Научная статья на тему 'Туркия Республикасида давлат харидларини ташкил этиш хусусусиятлари'

Туркия Республикасида давлат харидларини ташкил этиш хусусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
124
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
давлат хариди / ошкоралик / шаффофлик / тендер / самарадорлик / государственная закупка / открытость / прозрачность / тендер / эффективность

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Муминов Нозим Гаффарович

Мақолада Туркия Республикасида давлат харидларини ташкил этишнинг асосий тамойиллари ва уларнинг самарадорлигини баҳолаш хусусиятлари таҳлил этилган. Туркия Республикасида давлат харидлари самарадорлигининг кўрсаткичлари ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКУПОК В ТУРЦИИ

В статье проведен анализ основных принципов организации государственных закупок и особенности оценки их эффективности в Турецкой Республике. Изучены показатели эффективности государственных закупок в Турецкой Республике.

Текст научной работы на тему «Туркия Республикасида давлат харидларини ташкил этиш хусусусиятлари»

МУМИНОВ Нозим Гаффарович,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан Миллий университети "Иктисодиёт назарияси" кафедраси мудири, иктисод фанлари номзоди, доцент

ТУРКИЯ РЕСПУБЛИКАСИДА ДАВЛАТ ХАРИДЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ХУСУСУСИЯТЛАРИ

УДК 339.376

МУМИНОВ Н.Г. ТУРКИЯ РЕСПУБЛИКАСИДА ДАВЛАТ ХАРИДЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ХУСУСУСИЯТЛАРИ

Маколада Туркия Республикасида давлат харидларини ташкил этишнинг асосий тамойиллари ва уларнинг самарадорлигини бах,олаш хусусиятлари тах,лил этилган. Туркия Республикасида давлат харидлари самарадорлигининг курсаткичлари урганилган.

Таянч иборалар: давлат хариди, ошкоралик, шаффофлик, тендер, самарадорлик.

МУМИНОВ Н.Г. ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКУПОК В ТУРЦИИ

В статье проведен анализ основных принципов организации государственных закупок и особенности оценки их эффективности в Турецкой Республике. Изучены показатели эффективности государственных закупок в Турецкой Республике.

Ключевые слова: государственная закупка, открытость, прозрачность, тендер, эффективность.

MUMINOV N.G. PECULIARITIES OF ORGANIZATION OF STATE PURCHASING IN TURKEY

In the article, an analysis of the main principles of the organization of public procurement and the features of assessing their effectiveness in the Republic of Turkey are considered. As well, the indicators of the effectiveness of public procurement in the Republic of Turkey were studied. Keywords: state procurement, openness, transparency, tender, efficiency.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

Цукуматнинг асосий вазифаларидан бири ацолини ижтимоий ацамиятга эга товарлар билан таъминлашдир. Ушбу функцияни амалга ошириш даврида цукумат цудудлардаги ацоли манфаатла-рини кузлаган цолда турли даражадаги бюджетлар маблагларидан фойдаланади. Бутун дунёда цукумат томонидан сервис (хизмат курсатиш) функцияларини курсатишнинг асосий усули давлат ва мацаллий (муниципал) буюртмаларни шакллантириш ва жойлаш-тиришдир. Бунда буюртмаларни шакллантириш ва жойлашти-риш очиц (ошкора, шаффоф), цонунчиликда белгиланган процеду-раларга биноан амалга оширилади. Бутун жараён шаффоф булиб, ушбу буюртмани олишга цар цандай хужалик юритувчи субъектга имкон беришни назарда тутади.

Дунёнинг турли мамлакатларида танлов тизимининг мавжудлиги бозор иштирокчи-лари уртасидаги иктисодий муносабатларни характерловчи конунчилик билан белгиланади. Конунчилик билан асосан давлат муассасалари томонидан ташкиллаштирилган танловларда иштирок этиш шартлари тартибга солинади. Танлов муносабатлари тизимида давлатнинг урни ва ахамияти аникланади. Танловларни ташкил-лаштириш ва утказиш тартиби ишлаб чикилади, урнатилган тартибларга риоя килмаганликлари учун томонларнинг жавобгарлик чоралари ишлаб чикилади. Купчилик мамлакатларда нохалол иштирокчилар билан курашга катта эътибор каратилади (келишувларни мавжуд булиши имко-ниятларини излаш, алохида фирмалар томонидан бозорни монополлаштириш ва бошкалар).

