CC BY
2УДК 81'282:811.161.3
ТЫПЫ ФРАЗЕАЛАГ1ЧНЫХ ДЫЯЛЕКТЫЗМАУ З АНАМАСТЫЧНЫМ КАМПАНЕНТАМ
У БЕЛАРУСКАЙ ДЫЯЛЕКТНАЙ МОВЕ
Н.А. ЛЕУЧАНКА (Гродзенск дзяржауны утвератэт м. Я. Купалы) №Ш.аИа-а1ех21@уапйех. ги
На матэрыяле беларусюх гаворак разглядаюцца дыялектныя фразеалагiзмы з кампанентам -уласным iмем. Вылучаюцца асноуныя тыпы беларусюх фразеалагiчных дыялектызмау, паказваецца iх адрозненне ад лтаратурных эквiвалентау. Адзначаецца, што развщцё фразеалагiчных дыялектызмау абумоулена лiнгвiстычнымi i экстралiнгвiстычнымi фактарамi.
Ключавыя словы: фразеалаг1зм, анамастычны кампанент, дыялектны варыянт, фразеалагiчны дыялектызм, лiтаратурны фразеалагiчны адпаведтк.
Уводзшы. Адной з прымет фразеалапзма з'яуляецца устойтвасць, якая прадугледжвае «пастаянства замацаванага за iм зместу, кампанентнага складу i структуры» [1, с. 5]. Тым не менш у дыя-лектнай мове зафiксаваны мадыфiкацыi аднаго i таго ж фразеалагiзма на фанетычным, лексiчным, марфалагiчным i сштакичным узроунях, як1я праяуляюцца у варЧраванш формы, кампанентнага складу i зместу.
У сучасным мовазнаустве не iснуе агульнага пункту гледжання адносна таго, щ варта прызнаваць варыяшаш рэпянальныя ввдазмяненш агульнанародных фразеалапзмау. Так, паводле сцвярджэння Г.В. Баброускай, «дыялектныя фразеалапчныя варыянты можна квалiфiкаваць як розныя рэалiзацыi агульнанародных фразеасемантычных мадэляу» [2, с. 13].
На думку Л.1. Райзензона, памылковым з'яуляецца разгляд дыялектных фразеалапзмау у якасцi варыянтау агульнанародных выразау: «...пра варыянтнасць гаварыць тут няма падстау, таму што у народных гаворках нярэдка ствараюцца свае асобныя фразеалапчныя адзiнкi, якiя у адносшах да адпа-ведных агульнанародных фразеалапчных адзiнак з'яуляюцца паралельнымi, незалежнымi утварэннямЬ» [3, с. 46].
1снуе яшчэ адно тлумачэнне дыялектна-лтгаратурных варыянтных адносш фразеалагiзмау. Так, М.А. Данiловiч адзначае, што дыялектныя выразы, як1я маюць лтгаратурныя эквiваленты, «у маштабе усёй нацыянальнай мовы як сiстэмы можна (з пэунай доляй умоУнасцi) назваць варыянтньгш» [4, с. 16].
Мнопя даследчыш адзначаюць, што варыянтнасць дыялектнай фразеалогii у параунаннi з варыянтнасцю фразеалогii лiтаратурнай мовы больш адметная i разнастайная [5, с. 3; 4; 6].
Мэтай дадзенага артыкула з'яуляецца класiфiкацыя i характарыстыка дыялектных фразеалагiзмау з анамастычным кампанентам з пункту гледжання iх адносiн да фразеалогп беларускай лiтаратурнай мовы.
Аб'ектам даследавання з'явiлiся 170 беларуск1х фразеалагiзмау з анамастычным кампанентам, а таксама з кампанентам Бог i кампанентам-ад'ектонiмам, выяуленыя метадам суцэльнай выбарк1 з фразеалапчных i лексiчных слоУнiкаУ беларускай дыялектнай мовы, фальклорных i лшгвютычных зборнiкаУ, картатэш «Фразеалагiчны слоУнiк Гродзеншчыны».
Асноуная частка. Варта спынiцца на вызначэнш тэрмiна «дыялектны фразеалагiзм». М.А. Дань ловiч слушна адзначае, што памылковым з'яуляецца разуменне пад дыялектныЕШ фразеалагiзмамi только тых выразау, у складзе якiх ёсць дыялектнае слова щ дыялектнае значэнне слова [7, с. 56]. Пад тэрмшам «дыялектны фразеалалзм» неабходна разумець устойлiвы зварот, як пашыраны на пэунай дыялектнай тэрыторыi i адсутнiчае у такой форме щ значэннi у лггаратурнай мове [4, с. 16].
Пры параунаннi дыялектных фразеалагiзмау з фразеалопяй лiтаратурнай мовы яны набываюць статус фразеалапчных дыялектызмау. Вылучэнне фразеалагiчнага дыялектызма ажыццяуляецца на пад-ставе яго супастаулення з устойл1вым зваротам, яш прыняты «у адпаведнасцi з нормай за узор» [8, с. 35] i выступае «шварыянтам пры тых щ iншых змяненнях» [9, с. 82].
Ташм узорным шварыянтам мэтазгодна лiчыць лiтаратурны фразеалагiзм. «У слоушках лтга-ратурнай мовы цытаты шсьменшкау выконваюць вызначальную ролю, таму што метавши майстры лгга-ратуры у першую чаргу вызначаюць нормы лггаратурнага словаужывання», - пiша Б.А. Ларын [10, с. 149].
Супастауленне фразеалапчнага матэрыялу беларускiх гаворак з ли^атурныЕ^ выразамi «ажыццяуляецца не только для канстатацыi факта адрознення пам1ж iмi, але, галоуным чынам, для таго, каб глыбей пранiкнуцца у дыялектны матэрыял з мэтай ашсаць i праанал1заваць адзначаныя адрозненнi» [11, с. 7].
Першая спроба клаафжацып фразеалапчных дыялектызмау была здзейснена 1.Я. Лепешавым. Дас-ледчык вылучыу асобныя разнавiднасцi такiх дыялектызмау [12, с. 226-227].
