CC BY
2ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ЭКОНОМИКА
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ЭКОНОМИКА JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. ECONOMICS
e-ISSN: 1694-8734
№1(4)/2024, 1-9
УДК: 336.22:338.24(575.8)
DOI: 10.52754/16948734 2024 1(4) 1
ТЫШКЫ ЭКОНОМИК АЛЫК БАЙЛАНЫШТАРДЫ GHYKTYPYYHYH НЕГИЗИНДЕ ЖАЛАЛ-АБАД ОБЛУСУНУН ИШКАНАЛАРЫНЫН ЭКОНОМИКАЛЫК
кepceткYчтeРY
ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ПОКАЗАТЕЛИ ПРЕДПРИЯТИЙ ЖАЛАЛ-АБАДСКОЙ ОБЛАСТИ НА ОСНОВЕ РАЗВИТИЯ ВНЕШНЕЭКОНОМИЧЕСКИХ СВЯЗЕЙ
ECONOMIC INDICATORS OF ENTERPRISES OF JALAL-ABAD REGION BASED ON THE DEVELOPMENT OF FOREIGN ECONOMIC RELATIONS
Карбекова Азиза Байматовна
Карбекова Азиза Байматовна Karbekova Aziza Baimamatovna
э.и.д., проф. м.а., Жалал-Абад мамлекеттик университети
д.э.н., и.о. проф., Жалал-Абадский государственный университет Doctor of Economics, Acting Professor, Jalal-Abad State University aziza-karbekova@mail. ru
Кубанычбеков Э.К.
Кубанычбеков Э.К. Kubanychbekov E.K.
окутуучу, Жалал-Абад мамлекеттик университети
преподаватель, Жалал-Абадский государственный университет Lecturer, Jalal-Abad State University
Сайпидинов И.М.
СайпидиновИ.М. Saipidinov I.M.
э.и.к., доцент, Ош Мамлекеттик университети
к.э.н., доцент Ошский государственный университет Candidate of Economic Sciences, Associate Professor, Osh State University diplomats33@gmail. com
ТЫШКЫ ЭКОНОМИКАЛЫК БАЙЛАНЫШТАРДЫ 0HYKTYPYYHYH НЕГИЗИНДЕ ЖАЛАЛ-АБАД ОБЛУСУНУН ИШКАНАЛАРЫНЫН ЭКОНОМИКАЛЫК
K0PC0TKY4T0PY
Аннотация
Жалал-Абад облусунун тышкы экономикалык байланыштарды ohyktypyyhyh алкагында Узбекистан менен чектешкен аймактардагы Узбекистан менен соода-сатык мамилелер менен иштешкен Жалал-Абад облусунун ишканаларынын ишмердYYЛYГYн талдоодо аймактык факторлор дагы чоц роль ойнойт. Мунун себеби ар кандай eндYPYш жана чарбачылык мYнвзгв ээ, себеби вндYPYштYн езгече айыл чарбачынын мейкиндикте жайланышы аймактык табигый климаттык шарттарынан кеп кез каранды. Табигый климаттык шарттар кээ бир дыйканчылыкта жана мал чарбасында атаандаштыкка туруштук бере турган артыкчылыкты же болбосо кемчилдикти да жаратышы мYмкYн.
Ачкыч свздвр: тышкы экономикалык байланыштар, соода-сатык мамилелер, ишмердYYЛYктY талдоо, eндYPYш, рыноктук мамилелер, eндYPYYЧYлeр, керектeeчYлeр.
ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ПОКАЗА ТЕЛИ ПРЕДПРИЯТИЙ
ЖАЛАЛ-АБАДСКОЙ ОБЛАСТИ НА ОСНОВЕ РАЗВИТИЯ ВНЕШНЕЭКОНОМИЧЕСКИХ СВЯЗЕЙ
Аннотация
В рамках развития внешнеэкономических связей Джалал-Абадской области важную роль играют региональные факторы при анализе деятельности предприятий Джалал-Абадской области, которые работают с Узбекистаном в торговых отношениях в приграничных с Узбекистаном регионах. Причина этого в том, что производство и земледелие имеют различную природу, поскольку размещение производства на пространстве конкретного земледельца во многом зависит от региональных природно-климатических условий. Естественные климатические условия могут создавать конкурентные преимущества или недостатки в некоторых отраслях сельского хозяйства и животноводства.
Ключевые слова: внешнеэкономические связи, торговые отношения, анализ деятельности, производство, рыночные отношения, производители, потребители.
ECONOMIC INDICATORS OF ENTERPRISES OF JALAL-ABAD REGION BASED ON THE DEVELOPMENT OF FOREIGN ECONOMIC RELATIONS
Abstract
As part of the development of foreign economic relations in the Jalal-Abad region, regional factors play an important role in analyzing the activities of enterprises in the Jalal-Abad region that work with Uzbekistan in trade relations in the regions bordering Uzbekistan. The reason for this is that production and agriculture are of a different nature, since the location of production in the space of a particular farmer largely depends on regional natural and climatic conditions. Natural climatic conditions can create competitive advantages or disadvantages in some agricultural and livestock sectors.
Keywords: foreign economic relations, trade relations, activity analysis, production, market relations, producers, consumers.
Учурда тышкы экономикалык байланыштарды eнYктYPYYHYн негизинде Жалал-Абад облусунун экономикасынын бардык секторлорунда жаныча рыноктук мамилелер тийиштуу децгээлде орнотулган жана практикада кецири колдонулуп келе жатат. Ошондой болсо дагы биздин оюбузча тышкы экономикалык байланыштарды eнYктYPYYHYн негизинде Жалал-Абад облусунун ишканаларынын рынок мамилелеринин терецдиги жана массалык тYPдe колдонулушунда кээ бир маселелер бар. Мисалы рынок сунуш жана талаптын баланстуулугун талап кылат, башкача айтканда eндYPYЛYп жаткан товарлар жана кызматтар рыноктогу талаптарга жооп бериш керек. Бирок мындай баланска жетYY YЧYн бир топ жылдар бар, алардын эц негизгилери биздин оюбузча эки багытта болуш керек. Биринчиден суроо-талапты билYY YЧYн аларды терец изилдеш керек. Бул илимде маркетингдик изилдее аркылуу жYргYЗYлeт, башкача айтканда товарды жана кызматтарды чыгаруудан мурун суроо-талаптардын кeлeмYн, багытын, кете турган каражаттарды алдын ала эсептеп жана башка жолдор менен аныкталат. Мындай ^п эмгекти талап кылганына карабастан азырынча рынокту ишенимдYY жолдордон болуп эсептелет.
Экинчи жактан тышкы экономикалык байланыштарды eнYктYPYYHYн негизинде Жалал-Абад облусунун ишканаларынын тийиштYY балансты камсыз кылууда товарларды жана кызматтарды керектeeлeрдYн суроо талаптарына дал келе турган товарларды жана кызматтарды жасоо.
Маселени терециреек карасак экинчи жак дагы рынокту изилдee менен байланышкан, айрыкча тышкы экономикалык байланыштарды eнYктYPYYHYн негизинде ар кандай eндYPYYЧY товар керектeeчYлeрдYн талаптарын жакшы билбей туруп рвноктук ийгиликтерди жарата албайт. Бул маселе боюнча негизги фактор катары, кайсы товар, кайсы мамлекеттен алынып келет, ал товарларга алып келгенче кеткен чыгымдар, кандай жол менен алып келинет ж.б. Албетте товарды ар кандай типтеги ишканалар жана ишкердик структуралар жаратат. Бирок алар башкача айтканда ишканалар ар тYPДYY масштабда болгондуктан товарларды керектeeчYлeрдYн талабын кайсы типтеги ишканалар канааттандыра алат деген маселе чыгат. Биринчи иретте мындай ишканаларга чоц масштабдуу техника жана технология тактан кубаттуу, ар тYPДYY жацылыктарды киргизYYгe каражаттары жетиштYY ишканалар кирет.