Бу борада Туркия тажрибасини урганиш уринлидир. Туркия иктисодиёти ривожланган булганлиги сабабли бу ерда товар ва хизматлар бозори тулик шаклланиб булган, деб таъкидла-шимиз мумкин. Табиийки, х,ар бир тармокда, унда катта ахамият касб этадиган компанияларни хисобга олиб, уз хусусиятлари пайдо булган. Шу сабабдан булса керак, янги компанияларни бозорга чикиб фаолият юритиш имкониятлари чегаралангандир. Аслини олганда, ушбу муаммо-ларга эътибор бермаса хам булади, чунки Турки-яда бозор иктисодиёти тулик шаклланиб булган. Давлатнинг иктисодиётга аралашуви чекланган ва бошка Европа мамлакатлари билан таккослаш имконияти мавжуддир.

Туркияда давлат харидларининг асосий тамой-иллари:

• харидларнинг асосланганлиги;

• харидларнинг ракобатлилиги (давлат эхтиёжлари учун шартномалар тузилаётганда харидларнинг ракобатли усулларидан фойдала-ниш керак);

• бозорнинг барча иштирокчиларига нис-батан тенг ва адолатли муносабат;

• харидларнинг очиклиги ва шаффофлиги;

• харидлар жараёни иштирокчиларининг жавобгарлиги.

Туркияда давлат эхтиёжлари учун товарларни етказиб бериш_буйича тендерларда иштирок этиш "Давлат эхтиёжлари учун тендерлар туFрисида"ги Конун (Public Tenders Law) билан тартибга солиниб турилади. Кичик бизнес субъектлари учун алохида шартлар конунчиликда белгиланмаган, шу сабабдан давлат харидларининг мацаллий иштирокчи-лари хукук ва мажбуриятлари фаркланмайди.

Туркия уз ЯИМнинг бор-йути 0,5%ини ИТТКИ1га сарфлайди, бу жуда паст курсаткичдир. Шу сабабдан, жахон бозорига ракобатбардош махсулот олиб чикиш учун Туркия технологияларни импорт килишга мажбурдир.

Туркияда технологияларни узатишнинг асосий канали булиб тутридан-тутри хорижий инвестици-ялар хисобланади. Турк фирмалари ХХ аср охири ва XIX аср бошларида 1478 та лицензион шар-тнома ва келишувлар имзолаб, уларнинг 88%и ишлаб чикариш билан боFликдир. Бу сохада Германия, Буюк Британия, Франция, Нидерландия ва Италия катта роль уйнамокда. Умуман олганда, Туркияга барча шаклларда олиб кирилаётган тех-нологияларнинг 70%и ЕИ мамлакатларига туFри келади2.

Туркияда технологияларни жалб этиш асосан саноат кувватларини модернизациялашга хамда янги турдаги товар ва хизматларни жорий этишга каратилгандир. Хозирги кунда юкори технология-лар импортининг асосий кисмини (30%) телеком-

1 ИТТКИ - илмий тадкикот ва тажриба-конструкторлик ишлари.

2 Ломакин В. К. Мировая экономика: Учебник для вузов. - М.: Финансы, Юнити, 2007

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

мyникaция ycкyнaлapи тaшкил этaди, улуш бyйичa yндaн кeйинги ypинлapни кимë caнoaти учун тex-нoлoгиялap (22%), aвтoмoбиль ycкyнaлapи (17%)1 эгaллaйди.