М.А. Данiловiч прапанавау удакладненую класiфiкацыйную схему, якая, на думку даследчыка, «здольна ахашць усе разнавiднасцi фразеалагiчных дыялектызмау, яшя бытуюць у гаворках» [4, с. 19]. Згодна з ёю у гэтым артыкуле вылучаюцца наступныя тыпы фразеалагiчных дыялектызмау: фразеалапчна-фанетычныя, фразеалапчна-словаутваральныя, фразеалапчна-марфалапчныя,
фразеалапчна-лекачныя, фразеалапчна-семантычныя, канструкцыйна-колькасныя i камбшаваныя фразеалапчныя дыялектызмы. Не разглядаюцца у артыкуле уласнафразеалапчныя дыялектызмы: яны не уступаюць з лiтаратурнымi фразеалагiзмамi у варыянтныя адносiны, з'яуляюцца самастойнымi утва-рэннямi i заслугоуваюць асобнага вывучэння.
Фразеалагiчна-фанетычныя дыялектызмы (17 адзiнак, што складае 10% ад агульнай колькасщ прааналiзаваных фразеалагiчных дыялектызмау з уласным iмем) - выразы, яшя бытуюць на пэунай тэры-торыi i пры захаваннi дэнататыуна-канататыунай тоеснасцi адрозшваюцца ад лiтаратурных адпаведнiкау фанетычна: асобнывш гукамi, месцам нацiску у кампанентах цi тым i другiм адначасова [13, с. 67]. Так, фразеалапзм ieaH-да-мар'я са значэннем 'братаука; невялжая раслiна з жоУтымi кветачкамi з сшм верхам' (РСТС1) разыходзщца з суадносным лiтаратурным зваротам iвaн-ды-мaр'я асобным гукам. Падамо яшчэ некальк1 прыкладау гукавога несупадзення у кампанентах: iмець бога у серцы 'быць спа-гадлiвым' (НМ2) - мець бога у сэрцы (тут i далей у супастауляльнай пары першым падаецца дыялектны варыянт, а другiм - лпаратурны экшвалент, зафiксаваны у наступных слоУнiках беларускай лiтаратурнай фразеалогй: СФ-13, СФ-24, ФСМК5, СФМК6, ЭСФ7); мма чаго бога гнявщь 'няма прычын жалiцца на лёс' (ФСК8) - няма чаго бога гнявщь; (хай будэ) як Сёра казала 'так, як каму-н. хочацца' (БД-39) - (няхай будзе) як Сора казала; збщца з панталыгу 'заблытацца' (СкНМ-199310), збщца з пантальт (МСГВ11, ППФВ12) - збщца з панталыку.
Узшкненне фразеалапчна-фанетычных дыялектызмау можна растлумачыць рознымi прычынаш.
Па-першае, «гукавыя заканамернасщ дыялекту вызначаюць спецыфiку формы кожнага канкрэтнага фразеалагiзма пры параунаннi яго з адпаведнывш формамi у шшых дыялектных сiстэмах i лiтаратурнай мове» [13, с. 67]. У гаворках Гродзеншчыны зафiксаваны выраз хай буг крэя <чаго> 'выказванне перасцярогi ад чаго-н. непажаданага' (варыянт лiтаратурнага хай Бог крые): Усё пражылося, хай Бух крэя. Hi дaвaлi жыць. Норму dmi вельку. Прышлi гэтыя вызвaлiцелi, як нaлaжылi падат... Шу-рычы Свюл. Хай Бух крэя, як жылi. Пасьля вайны была бяднота, aднaлiчно жылi, лён aбiвaлi, прaMi. Вострава Зэльв. (ДМГ13). Вышэйзгаданы фразеалапчна-фанетычны дыялектызм шюструе так1я фане-тычныя асаблiвасцi беларуск1х гаворак, як вымауленне [у] на месцы [о] i недыамшяцыйнае яканне.
Праiлюструем яшчэ некаторыя фанетычныя асаблiвасцi гаворак, як1я знайшлi адбиак у дыя-лектных фразеалагiзмах з анамастычным кампанентам: няпоунае недысiмiляцыйнае аканне, тыповае для гродзенска-баранавiцкай i часткова сярэднебеларусшх груп гаворак (пaйсцi да Абрама на тво (Fed.14) -
1 РСТС - Раслшны свет : тэматычны слоунж / склад. В.Д. Астрэйка [i inm.] ; навук. рэд. Л.П. Кунцэвiч, А.А. Кры-вшю. - М1нск : Беларус. навука, 2001.- 655 с.
2 НМ - Юрчанка, Г.Ф. Народнае мудраслоуе : слоунiк / Г.Ф. Юрчанка. - Мшск : Бел. навука, 2002. - 319 с.
3 СФ-1 - Лепешау, 1.Я. Слоунж фразеалапзмау : у 2 т. / 1.Я. Лепешау. - 2-ое выд., дапоун. i выпр. - Мшск : Беларус. Энцыкл., 2008. - Т. 1 : А-Л. - 672 с.
4 СФ-2 - Лепешау, 1.Я. Слоунж фразеалапзмау : у 2 т. / 1.Я. Лепешау. - 2-ое выд., дапоун. i выпр. - Мшск : Беларус. Энцыкл., 2008. - Т. 2 : М-Я. -704 с.
5 ФСМК - Фразеалапчны слоунж мовы творау Якуба Коласа : звыш 6000 слоун. арт. / уклад. А.С. Аксамлау [i шш.] ; пад рэд. А.С. Аксампава. - Мшск : Навука i тэхнiка, 1993. - 655 с.
6 СФМК - Ляшчынская, В.А. Слоунж фразеалапзмау мовы творау Яню Купалы / В.А. Ляшчынская, З.У. Шведава ; М-ва адукац. РБ, Гомельсю дзярж. ун-т iм. Францыска Скарыны. - Гомель : ГДУ iмя Ф. Скарыны, 2007. - 312 с.