Биздин талдообузга караганда тышкы экономикалык байланыштарды eнYктYPYYHYн негизинде Жалал-Абад облусунун ишканаларынын жалпы эле ишкердиктин пайда болуусу тууралуу жогоруда кыскача баяндап кеткенбиз. Бирок тагыраак талдоону талап кылган нерсе алардын пайда болушунун муктаждыгы, тартиби жана структурасы. Адегенде тышкы экономикалык байланыштарды eнYктYPYYHYн негизинде Жалал-Абад облусунун ишканаларынын пайда болушу негизинен eлкeдe рынок мамилелерине eтYYДeгY жYргYЗYлгeн реформаларга байланыштуу болгон. Эзгeчe айыл чарбада, соодада, Yй тиричилик кызматында, транспортто, коомдук тамактанууда жана башка чeйрeлeрдe. ИшкердYYЛYктYн структурасы, алардын ичинен ишкердиктин ишмердYYЛYГY калыптанып, учурда системалык тYPдe ар бир сектордун eзгeчeлYктeрYнe ылайык ишканалардын тобун айтсак болот. Муну таблица менен да кeрсeтYYгe болот (1-таблица).
Таблица 1 - Тышкы экономикалык байланыштарды ohyktypyyhyh негизинде башка мамлекеттер менен соода-сатык мамилелер менен иштешкен Жалал-Абад облусунун ишканаларынын экономикалык ишмердиктин тYрлeрY боюнча саны_
2015 2016 2017 2018 2019 2020
Айыл чарба, токой чарба жана 392 419 497 456 468 472
балык уулоочулук
-анын ичинен 366 391 470 429 443 446
чакан ишканалар:
Энор жай 2100 2081 2020 2113 2223 2280
-анын ичинен
чакан ишканалар: 1947 1901 1867 1960 2080 2098
ИштетYY eндYPYШY 1608 1587 1547 1624 1686 1691
-анын ичинен
чакан ишканалар: 1480 1447 1421 1500 1570 1580
Электроэнергия, газ, буу жана 41 42 40 38 33 30
кондицияланган аба менен
камсыздоо (жабдуу)
-анын ичинен 35 35 35 33 31 28
чакан ишканалар:
Курулуш 1294 1310 1343 1321 1497 1516
-анын ичинен
чакан ишканалар: 1242 1254 1189 1277 1448 1480
Транспорт ишмердиги жана 592 590 643 732 764 780
жYктeрдY сактоо
-анын ичинен 598 539 598 683 722 740
чакан ишканалар:
Мейманканалар менен 215 218 224 245 246 252
ресторандар ишмердиги
-анын ичинен 190 200 196 212 210 215
чакан ишканалар:
Маалымат жана байланыш 529 548 501 505 560 590
-анын ичинен
чакан ишканалар: 470 494 445 467 525 550
Маалымат булагы: Авторлордун эсебинен.
Жогорудагы таблица керсеткендей 2021 -жылдын биринчи январында Ишканалардын тYЗYЛYШYнe ар тYPДYY факторлор таасир этет, алардын негизгилери болуп ишканаларды TY3YYre муктаждык, ишкердYYЛYккe коюлган талаптар, мыйзам алкагында кeрсeтYЛгeн жоболор, жумуш менен камсыздоодогу муктаждык жана башкалар кирет. Ал эми жер ресурстарын иштеткен ишканалардын иш алып кетYYCYндe башка тYЗYмдeрдeгYдeй эле eлкeдeгY кeп жылдардан бери eкYм CYPYп келе жаткан экономикалык кризистин да таасири бар.
