "Öndar naçriyyat", 2004, 328 sah.
10. Rasul Rza. Seçilmiç asarlari. V cildda. III cild (Çeirlari). Baki, "Öndar naçriyyat", 2005, 256 sah.
11. Zahid Xalil Füüzuli ösgarli. U§aq adabiyyati. Ali va orta ixtisas maktablarinin talabalari ûçûn darslik. ADPU-nun naçriyyati. 2007-ci il, 490 sahifa.
12. Bayramov Э. Çagirdlarda aqli keyfiyyatlarin inkiçaf xüsusiyyatlari.- Baki, 1967.
13. Xalil Z. Azarbaycan u§aq adabiyyati (rus dilinda).-Moskva, 1987.
14. Yusifoglu R. U§aq adabiyyati.-Baki, 2006.
15. Namazov Q. Azarbaycan u§aq adabiyyati.- Baki, 1984.
16. Haciyev A. Azarbaycan u§aq adabiyyati tarixi.- Baki, 2004.
17. Yusifoglu R. U§aq adabiyyati.-Baki, 2006.