7 ЭСФ - Лепешау, 1.Я. Этымалапчны слоунж фразеалапзмау / 1.Я. Лепешау. - Мшск : Беларус. Энный., 2004. - 448 с.
8 ФСК - Зайка, А. Фразеалапчны слоунж Косаушчыны / А. Зайка. - Брэст : Брэсцкая друкарня, 2014. - 308 с.
9 БД-3 - Беларуская дыялекталогш: матэрыялы i даследаваннi : зб. навук. арт. / Нац. акад. навук, Цэнтр дасле-даванняу бел. культуры, мовы i лiтаратуры, ФЫял "1нстытут мовы i лiтаратуры iмя Якуба Коласа i Янкi Купалы" ; рэдкал.: В.М. Курцова, Л.П. Кунцэвiч. - Мшск : Беларуская навука, 2014. - Вып. 3. - 304 с.
10 СкНМ-1993 - Цыхун, А.П. Скарбы народнай мовы (з лекичнай спадчыны насельнжау Гродзенскага раёна) / А.П. Цыхун. - Гродна : ГрДУ, 1993. - 243 с.
11 МСГВ - Спяшюжч, Т.Ф. Матэрыялы да слоунжа Гродзенскай вобласщ / рэд. Ю.Ф. Мацкевiч, М.А. Жыдовiч. -Мшск : Навука i тэхнжа, 1972. - 620 с.
12 ППФВ - Сцяшюжч, Т.Ф. Прыжазю, прымаую, фразеалапзмы, выслоу народных гаворак Гродзенскай вобласщ / Т.Ф. Сцяшюжч ; Гродзенсю дзярж. пед. ш-т iмя Янкi Купалы. - Гродна, 1968. - 75 с.
13 ДМГ - Дыялектная мова Гродзеншчыны : хрэстаматыя / аут.-склад. : М.А. Данiловiч, Н.К. Памецька. - Гродна : ГрДУ, 2007. - 260 с.
14 Fed. - Federowski, M. Lud bialoruski na Rusi Litewskiej / Michal Federowski. - Warszawa, 1935. - Т. 4. - 490 s.
пайсц! да Абрама на niea; шкляного бога бачыць (КФСГ15) - шклянога бога бачыць, на божой пасцел1 (ФСК) - на божай пасцел1); зацвярдзенне некаторых зычных у брэсцка-тнскай групе гаворак (ек Марко пу пэклу (ДСБ16) - як Марка па пекле).
Па-другое, фанетычныя дыялектна-лггаратурныя несупадзент могуць быць выктканы наяунасцю у структуры фразеалапзма слоу шшамоунага паходжання. Так, у дыялектным фразеалагiзме (зарабiць) як Заблоцк на мыдля 'зуам шчога, нiколькi цi амаль нiчога, школьш не зарабiць' змяненне назоушкавага кампанента мыдля выкткана уплывам польскай мовы (спалучэнне di на месцы л): Гэты гот вазш пра-даваць парасяты ажу Табарышю, але зарабш як Заблоцю на мыдля. Лысая Гара Ашм.17 (КФСГ). Такая рыса фанетычнай сютэмы польскай мовы, як спалучэнне галосных з насавыш зычным на месцы насавога q, адзначаецца у выразе як у хваробе свянтэго Левантэго 'вельмi моцна (дрыжаць, трэсцiся); ад страху, хвалявання цi холаду' (СДФГ18) - як у хваробе святога Лявэнтага. Ташм чынам, фанетычныя асаблiвасцi у фразеалагiзмах могуць мець пазафразеалагiчны характар, г.зн. «яны развiлiся у фанетычнай щ лексiчнай сiстэмах i адтуль трапiлi у фразеалагiзмы, надаючы апошшм дыялектную афарбоуку» [13, с. 67].
Фразеалагiчна-словаутваральныя дыялектызмы (10 фразеалапзмау, або 6%) адрозшваюцца ад лтга-ратурных адпаведшкау марфемна-словаутваральнай структурай кампанентау. Так, суфжсальныя разы-ходжаннi кампанентау фразеалапзмау зафшсаваны у наступных прыкладах: на боскай пасцелi 'на смя-ротным ложку' (СПЗБ19, Fed.) - на божай пасцелi; як ксёндз Магдулi 'вельмi добра (дагадз^ каму-н.)' (В20) - (дагадзщь) як ксёндз Магдуа.
Выяулены i прэфжсальныя разыходжант кампанентау дыялектных i лiтаратурных фразелагiзмау: падзеля Бога (СПЗБ) - дзеля Бога, (зарабщь) як Блоцк на мыле (Зай.21) - як Заблоцк на мыле.
Найбольшай словаутваральнай варыянтнасцю у фразеалапчных дыялектызмах з анамастычным кампанентам характарызуюцца назоУнiкi. Як адзначае 1.М. Хлусевiч, «назоушкавы кампанент у складзе мнопх фразеалапзмау можа нарматыуна выкарыстоувацца з памяншальна-ласкальным суфшсамЬ) [14, с. 57]. Напрыклад, выраз нi Богу свечка нi чорту качарэжка са значэннем 'пасрэдны чалавек, яш нiчым не вызначаецца' (СДФГ) у лiтаратурнай мове мае рауназначны адпаведнiк т Богу свечка нi чорту качарга. Тут дыялектны фразеалапзм адрознiваецца ад лггаратурнага дэмiнутыуным суфiксам -к-.
Прыметнiкi займаюць другое месца пасля назоунiкау у фармаванш фразеалапчна-слова-утва-ральных дыялектызмау з анамастычным кампанентам. Зафiксаваны суфiксальныя разыходжант у наступных лггаратурна-дыялектных паралелях: Божа мшеньш (Fed.) - Божа мшы, божава кароука (СПЗБ) - божая кароука.
Фразеалагiчна-марфалагiчныя дыялектызмы дыялектызмы (14 фразеалапзмау, або 8%) супа-даюць з ли^атурныЕ^ адпаведнiкамi семантычна, але характарызуюцца шшыш, чым у лтгаратурнай мове, марфалалчнывш (склонавым^ лжавым^ асабовымi) формамi кампанентау [5, с. 6]. Як зазначае Л.А. 1вашка, «здольнасць фразеалагiзма вар'iравацца вызначаецца граматычнай сiстэмай гаворю» [6, с. 68].