Эки тенденциянын экономикалык калыптануунун жYPYШYндe карама-каршы аракеттенет. Бир тараптан алганда экономиканын либерализациясы ишкердин ишмердигинин eзгeчe кeзeмeлYнeн кeпчYЛYк мамлекеттик кийлигишYYлeрдeн баш
тартканын тYШYндYрeт. Экинчи тараптан eндYPYштYн тeмeндeeсY каржылык чаржайыттык жана башка терс кeрYHYштeр экономикада "ишкердикке каршы" багытты экономикалык кризистин шартында юридикалык-физикалык жактардын тeлeм жeндeмдeрYн азайтып, ишкердYYЛYктYн активдYYЛYгYн азайтууга алып келет. Ишкердик кызматтын жагымдуулугун айтканда сeзсYЗ мамлекеттик менчиктештирYY максаттуу ишке ашыруунун жыйынтыртарын, мамлекеттик менчикти приватташтыруу 1997-жылы жыйынтыкталып, ошол тармактарда тиричилик тейлee, соода, коомдук тамактануу ж.б. eзгeчe ролун баса белгилeeгe болот.
Токтогул суу сактагычка кирген аймакта жер ресурстарын иштеткен ишканалардын иш жYргYЗYYCYндe эц чоц ролдордун бири бул менчик тYрлeрYнe жана уюштуруу формаларына ылайык экендиги белгилYY. Чакан ишканаларда кeбYнчe жеке менчик YCтeмдYк кылат, себеби дYЙнeлYк тажрыйба кeрсeткeндeй жеке менчик экономикалык эркиндикти либералдык чечимдерди кабыл алууну жана ошондой эле рыноктогу абалды эске алуу менен ийкем жана eз убагында чечим кабыл алууга мYмкYнчYЛYктY тYзeт. Ушул эле учурда рыноктун талабын аткаруу максатында жер ресурстарын иштеткен бизнес дагы атаандаштыкка жeндeмдYY болуш керек. Бул максатта жер ресурстарын иштеткен ишкерлер дагы жакшы техникаларды, заманбап технологияны, рыноктогу суроо-талаптарды жакшы децгээлде анализ аркылуу башкарууну жакшы уюштура алса болот. ТeмeнкY таблицада менчик формасындагы ишканалардын экономикалык ишмердиктеринин тYPY боюнча келтиребиз (таблица 2).
Таблица 2 - Тышкы экономикалык байланыштарды eнYктYPYYHYн негизинде башка мамлекеттер менен соода-сатык мамилелер менен иштешкен Жалал-Абад облусунун ишканаларынын менчик формалары боюнча экономика секторуна бeлYHYШY_
2015 2016 2017 2018 2019 2020
Айыл чарба, токой чарба жана 354 375 452 411 419 427
балык уулоочулук
-анын ичинен 329 352 428 386 394 398
чакан ишканалар:
Энор жай 2040 2019 1973 2063 2042 2048
-анын ичинен
чакан ишканалар: 1900 1856 1832 1921 1915 1921
ИштетYY eндYPYШY 1580 1558 1527 1602 1543 1520
-анын ичинен
чакан ишканалар: 1458 1426 1406 1482 1432 1423
Электроэнергия, газ, буу жана 31 32 32 29 24 25
кондицияланган аба менен
камсыздоо (жабдуу)
-анын ичинен 29 29 30 27 24 25
чакан ишканалар:
Курулуш 1276 1294 1231 1310 1399 1420
-анын ичинен
чакан ишканалар: 1227 1244 1180 1268 1352 1370
Транспорт ишмердиги жана 583 578 632 721 1623 1754
жYктeрдY сактоо
-анын ичинен 535 535 592 678 1588 1690
чакан ишканалар:
Мейманканалар менен 206 210 216 238 217 230
ресторандар ишмердиги
-анын ичинен чакан ишканалар: 184 194 191 208 183 202
Маалымат жана байланыш 503 519 479 484 480 482
-анын ичинен
чакан ишканалар: 448 465 427 449 448 450
Маалымат булагы: Авторлордун эсебинен.