Typкия тeндep ^нунчилигининг му^им xycy-^яти шyндaки, xopижий кoмпaниялapгa тeндep-лapдa иштиpoк этиш ^у^у^и кyйидaги xo^a ижo-зaт бepилaди: xopижий кoмпaниялap мaxaллий (тypк) кoмпaниялap тoмoнидaн вaкил 6УЛИ6 Kaтнaшгaндa (бyндa, тypк кoмпaнияcи xopижий кoмпaниянинг мaxaллий aгeнти ëw тypк тoмoни 51%дaн кaм бyлмaгaн yлyшгa эгa кУшмa rap-xoha булиши мумкин)2. Ушбу тapтиблap к1yйидaги Xoллapдa aмaл килмaйди:

• кypoлли кyчлap эxтиëжлapи учун бaъзи тoвapлapни eткaзиб бepишдa;

• xyкyмaт cтpyктypaлapи ypтacидaги кeлишyвгa бинoaн "нoëб xycycиятгa э^" мaxcyлoтлapнинг xopижий ишлaб чикapyвчидaн бeвocитa eткaзилиб бepилишидa.

Агap тeндepлapнинг мaxaллий opгaнлapгa aлoкacи бyлca, иштиpoкчилapгa кУшимчa тaлa-блap куйилиши мумкин (xycyca^ cyбъeктни тeгишли иктиcoдиëт дeпapтaмeнтлapи вa caвдo пaлaтaлapидa pyйxaтдaн утиши зapypлиги).

Аник биp xapид бyйичa бюджeт мaблaFлapининг caмapaли capфлaнишини бaxoлaш бyйичa aнъaнaвий бaxoлaш ycлyби мaв-жуд. Ушбу ycлyб xap биp aлoxидaги xapид бyйичa бюджeт мaблaFлapининг тeжaлишини oпepaтив paвишдa aниклaб бepиши мумкин. Бyндa бyюp-тмaлapни жoйлaштиpиш тизими бaxoлaнмaйди xaм, тaxлил xaм килинмaйди.

Шу caбaбдaн, oпepaтив бaxoлaш билaн биpгa кoмплeкc тax1лилий бaxoлaш xaм жopий этилaди (y бyюpтмaлapнинг aлoxидa жoйлaштиpилишини эмac, бaлки ушбу тизимни тyлик1лигичa бaxoлaшгa, фaкaтгинa пул мaблaFлapининг тeжaлишини эмac, бaлки xapидлap тизими caмapaдopлиги шм-плeкc кypcaткичлapини xиcoблaйди - peжaлaш-тиpиш, бoшлaнFич бaxoни aниклaш, шapтнoмa бaxoлapини тapмoкдaги ypтaчa кypcaткичдaн oFишининг ypтaчa дapaжacи, бyюpтмaлapни жoй-лaштиpиш вa шapтнoмaлapнинг ижpo этишдa Koнyнчиликкa pиoя килиниши).

Амaлиëтнинг кypcaтишичa, xapидлapнинг бюд-жeт мaблaFлapи тeжaлиши бopacидaги aнъaнaвий бaxoлaниши xapидлapнинг caмapaдopлиги дapa-

1 Ушэ epдa.

2 Hecтepoвич В.Н., Смиpнoв В.И. Кoнкypcныe тopги 4a sa^r^y пpoдyкции для гocyдapcтвeнныx нужд. - М.: Инфpa-M, 2007.

жacини тулик ифoдa этмaйди вa yндaн фaкaтгинa oпepaтив тaxлилдa фoйдaлaнилиш мумкин. Бун-дaй бaxoлaшдa биp нeчa мyxим кypcaткичлap тaxлилдaн чeтдa кoлaди: paкoбaтчилик дapaжacи, бyюpтмaлapни жoйлaштиpишдa кoнyнчиликкa pиoя килиниши, шapтнoмaлapни peжaлaшти-pиш вa ижpo этиш интизoми. Ундaн тaшкapи, тeжaмкopликни xиcoблaшдa шapтнoмaнинг бoшлaнFич бaxocи билaн бoFлик кaмчиликлap мaвжyд, чунки ушбу xиcoб-китoб бoшлaнFич бaxoнинг aниклaниши вa бaxo бeлгилaнишининг peaл 6obop шapoитлapи acocлaнгaнлигини эъти-бopгa oлмaйди.