Разгледзiм спачатку прыклады, у яшх марфалагiчнае адрозненне зыходзiць ад назоушкавага кам-панента.
Так, родавыя несупадзеннi могуць быць абумоулены дзеяннем аналоги [15, с. 68]. Прыкладам можа служыць фразеалагiзм садома i гамора (СкНМ-201422) - садом i гамора, у яшм першы кампанент набыу канчатак -а пад уплывам форм жаночага роду.
Па мадэлi эмацыянальна-экспрэауных форм, характэрных для дыялектнага маулення (тыпу дзетю, дзетачю, мамачт i г.д.), адзначана iншая, чым у лггаратурным выразе, лiкавая форма назоУнiкавага кампанента у фразеалапчна-марфалапчным дыялектызме Божачк мае 'выказванне розных пачуццяу' -
15 КФСГ - Картатэка "Фразеалапчны слоунж гаворак Гродзеншчыны", складзеная М. А. Данiловiчам.
16 ДСБ - Дыялектны слоунж Брэстчыны / склад. М.М. Аляхновiч [i iнш.] ; рэд. Г.М. Малажай, Ф.Д. Ктмчук. -Мшск : Навука i тэхшка,1989. - 294 с.
17 Ашм. - Ашмянсю; Зэльв. - Зэльвенсю; 1уеу. - 1уеусю; Маст. - Мастоусю; Мсщсл. - Мсщслаусю; Шчуч. - Шчучынсю.
18 СДФГ - Данiловiч, М.А. Слоунж дыялектнай фразеалогп Гродзеншчыны / М.А. Данiловiч. - Гродна : Гродз. дзярж. ун-т, 2000. - 267 с.
19 СПЗБ - Слоунж беларусюх гаворак пауночна-заходняй Беларуа i яе паграшчча : у 5 т. / уклад. Ю.Ф. Мацкевiч, А.1. Грынавецкене, Я.М. Рамановiч [i шш.] ; рэд. Ю.Ф. Мацкевiч. - Мшск : Навука i тэхнжа. - 1979-1986. - Т. 1-5. -512 с., 728 с., 536 с., 616 с., 563 с.
20 В - Выслоу / Акадэмiя навук Беларускай ССР, 1н-т мастацтвазнауства, этнаграфп i фальклора ; рэдкал.: В.К. Бан-дарчык [i шш.]. - М1нск : Навука i тэхнжа, 1979. - 520 с.
21 Зай. - Зайка, А. Прыказю i прымаую, жарты i каламбуры, прыгаворю i языжаломю, вясельныя прыгаворы пры дзяльбе каравая, вiтаннi i зычэнш, вегавыя i ласкавыя выразы, засцяроп i прысяганнi, праклёны i адкляцщ, жартоуныя праклёны i дражтлю-кепт, зневажаннi i параунанш, прыжметы народнага календара з Косаушчыны / Алесь Зайка. - Мшск : Тэхналопя, 2015. - 286 с.
22 СкНМ-2014 - Цыхун, А.П. Скарбы народнай мовы (з лекачнай спадчыны насельнжау Гродзенскага раёну) / А.П. Цыхун. - Гародня : Гарадзенская бiблiятэка, 2014. - 243 с.
варыянт лггаратурнага божачка мой: Аднаму пагадала - i усё прауда, другому - прауда. А Божачк ж мае, так кожну картачку i перазнала. Лаздуны 1уеу. (ДМГ, НС23).
Несупадзент склонавых канчаткау, што адлюстроуваюць варыянтнасць у марфалагiчнай сютэме гаворак, назiраюцца у наступных фразеалапзмах: (ганяць) як Марка па пекле (СДФГ), як Марка па пеклу (СМН24, Ляц.25, ВКС26, Юрч.-3 27, В) - як Марку па пекле; (блукацца) як Марка па пеклу (ВКС) - (хадзщь, блукаць, сноудацца i пад.) як Марка па пекле; як Заблоцк на Mbrni (Fed.) - (зарабщь, выручыць, выгадаць
1 пад.) як Заблоцк на мыле.
Варыянтнасць прыметшкавага кампанента зафiксавана у фразеалагiзме Божа короука (ТС-128) -божая кароука, у яшм выкарыстоуваецца сцягнутая форма прыметшка у назоуным склоне. Гэтая марфа-лагiчная асаблiвасць з'яуляецца прыкметнай дыялектнай рысай беларускага пауднёва-заходняга дыя-лекту [4, с. 41].
Дыялектна-лггаратурныя адрозненнi дзеяслоунага кампанента знаходзiм у структуры дыялектнага фразеалагiзма да Масквы ракам не пераставщь са значэннем 'вельмi многа' (СДФГ), дзе ужываецца iнфiнiтыуная форма. У лiтаратyрным адпаведшку да Масквы ракам не пераставш выкарыстана форма
2 асобы будучага простага часу.
Адметнай марфалагiчнай асаблiвасцю пауночна-заходняй дыялектнай зоны з'яуляецца ужыванне дзеепрыслоуяу закончанага трывання у выказшках [16, с. 221]: у Бога цяля украушы (КФСГ) - у Бога цяля украу.
Адносна нешматкую групу складаюць фразеалагiчна-сiнтаксiчныя дыялектызмы (7 фра-зеалапзмау, або 4%), як1я, у параунанш з фразеалагiзмамi лiтаратyрнай мовы, характарызуюцца змяненнем сiнтаксiчных сувязяу i адносш, парадку слоу-кампанентау пры захаваннi тоеснаснасщ плана зместу. Так, у выразе паехау да Pb^i са значэннем 'зваштавала каго-н., звычайна пры моцным ап'яненнi' (Fed.) - ездзiу у Рыгу сштакачныя адрозненнi дыялектнага i лiтаратyрнага фразеалагiзмау праяуляюцца у несупадзент прыназоунiкава-склонавых формау кампанентау. Несупадзенне тыпау сказау у дыялектна-лiтаратyрных э^валентах назiраецца у фразеалагiзме Маскву вiдаць (eiдно) 'вельмi шслае што-н.' -Масква вiдаць: Гэтыя яблык тсьпелыя яшчэ, укусш - Маскву вiдаць, а яны [дзещ] т глядзяць, ужэ пауяблынi абабралi. Бабша Гродз. Ну як парэчю, ц укусныя? Мусяць, Маскву вiдаць? Аздобiчы Шчуч. (СДФГ).