Талдоо кeрсeткeндeй Токтогул суу сактагычка кирген аймакта жеке менчик ишканалардын 25 пайыздан ^6y eзYHYн ишмердигин ДYЦ жана чекене соода; автомобилдерди жана мотоциклдерди оцдоодо, 16,5 пайыз eнeр жайда, 11,8 пайызга жакыны кесиптик жана илимий техникалык ишмердикте ишке ашырышкан.
2021-жылдын 1-январына карата eзYHYн бизнесин ачууга катталган жеке ишкерлердин саны биздин эсеп менен 23,0 миц адамды тYЗгeн.
Ири eндYPYштYк бирдиктерди ^п сандаган eз алдынча бирдиктYY технологиялык циклга eзгeртYY, жалпы экономикалык секторго бeлYштYPYY трансформациялык мезгилге туура келгенин белгилeeгe болот. Бул eз кезегинде майда ишканаларды экономикалык шарты боюнча ири ишканаларга туура келбеген шартта, ири иштерди аткара албагандыгын ^P^TTY.
Бирок келечекте ишкердинктин жацы формаларын кадимки корпорация, холдинг, ассоциация ж.б. негизинен бeлYнгeн ишканаларды бирдиктуу жалпы тапшырмаларды, стратегиялык eнYГYYлeрдY бириктирген бирикмеге айлануусу мYмкYн.
Ошондуктан ири милдеттерди аткаруучу жалпы максатта чарбалык бирикмелерге биригYY аракети уюшулуп, аларды ири иштерди аткаруучу маанилYY уюштуруу институционалдык кайра тYЗYYлeргe алып келет деп э^т^го болот.
Аны менен бирдикте бул eндYPYштYк бирдиктин механикалык концентрациясы деп билдирбейт, eткeн мезгилде экономиканы терец максаттуу, ыктыярдуу биригYYгe алып келиши мYмкYн.
Ушул эле учурда eндYPYш KYЧYHYH эц негизгиси болгон жумушчу кYЧYн да эске алуу керек. Бул жактан ар TYPДYY региондордун шарттары ар TYPДYY. Негизинен бул тараптан эзелтеден бери калыптанып келген калктын мейкиндикте жайгашканын эске алууга болот. Жогоруда айтылгандардын баары тышкы экономикалык байланыштарды eнYктYPYYHYн негизинде Узбекистан менен соода-сатык мамилелер менен иштешкен Жалал-Абад облусунун ишканаларынын ишмердYYЛYГYнe дагы TYЗ жана кыйыр таасири бар, аны ишканалардын региондордо жайгашканынан билсе болот. (таблица 3).
Таблица 3 - Тышкы экономикалык байланыштарды eHY^YPYYHYH негизинде Узбекистан менен соода-сатык мамилелер менен иштешкен Жалал-Абад облусунун ишканаларынын аймактар боюнча саны_
2015 2016 2017 2018 2019 2020
Токтогул району 203 208 189 187 187 187
-анын ичинен
чакан ишканалар: 176 173 156 159 161 161
Ноокен району 496 510 517 504 507 512
-анын ичинен
чакан ишканалар: 440 443 459 456 461 466
Аксы району 391 415 462 433 434 440
-анын ичинен
чакан ишканалар: 335 355 409 381 384 390
Чаткал району Ала-Бука 30 30 30 29 22 24
району менен
-анын ичинен 28 27 28 27 20 21
чакан ишканалар:
Таш-Комур шаары Шамалды- 485 451 432 456 442 457
Сай шаарчасы менен
-анын ичинен 442 409 399 426 411 426
чакан ишканалар:
Базар-Коргон району 227 206 263 255 254 260
-анын ичинен
чакан ишканалар: 209 197 250 242 240 246
Сузак району 754 760 743 774 816 910
-анын ичинен
чакан ишканалар: 715 720 693 721 773 876
Маалымат булагы: Авторлордун эсебинен.