Дaвлaт xapидлapи caмapaдopлигини бaxoлaшнинг aco^ тaмoйиллapи:

- шаффофлик (oшкopaлик) - caвдoлapни эълoн килиш, yлapнинг бopиши вa нaтижaлapи, xapидлap мeъëpий-xyкyкий acocлapи тyFpиcидaги axбopoтлapнинг oчиклиги вa эpкинлигини нaзapдa тyтaди;

- тенглик (aдoлaтлилик) - тaнлoвлapни yткaзиш шapтлapи, Foлибни aниклaш мeзoн вa тapтиблapи oлдиндaн ypнaтилaди вa бapчa ишти-poкчилap учун yлap биp xилдиp. Ундaн тaшкapи, ушбу шapтлap бeвocитa caвдoлap yткaзилиш дaвpидa yзгapтиpилиши мумкин эмac. Кaйcидиp иштиpoкчигa ниcбaтaн кaмcитиш чopaлapини кУллaш кaтъиян мaн этилaди. Шу билaн биpгa, бyюpтмaчи вa eткaзиб бepyвчилapнинг xyкyкий тeнглиги aмaлгa oшиpилaди;

- жавобгарлилик - тoмoнлapнинг xapид-лapни aмaлгa oшиpишдa биp-биpи oлдидa мaжбy-pиятлapини бaжapишлapи xaмдa шapтнoмa мyнo-caбaтлapи ypнaтилишининг кoнyнийлиги вa уму-мий тapтибдaлигини aнглaтaди;

- Teжaмкopлик - тaнлoв caвдoлapини тaш-киллaштиpиш вa yткaзишгa xapaжaтлap; ynap бapчa мeъëp вa пpoцeдypaлapгa pиoя килиб, oшкopaлик, тeнглик вa жaвoбгapлик тулик тaъ-минлaнгaн xoлдa минимaл дapaжaдa булиши кepaк. Taъкидлaш жoизки, xapaжaтлapнинг пacaй-иши caвдoлapни тaшкиллaштиpиш вa yткaзиш бoшкapyвини тaкoмиллaштиpиш эвaзигa oши-pилиши кepaк;

- сaмapaдopлик - бoзopдa paкoбaтчилик мyxитининг яpaтилиши эвaзигa эpишиш мумкин. Дaвлaт xapидлapи бoзopи xycycиятлapини xиcoбгa oлиб paкoбaтчилик мyxити бapчa иcтoвчилap иштиpoк этиши мумкин бул^н тaнлoвлap (caв-дoлap) yткaзилишини тaшкиллaштиpиш opкaли жopий этилиши мумкин. Бyндa эxтиëж бyлгaн мaxcyлoтнинг иcтeъмoлчигa (бизнинг xoлaтимиздa

ИKTИCOД BA МOЛИЯ I ЭKOHOМИKA И ФИHAHCЫ 2018, 1

- давлат) максимал даражадаги фойдали нархда харид килиниши назарда тутилади.

Туркия Республикасида давлат харидлари сама-радорлигининг курсаткичлари куйидагилардан иборат:

• буюртмаларни жойлаштиришдаги тежам-корлик;

• буюртмаларни жойлаштиришда конунчиликка риоя килиш;

• ракобатли харидларнинг улуши;

• буюртмаларни жойлаштиришда режалар-нинг бажарилиши;

• шартномаларни ижро этиш интизоми;

• шартномаларнинг бошланFич нархлари белгиланишининг асосланганлиги.

Хар бир харид буйича натижалар бюджет маблаFларини самарали ишлатиш, тежамкорлик даражасини аник,лаш билан бахоланади. Тежамкорлик шартноманинг бошланFич бахосига нис-батан фоизда аникланади.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, Туркияда давлат харидларининг самарадорлиги куйидагиларга боFлик: ягона меъёрий хужжатларнинг мавжуд-лиги, давлат молиясини сарфлашдаги тежамкорлик, давлат буюртмаларини бажаришда барча таъминотчиларнинг эркин катнаша олиши, давлат буюртмаларини жойлаштиришда ракобатчиликнинг ошиб бориши.

Давлат харидлари тизимида Туркия иктисодиётининг асосий муаммоси - шаф-фофликнинг паст даражада эканлиги. Туркия ик,тисодиётида яширин сектор доимо катта улушга эга булган. Молиявий шаффофлик инвестицион мухитни яхшилайди ва ЕИ учун баркарорлик курсаткичи сифатида хизмат килади. Аммо давлат харидлари масаласига европача ёндашув тарак,к,иётга олиб келмаслиги мумкин. Янги бюро-кратик структураларни яратиш орк,али коррупци-яга карши самарали курашиш мумкин эмасдир.