Сштакичныя адрозненш дыялектнага i лггаратурнага выразау з анамастычным кампанентам могуць праяуляцца у змяненш парадку слоу-кампанентау (Маскву паказаць каму 'падняць каго-н. (звы-чайна дзГця) угору, узяушы за галаву далонямi да вушэй' (СДФГ) - паказваць (паказаць) Маскву).
Падамо яшчэ некальш прыкладау фразеалагiчна-сiнтаксiчных дыялектызмау: да Бога душою (не вшаваты) (КФСГ) - Богу душой (не вшаваты), ш к Богу н к людзям (Нос.29) - нi Богу нi людзям, Богом па-крыуджаны (ФСК) - бог пакрыудзiу каго-н.
Дастаткова прадстаушчай выяуляецца группа фразеалагiчна-лексiчных дыялектызмау (46 фра-зеалапзмау, што складае 27% ад агульнай колькасщ фразеалагiчных дыялектызмау), яшя адрознiваюцца ад лiтаратyрных эквiвалентау цэлым словам-кампанентам. Абавязковай прыметай фразеалапчна-лек-сiчнага дыялектызма з'яуляецца супадзенне яго семантыш з семантыкай лiтаратyрнай адзшш параунання.
Найчасцей варТруюцца назоушкавыя i дзеяслоуныя кампаненты. Так, у складзе дыялектызма як у Нёман кануу 'прапау, зшк, не паяуляецца куды-н.' (варыянт лiтаратyрнага як у ваду кануу) адбылася замена агульнага назоушка уласным: Як пашла замуш, н разочку дахаты нi было, як у Нёман канула. Гyдзевiчы Маст. (СДФГ). Рускамоуны сiнанiмiчны кампанент назiраецца у варыянце анюцты глазк 'братш; травянiстая раслiна з фiялетавымi, радзей белымi або рознакаляровымi кветкамi' (СкНМ-2014, РСТС) - анюцiны вочю.
ВарТравацца могуць больш як два назоунш, утвараючы шматкампанентны варыянтны рад: нi
Богу свечка н чорту ожах (галавешка, кацуба, малтва, чапяла) (СДФГ), н Богу свечка нi чорту дуда (Нос.) - н Богу свечка н чорту качарга.
23 НС - Народныя скарбы : дыялектал. зб. (да 80-годдзя А. А. Крывщкага) / 1н-т мовы i лiтаратyры Гмя Якуба Коласа i Яню Купалы НАН Беларус ; рэд. Л.П. КунцэвГч. - Мшск : Права i эканомжа, 2008. - 388 с.
24 СМН - Шцвшка, В.Д. Слова мiма не ляц1ць: Беларyскiя народныя прыказю i прымаукi / В.Д. Лщвшка, Л.А. Ца-ранкоу ; навук. рэд. А.С. Фядосж. - Мшск : Утверсггацкае, 1985. - 149 с.
25 Ляц. - Ляцкий, Е.А. Материалы для изучения творчества и быта белорусов. / Е.А. Ляцкий. - М., 1898. - Вып. 1. Пословицы, поговорки, загадки. - 63 с.
26 ВКС - ^спяровГч, М.1. Вщебсю краёвы слоунж : матар'ялы / М.1. Каспяровiч. - В1цебск, 1927. - 368 с.
27 Юрч.-3 - Юрчанка, Г.Ф. Слова за слова: Устойтвыя словазлyчэннi у гаворцы Мсщслаушчыны / уклад. Г.Ф. Юр-чанка ; пад рэд. А.А. Крывщкага. - Мшск : Навука i тэхнжа, 1977. - 272 с.
28 ТС-1 - Тураусю слоунж : у 5 т. / А.А. Крывшю [i шш.] ; пад рэд. А. А. Крывшю. - М1нск : Навука i тэхнiка, 1982. -Т. 1 : А-Г. - 255 с.
29 Нос. - Сборник белорусских пословиц, составленный И.И. Носовичем. - СПб, 1874. - 232 с.
Прыкметную групу складаюць «тыпалагiчна падобныя» [7, с. 28] фразеалапчна-лекачныя дыя-лектызмы, як1я разыходзяцца з суадносныгш лiтаратурнымi выразамi анамастычным кампанентам: Хомка няверны (Янк.-197930), няверны Томаш (СДФГ), Тамаш (Томаш) няверны (ЗНФ31) 'чалавек, якога цяжка прымусщь паверыць чаму-н.' - Фама няверны (няверуючы); (выскачыць, вырвацца) як Раман з канапель (В), як Ясько з канапель (ППФВ) 'вельмi нечакана' - як ПШп з канапель; (зарабщь, выйграць, вышау) як Гарэцю на мыле 'шчога (не зарабiць)' (В) - (зарабщь) як Заблоцк на мыле. З дапамогай замены лек-ачнага кампанента рэал1зуецца узмацненне i абнауленне унутранай формы дыялектнага фразеалапзма.
Прыклады разыходжанняу дзеяслоуных кампанентау у дыялектных i лiтаратурных фразелагiзмах: чытаць Храпавщкага 'моцна спаць, звычайна храпучы, пахрапваючы' (СДФГ) - задаваць (задаць) Хра-павщкага, звесцi з панталыку (СГВ32) - збщь з панталыку.
Адзначым, што варыянтныя кампаненты могуць быць блiзкiмi па значэнш словамi i уваходзiць у адну лекака-семантычную групу, напрыклад: адвесщь перуноу каму 'накрычаць, насварыцца на каго-н' (СДФГ) - даваць (даць) перуноу, мець Бога у жываце 'быць лаяльным, спагадл1вым, чулым да каго-н.' (СДФГ) - мець бога у сэрцы.