Ишканалардын дагы бир уюштуруудагы кeрсeткYЧY бул аларда иштегендердин саны жана сапаты. Жумушчу ^ч жалац гана eндYPYш кYчтYн эц негизгиси болбостон, eндYPYш мамилелеринин эц негизги кыймылдаткычы болуп эсептелет. Чындыгында жумушчу кYч алардын ичинен eзгeчe инженердик-техникалык кызматкерлер, менеджерлер, уюштуруучулар eндYPYштYн Yч факторун (эмгектин каражатын жана предметин, жумуштун eзY) тийиштYY мейкиндикте жана мезгилде бириктирип, каалаган багытта ишкананын иш жYPГYЗYYCYнe себепкер болот. Ушул эле учурда жумушчу кYчтYн пайдаланышы дагы рыноктун талабына жараша болот, башкача айтканда жумушчу кYчтYн саны рыноктун суроо-талаптарына жараша болот.
Жогоруда таблица кeрсeткeндeй тышкы экономикалык байланыштарды eнYктYPYYHYн негизинде Узбекистан менен соода-сатык мамилелер менен иштешкен Жалал-Абад облусунун ишканаларынын иштегендердин саны жалпысынан туруктуу эмес кeрсeткYчтeр менен мYнeздeлeт, eзгeчe айыл чарбада, eнeр жайда, курулушта, жумушчулардын санынын жыл eткeн сайын азайгандыгы байкалат. Ушул эле учурда соодада кызмат кeрсeтYYЧY, мисалы мейманканаларда, коомдук тамак аш eндYPYШYндe жумушчулардын eскeндYГY байкалат. Албетте мындай кeрYHYштeрдY кадимки рынок шартындагы болуп жаткан кубулуштар катары эсептесе болот. Себеби мындай кeрYHYштeр дYЙнeлYк тенденцияга да окшошуп кетет. Айтсак дYЙнeлYк экономикада реалдуу секторлордо айыл чарбасы, eHeP жайдын YЛYштeрY бир аз болсо да азайгандыгы, ал эми кызмат кeрсeтYYHYн YЛYШY кeбeйгeнYн кадыр эсе болуп жаткан иш сыяктуу кeрсeк болот.
Ушул эле учурда жалпы экономиканын eсYШYндe мындай тенденциялардын тескери жактары да бар. Себеби eндYPYш тармактардын YЛYШYHYH азайышы жацы кошумча нарк салыгынын азайышына же болбосо жацы нарктын кeлeмYHYн тeмeндeшYнe алып келет.
Мындай кeрYHYштeрдYн дагы бир жагы - бул жер ресурстарын иштеткен бизнесте ортомчулук иштин кeбeЙYШYнeн да ^ршк болот.
Дагы бир маанилYY жетишпестик ишкердиктин eнYГYY жолунда бул биринчи капиталды куруу булактарын чектee мааниси, толук жер ресурстарын иштеткен ишкердикти калктын кирешеси тYPYндe, кредиттик байланыштар мамлекеттин каржы каражаты болуп
саналат. Аталган булактардын бирeeсYн дагы инвестициялык мYмкYндYГYн кYчтYY манисинде ишенимдYY деп атоого болбойт. Калктын сактаган акчалары келечекте бир нерсе курууга жана келечеги YЧYн ете аз.
Кредиттик булактарга болсо чегинен жогорку пайыздык кредиттер, коммерциялык банктардын чакан бизнеске акча жумшоону каалабагандыгы, керектYY кепилдиктин жоктугунан акчасын жоготуу тообкелчилиги аздыгынан ишенYYгe болбойт. Мамлекеттик каржылоо болсо еткеел мезгилден бери эч кандай жыйынтык бербей жатат.
Ишкердикти купондоштуруу жолу менен eнYктYPYY ийгилик алып келбеди. Белгиленген, аныкталган факторлорду эске алуу менен ишкердикти eнYктYPYY чeйрeсYндe ишкердиктин минималдуу темен чегиндеги бизнес пайдалуу эмес. Бизнести мYнeздeeчY кeрсeткYчкe бардык керектeeчY жана товар сатып алуучунун eлчeмY киргизилет жана ар бир конкреттYY учурда, жагымсыз кырдаалда сатып алуучунун кез карашы пайда болот. Башка тараптан алганда биздин елке YЧYн чакан ишкердик кeбYнчe адамдардын эптеп жашоосу YЧYн тармак деп каралат, ал закон актылары менен эсептешYYгe барбаган цивилизациялуу коомдун этика ченемдерине такалат.
Мындан тышкары дYЙнeлYк практикада эчактан бери эле калыптанган. Эц башкысы тышкы экономикалык байланыштарды eнYктYPYYHYн негизинде Узбекистан менен соода-сатык мамилелер менен иштешкен Жалал-Абад облусунун ишканаларынын бизнести колдоону жигердYY ишке ашыруу YЧYн мамлекеттик органдардын тYPДYY баскычында тиешелYY тигил же бул елчемде комплекстYY чара кeрYЛYп турат. Бул жагынан алганда экономикасы дурус eнYГYп жаткан региондордун бай тажрыйбасы эчактан бери эле калыптанган. Албетте, ар региондун жер ресурстарын иштеткен ишкердикти eнYктYPYY боюнча ез алдынча басып еткен жолу, региондук eзгeчeлYГY, тигил же бул жагынан женге салуу артыкчылыктары дагы бар.
0нYккeн eлкeлeрдYн бай тажрыйбасы керсеткендей ишкердYYЛYктY билгичтикте, туура калыптандыруу, андан ары карай eнYктYPYY экономиканы алдыга жылдырууга, анын атаандаштык жeндeмдYYЛYГYн арттырууга ыцгайлуу шарттарды тYзeт. Эц башкысы атаандаштык чeйрeнY калыптандырып, андан ары eнYктYPYYгe тYрткY берип, экономика секторлоруна монополиялардын YCтeмдYк кылышын басацдатып, базар алкагында товардын арбышына, тейлее иштеринин кецейишине тYрткY болуп, ресурстарды натыйжалуу пайдаланууга, жумушчу орундарын ачууга, жумушчулардын калыц катмарынын арбышына, экспорттун арбышына, салыктан тYшкeн каражаттын кeбeЙYШYнe олуттуу салымын кошот.
Кыргыз Республикасынын 0кмeтYHYн децгээлинде ишкердин ишмердик маалымат берYY ез тYЗYмдeрYндe консультациялык кецештерди аткаруу же окутуп-YЙрeтYYHY жYPГYЗYY жолдору менен аткарылат. Мына ушундай максатта бардык областтарда, Кыргызстандын ири шаарларында бизнес борборлор TYЗYЛДY. Бирок тYЗYЛгeн тYЗYмдeр дайыма эле туура багытта иш алып бара албай жатат. Мисалы, тышкы экономикалык байланыштарды eнYктYPYYHYн негизинде Узбекистан менен соода-сатык мамилелер менен иштешкен Жалал-Абад облусунун ишканаларынын бирдиктYY маалыматтык база, ишкердик боюнча мониторинг системасы, чакан жана орто бизнести жергиликтYY бюджеттен каржылоо жана чет eлкeлYк инвестиция тартуу чектелген. Ишкердин ишмердигинде кредиттик ресурстардын каналдарын анализдее маанилYY орунга ээ. Аларды биринчи кезекте ишкердик субъектилерин заманбап технологиялар, жацы жабдуулар, аппараттар, приборлор менен камсыздоо зарыл. Эл аралык каржылык органдар eздeрYнe колдоонун каржылык багыттарын кабыл алышат. Муну менен кошо республикалык,
муниципалдык жана областтык децгээлде финансылык сактоо формаларында, eндYPYштYк-технологиялык камсыздоодо, жер ресурстарын иштеткен ишкердиктин негизги потенциалын аныктоодо объективдуубожомолдор бар.