Зрэдку у структуры дыялектных выразау адбываецца вар'iраванне адразу двух щ трох кампанентау. Падамо прыклады без канкрэтызацыi значэнняу фразеалагiзмау: дзе Макар цялят не пасе (Бе^) - куды Макар цялят не ганяу; Кузьма Грышку родны Фёдар (СДФГ) - Андрэй Кузьме родны (Хвёдар) Хведар; хай Бог адхшяе (адварочвае), хай Бог баронщь (СДФГ) - няхай (хай) бог крые (ратуе).
Неабходна зазначыць, што узшкненне фразеалапчна-лекачных дыялектызмау можа павялiчвацца за кошт выкарыстання рэпянальных i шшамоуных слоу [4, с. 57]: сцяклянный бог 'бутэлька з алка-гольным пiтвом' (НМ) - шкляны бог; стрэж божа 'выказванне папярэджання, засцярогi ад чаго-н. нежа-данага, недапушчальнаг' (ЗНФ) - баран божа.
Адносна прадстаунiчай выглядае група канструкцыйна-колькасных фразеалагiчных дыялектызмау (25 фразеалапзмау, або 15%), сутнасць яшх у тым, што яны «бытуюць на пэунай тэрыторыi i адрознiваюцца ад лтгаратурных пры тоеснасцi значэнняу колькасцю кампанентау» [4, с. 64].
Узшкненне канструкцыйна-колькасных фразеалапчных дыялектызмау можа быць вышкам элшсюа (скарачэння кампанентнага складу) або нарашчэння (павелiчэння колькасцi кампанентау).
Скарачэнне фразеалапзма назiраем у наступным прыкладзе: як за плячыма 'спакойна, щха, без асабл1вых клопатау i трывог, з дастаткам (жыць)' (СБНФ33) - як у Бога за плячыма. Паводле меркавання В.М. Машенш, скарачэнне кампанентнага складу фразеалагiзмау з'яуляецца «адной з праяу прынцыпу моунай эканомii, як1 уласцiвы усiм узроуням мовы» [17, с. 79]. Акрамя гэтага, фразеалагiчны элiпсiс <алюструе багатыя выразныя магчымасцi фразеалагiзмау» [18, с. 99], выконвае экспрэсiуную функцыю. Адсутнасць падобнага скарачэння у фразеалагiзмах лиаратурнай мовы сведчыць «пра некаторае адставанне лiтаратурнай фразеалогii ад дыялектнай у канкрэтных праявах свайго развiцця» [7, с. 57].
Шляхам нарашчэння утварышся наступныя канструкцыйна-колькасныя дыялектызмы: на Юр 'я як рак свкня 'шкот щ невядома кал1' (Fed.) - як рак свкне; ш да танца нi да ружанца нi свенты Божа спеваць 'ш на што не здатны, няумелы' (СДФГ) - н да танца н да ружанца; пабойся Бога i людзей 'май сумленне, злтуйся' (ФСК) - пабойся Бога; як Пятроу бот з левай нагi 'вельмi (дурны)' (СДФГ) - як бот з левай нагi. Яны «на фоне звыклых агульнанародных адпаведткау выглядаюць свежа i арыгшальна» [7, с. 57].
У беларусшх гаворках зафжсаваны выразы як рак на Лысай гары засвiшча i як рак на Дамя-тшкаускай гары свкне са значэннем 'нiколi щ невядома кал1' (СДФГ) - калi (як) рак <на гары> свкне. Як бачым, пад рэгулярную факультатыунасць можа падпадаць анамастычны кампанент, як1 надае iнды-ввдуальную вобразнасць дыялектнаму фразеалапзму, ажыуляе яго унутраную форму.
Фразеалагiчна-семантычныя дыялектызмы (11 адзшак, або 6%) выяуляюцца на падставе дыялектна-лтгаратурнага супастаулення выразау па «сэнсавых сферах» [8, с. 63] i характарызуюцца варЧраваннем плана зместу пры тоеснасцi структуры фразеалапзма.
Наяунасць фразеалапчна-семантычных дыялектызмау можа быць абумоулена працэсам поль семантызацыi. Падамо некальк1 прыкладау дыялектна-лiтаратурных паралеляу: дзякуй Богу 'выказванне радасцi, задавальнення, палёгк1, супакою з якой-н. прычыны' (ДСК34) i 1) 'вельмi добра', 2) 'вельмi добры', 3) 'вельмi многа чаго-н.', 4) 'выказванне радасщ, задавальнення, палёгк1, супакою з якой-н. прычыны'; Божа збау 'выказванне папярэджання, засцяроп ад чаго-н. нежаданага, недапушчальнага' (ФСК)
30 Янк.-1979 - Янкоусю, Ф. Яшчэ з народнай фразеалогп / Ф. Янкоусю, Т. Тамашэвiч, М. Аляхновiч // Слова, фразеалапзм i кантэкст : зб. арт. / М-ва асветы БССР, Мiнскi дзярж. пед. ш-т iм. М. А. Горкага ; пад рэд. Ф. Янкоу-скага. - Мшск, 1979. - С. 42-57.
31 ЗНФ - Лепешау, 1.Я. З народнай фразеалогп : дыферэнцыяльны слоунж / 1.Я. Лепешау. - М1нск : Выш. шк., 1991. - 110 с.
32 СГВ - Сцяшюжч, Т.Ф. Слоунж Гродзенскай вобласцi / Т.Ф. Сцяшюжч. - М1нск : Навука i тэхнiка, 1993. - 671 с.
33 СБНФ - Мяцельская, Е.С. Слоунж беларускай народнай фразеалогii / Е.С. Мяцельская, Я.М. Камароусю. - Мшск : Выд-ва БДУ, 1972. - 320 с.