Дагы бир тышкы экономикалык байланыштарды eнYктYPYYнYн негизинде Узбекистан менен соода-сатык мамилелер менен иштешкен Жалал-Абад облусунун ишканаларынын жумушуна таасир берYYчY нерсе - бул жумушчулардын квалификациясы, алардын жоопкерчилиги, бардык эле жумуш тартибин айтсак болот. Учурда дYЙнeлYк практикада эц негизгилерден болуп ишкердик чейреде эмгектин eндYPYмдYYЛYГYн жогорулатуу маселеси турат. Тилекке каршы Кыргызстандын практикасында статистикалык маалыматтардан ишкананын эсеп-кысабын кере берсе, eндYPYштYн эффективдYYЛYГYн елчееде эмгек eндYPYмдYYЛYГYHYн кeрсeткYЧY эске алынбайт. Чындыгынла эле коомдук эмгектин eндYPYмдYYЛYГY, коомдун жалац гана кeрсeткYЧY эмес, анын кYЗГYCY болуп эсептелет.
Биздин оюбузча жогоруда айтылган кeрсeткYчтY талдоо багытында ар бир ишкердик ишкананын абалын eзYнe окшош ишкерлер менен салыштырууда, же болбосо ошол бир эле ишкананын ар кандай жылдагы кeрсeткYчтeрYн салыштырууда эмгек eндYPYмдYYЛYГYн аныктоо ете зарыл иш катары да бааласак болот.
Жогоруда келтирилген ар тYPДYY кeрсeткYчтeрдYн бири-бирине болгон кез карандысыз жер ресурстарын иштеткен ишканаларды башкарууга да кемектеш болот. Муну башкарууда чечим алууда, ал чечимди башкаруучуларга жеткирYYДe. Ориентир катары айрым учурда негиз катары пайдаланса да болот. Кала берсе башкаруу бул туура чечимдерди иш жYЗYнe ашырууну билдирет.
Адабияттар:
1. Бияков О.А. (2018). Теория экономического пространства: методологический и региональный аспекты. Изд-воТУ, №3, сс. 18-20.
2. Karbekova, A.B., Samieva, K.T. (2022) Imbalances in food security of the world countries as a problem of sustainable agricultural development. Environmental Footprints and Eco-Design of Products and Processes, №7,pp. 191-197.
3. Долгов С. И. (2018) Глобализация экономики. Новое слово и новое явление. М. Экономика, сс. 14-16.
4. Карбекова А.Б. (2018) Агропромышленный комплекс или кластер: модель регионального развития Кыргызстана.Рыскулбеков атындагы Кыргыз экономикалык университетинин кабарлары, № 2 (44). сс. 33-36.
5. Мусакожоев Ш.М. (2018) Стратегия инновационной модернизации экономики. Полиграфкомбинат, №6 сс. 160 - 163.
6. Самадова, Ф. Ключевые приоритеты внешней политики Кыргызстана и Узбекистана / Ф. Самадова, Г. Э. Чыныкеева // Вестник Ошского государственного университета. История. - 2022. - № 1. - С. 77-82. - DOI: 10.52754/1694867X_2022_1_10. - EDN: FKASYA.
7. Тобакалов, Ч. Б. Эки тараптуу Кыргыз-Эзбек мамилелерин eнYктYPYYHYн негизги багыттары (1991-2000 жж) / Ч. Б. Тобакалов // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - No. 1-3. - P. 112-116. - EDN: JNAWDD.