34 ДСК - Зайка, А. Дыялектны слоунж Косаушчыны / А. Зайка. - Слошм : Слонiмская друкарня, 2011. - 272 с.
i 1) 'выказванне папярэджання, засцяроп ад чаго-н. нежаданага, недапушчальнага', 2) 'выка-званне ра-шучага адмаулення чаго-н. або нязгоды з чым-н.'.
Слушным, на наш погляд, з'яуляецца сцвярджэнне М.А. Данiловiча, што «звычайна той самы фразеалагiзм у лiтаратурнай мове мае большую колькасць значэнняу, чым у канкрэтнай гаворцы... калi ж браць дыялектную мову у цэлым, то полiсемiя у ёй багацейшая за кошт сумарнай колькасщ фразеалапчна-семантычных дыялектызмау, спецы^чных у шматлiкiх раёнах Беларуа» [4, с. 87-88].
Цiкавым пряуленнем семантычных дыялектна-лггаратурных адрозненняу выступае энантыясемiя -з'яуленне у адной моунай адзiнкi супрацьлеглага, антанiмiчнага значэння, якое можа выцясняць перша-пачатковае або суюнаваць з iм [19, с. 208]. Гэта выклжана «зместавай супрацьлегласцю адпаведных ix вобразау» [20, с. 53]. Так, дыялектны фразеалагiзм як ксёндз Магдалене (Магдзе, Магдуы) раэлiзуе зна-чэнне 'зусiм не (дагадзщь каму-н.)' (СДФГ). У лiтаратурнай мове фразеалапзм вядомы з супраць-леглым значэннем: (дагадзщь) як ксёндз Магдуа 'вельмi добра (дагадзщь каму-н.)'. Дэнататыуная энантыясемiя рэалiзавана i у наступным прыкладзе: Богу душою 'вельмi, ва уйм (вшен)' (Fed.) - Богу душою 'зуам, абсалютна нi у чым (не вшен)'.
Пашыранай у беларусшх гаворках з'яуляецца група камбiнаваных фразеалагiчных дыялектызмау (40 адзшак, або 24%), яшя сумяшчаюць асаблiвасцi розных тыпау раней разгледжаных дыялектызмау. Так, выраз пры царэ Гарошку, як было людзей трошк (В) адрозшваецца ад лггаратурнага адпаведнiка пры цару Гароху склона^Ем канчаткамi i суфiксамi кампанентау-назоушкау, большай колькасцю кампа-нентау, камбiнуючы рысы фразеалагiчна-словаутваральнага, фразеалагiчна-марфалагiчнага i канструк-цыйна-колькаснага дыялектызмау.
Аналiз фактычнага матэрыялу паказау, што у большасцi выпадкау камбшаваныя фразеалапчныя дыялектызмы з анамастычным кампанентам канцэнтруюць у сабе два веды дыялектызмау. Разгледзiм некальш камбiнацый фразеалагiчныx дыялектызмау:
1) фразеалапчна-фанетычны, фразеалагiчна-марфалагiчны i фразеалапчна-сштакачны: Божаго свету m вiдно (ДСК) - свету божага не вiдаць;
2) фразеалапчна-фанетычны i фразеалапчна-лекачны: бы в Хрыста за пазухыю (БД-3) - як у Хрыста за пазухаю; збiрацца да Абраама на госц (СПЗБ-2) - адпрауляцца ^сщ ехаць) да Абрама (да Аб-рагама) на тва;
3) фразеалапчна-фанетычны i фразеалапчна-семантычны: дзенькуя Богу ^лъмГ добра' (НС) -дзякуй богу 1) ^льмГ добра', 2) ^льмГ добры', 3) ^льмГ многа чаго-н', 4) 'выказванне радасщ, зада-вальнення, палёгш, супакою з якой-небудзь прычыны'; бронь (брут, брынь) Божа 'выказванне перасцяроп ад чаго-н. непажаданага' (НС) - баран божа 1) 'выказванне папярэджання, засцяроп ад чаго-н. нежаданага, недапушчальнага', 2) 'выказванне рашучага адмаулення чаго-н. або нязгоды з чым-н.';
4) фразеалапчна-марфалапчны, фразеалапчна-сштакачны i фразеалапчна-лекачны: Бог пеця-рым нёс, аднаму дастауся нос у каго ^лъмГ вялш' (ДСК) - Бог семярым нёс ды аднаму дастауся; (зарабщь) бы Броцю на мылi 'пратаргавацца' (СкНМ-200535) - (зарабщь) як .Заблоцю на мыле;
5) фразеалапчна-марфалапчны i фразеалапчна-лекйчны: за каралём гарохавым ^льмГ дауно, невядома калГ (СДФГ) - за царом гарохам; дай Божа ножачю (ДМГ) - дай бог ногГ;
6) фразеалапчна-сштакачны i фразеалапчна-лекйчны: як Марак у пекле (СДФГ) - як Марка па пекле, сустракацца (сустрэцца) з шкляным богам - бачыць (убачыць) шклянога бога (ЗНФ).
Прыкметы трох тыпау дыялектызмау, напрыклад, фразеалапчна-фанетычнага, фразеалапчна-лекачнага, фразеалапчна-семантычнага зафжсаваны у наступным выразе: нi давядзi Госпадзi 'выказванне ацэнш, характарыстыш чаго-н. звычайна з боку алы, ступеш' (ДСК) - не давядзi Бог 1) 'выказванне папярэджання, засцяроп ад чаго-н. нежаданага, недапушчальнага', 2) 'выказванне адзнаш, характарыстыш чаго-н. звычайна з боку алы, ступеш i пад.'.
Заключэнне. Узшкненню i функцыянаванню розных тыпау фразеалапчных дыялектызмау садзейшчаюць так1я фактары, як вусная форма юнавання дыялектау, адаптацыя да фанетычных i гра-матычных асаблiвасцяу гаворак, тэндэнцыя да эканомii моуных сродкау, iмкненне узмацнiць эма-цыянальна-экспрэауныя тэндэнцып, абнауленне унутранай формы фразеалагiзма, шшамоуны уплыу i шш. Як слушна адзначае Т.М. Федуленкава, «варыянтнасць у галше фразеалогii - гэта вышк праявы агульных моуных заканамернасцей, актуальных для уах узроуняу мовы» [21, с. 63].
ШТАРАТУРА
1. Лепешау, 1.Я. Фразеалопя сучаснай беларускай мовы : вучэб. дап. для студэнтау фшал. фак-тау ВНУ / 1.Я. Лепешау. - Мшск : Вышэйш. шк., 1998. - 271 с.
35 СкНМ-2005 - Скарбы народнай мовы : дыялектал. зб. / НАН Беларуи, 1н-т мовазнауства Гмя Якуба Коласа ; рэд. Л.П. КунцэвГч. - Мшск : Права i эканомжа, 2005. - 385 с.
2. Бобровская, Г.В. Системно-функциональное взаимодействие литературной и донской диалектной фраземики : ав-тореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.01 / Г.В. Бобровская ; Волгоградский гос. пед. ун-т. - Волгоград, 2002. - 26 с.
3. Ройзензон, Л.И. Проблемы изучения диалектной фразеологии / Л.И. Ройзензон // Труды Самаркандского гос. ун-та им. А. Навои. Новая серия. - Самарканд : Изд-во Самарк. ун-та, 1972. - Вып. 237 : Вопросы фразеологии. VI. Восточно-славянская диалектная фразеология и фразеография. - С. 1-57.
4. Даншов1ч, М.А. Беларуская дыялектная фразеалопя i яе лекачная аснова : манагр. / М.А. Даншов1ч. - Гродна : ГрДУ, 2003. - 272 с.
5. Касцючык, В.М. Сшатмш i варыянтнасць у дыялектнай фразеалоги (на матэрыяле гаворак Брэстчыны) : аутарэф. дыс. ... канд. фшал. навук : 10.02.01 / В.М. Касцючык ; Бел. дзярж. пед. ун-т i^ra М. Танка. - Брэст, 2002. - 21 с.
6. Ивашко, Л.А. Очерки русской диалектной фразеологии / Л.А. Ивашко. - Л. : Изд-во Ленингр. ун-та, 1981. - 198 с.
7. Данiловiч, М.А. Слова i фразеалапзм у беларускай мове : зб. навук. арт. / М.А. Данiловiч. - Гродна : ЮрСаПрынт, 2015. - 300 с.
8. Телия, В.Н. Вариантность идиом и принципы идентификации вариантов / В.Н. Телия // Проблемы устойчивости и вариантности фразеологических единиц : материалы междунар. симпозиума, Тула, ноябрь 1968 ; отв. ред. В.Л. Архангельский ; Тульский пед. ин-т. - Тула, 1968. - С. 30-69.
9. Зимин, В.И. К вопросу о вариантности фразеологических единиц / В.И. Зимин // Проблемы устойчивости и вариантности фразеологических единиц : материалы междунар. симпозиума, Тула, ноябрь 1968 ; отв. ред. В.Л. Архангельский; Тульский пед. ин-т. - Тула, 1968. - С. 70-82.
10. Ларин, Б.А. История русского языка и общее языкознание : пособие для студ. пед. ин-тов / Б.А. Ларин. - М. : Просвещение, 1977. - 224 с.
11. Оссовецкий, И.А. Лексика современных русских народных говоров / И.А. Оссовецкий. - Л. : Наука, 1982. - 198 с.
12. Лепешау, 1.Я. Праблемы фразеалапчнай стытстыю i фразеалапчнай нормы / 1.Я. Лепешау. - Мшск : Навука i тэхнжа, 1984. - 264 с.
13. Данiловiч, М.А. Дыялектныя фанетычныя асаблiвасцi фразеалапзмау / М.А. Данiловiч // Беларуская лшгвютьжа. - 2001. - Вып. 51. - С. 67-72.
14. Хлусевiч, 1.М. Варыянтнасць фразеалапзмау у сучаснай беларускай лггаратурнай мове / пад рэд. праф. 1.Я. Лепешава. - Гродна : ГрДУ, 2002. - 100 с.
15. Блшава, Э. Беларуская дыялекталопя : вуч. дапам. / Э. Блшава, Е. Мяцельская. - 2-е выд., дапрацаван. i дапоун. -Мшск : Выш. школа, 1980. - 304 с.
16. Крывшю, А.А. Дыялекталопя беларускай мовы : дапам. / А.А. Крывшю. - Мшск : Выш. школа, 2003. - 294 с.
17. Мокиенко, В.М. Славянская фразеология / В.М. Мокиенко. - М. : Высш. шк., 1980. - 207 с.
18. Третьякова, И.Ю. Эллипсис как приём окказионального преобразования фразеологических единиц / И.Ю. Третьякова // Вестник КГУ им. Н. А. Некрасова. - 2011. - № 1. - С. 97-100.
19. Шмелёв, Д.Н. Современный русский языж. Лексика / Д.Н. Шмелёв. - М. : Просвещение, 1977. - 336 с.
20. Данiловiч, М.А. Фразеалапчна-семантычныя дыялектызмы / М.А. Данiловiч // Беларуская лiнгвiстьжа. -2002. - Вып. 52. - С. 53-62.
21. Федуленкова, Т.Н. Фразеологическая вариантность как лингвистическая проблема / Т.Н. Федуленкова // Вестник ОГУ. Сер. Гуманитарные науки. - 2005. - № 4. - С. 62-69.
Пастуту 03.01.2018
TYPES OF PHRASEOLOGICAL DIALECTISMS WITH ONOMASTIC COMPONENT IN THE BELARUSIAN DIALECTAL LANGUAGE
N. LEUCHANKA
The article considers Belarusian dialectal phraseological units with the proper name component. The aim of the study is classification and characterization of dialectal phraseological units with onomastic component in terms of their relationship with the phraseology of the Belarusian literary language. The main types of Belarus-ian phraseological dialectisms are outlined, their difference from the literary equivalents is shown. It is noted that the development of phraseological dialectisms is due to linguistic and extralinguistic factors.
Keywords: phraseological unit, onomastic component, phraseological dialectism, literary phraseological analogue.