Давлат харидларини самарали амалга оши-ришда катта ижобий салохиятга эга булган Туркия тажрибасидан унумли фойдаланиб, республи-камиз давлат хариди тизими фаолиятини тако-миллаштиришнинг амалга оширилиши мак,садга мувофикдир. Жах,он тажрибаси ва республика-даги реал вокеликни чукур тахлил килиш нати-жасида давлат харидларини ислох, этиш зару-рати юзага келди. Ушбу ислохотлар натижасида битта контракт буйича 300 АКШ долларидан 100 минг АКШ долларигача эквивалентдаги товар-лар (ишлар, хизматлар)нинг давлат ва корпора-тив харидларининг Узбекистан Республика товар

хом ашё биржаси томонидан ташкиллаштири-ладиган электрон савдолар оркали амалга оши-ришга оид талаб бекор килинди. Шундай тартиб жорий килиндики, унга кура 2018 йил 1 январга кадар товарлар (ишлар, хизматлар)нинг давлат ва корпоратив харидлари куйидаги эквивалент-ларга мувофик1, яъни:

• 1 минг АКШ долларидан кам булган битта контракт - нархи, сифати ва товарлар (ишлар, хиз-матлар)ни етказиб бериш муддатлари буйича энг мак,бул келадиган шартларни таклиф к,илган етказиб берувчилар билан туFридан-туFри шартнома-лар тузиш оркали;

• 1 мингдан 100 минг АКШ долларигача булган битта контракт - буюртмачи тузади-ган идоравий танлов комиссиялари томонидан бахоланадиган энг макбул таклифларни танлаб олиш оркали;

• 100 минг АКШ долларидан юкори микдордаги битта контракт - буюртмачи томонидан Инвестициялар буйича давлат кумитаси, Вазирлар Махкамаси хузуридаги "УзИнжиниринг" Республика лойиха институти, шунингдек, буюр-тмачининг тармок, илмий-техник кенгашларининг вакилларини мажбурий жалб этган холда тузи-ладиган идоралараро танлов (тендер) комиссиялари ташкил этадиган танлов (тендер) савдола-рини утказиш оркали амалга оширилади.

2018 йил 1 январдан Ресурслар ягона миллий маълумотномаси ва Давлат харидлари ягона ахбо-рот портали ишга туширилади.

Хужжат билан иктисодиётнинг тегишли тармоклари ва ижтимоий сохада амалга оши-рилаётган, битта контракт буйича 5 млн. АКШ долларидан юкори эквивалентдаги инвестиция лойихалари доирасида товарлар (ишлар, хиз-матлар)нинг хариди юзасидан тармок идорала-раро тендер комиссиялари тугатилди2. Бундан ташкари, лойиха ташкилотлари томонидан тай-ёрланган тендер ва лойихаолди хужжатларини таклиф этилаётган технология ва асбоб-ускуналар буйича технология, асбоб-ускуналарни танлаш ва нархларни шакллантириш кисмида экспертизадан утказиш функциясини бажарадиган ихтисослаш-ган тармок эксперт кенгашлари тугатилди.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 23 августдаги "Товарлар (ишлар, хизматлар)нинг давлат ва корпоратив харидларини амалга оширишнинг замонавий шакл ва услубларини янада жорий этиш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-3237-сон Карори.

2 https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/birjada_ davlat_haridlari_bekor_qilindi

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

Aдaбиётлap pyйхaти:

1. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2017 йил 23 aвгycтдaги "Toвapлap (ишлap, xизмaтлap)нинг дaвлaт вa кopпopaтив xapидлapини aмaлгa oшиpишнинг зaмoнaвий Luaicn вa ycлyблapини янaдa жopий этиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa"ги ПК-3237-coн Kapop^

2. Лoмaкин В. К. Mиpoвaя экoнoмикa: Учeбник для вyзoв. - М.: Финaнcы, Юнити, 2007

3. Hecтepoвич В.Н., Смиpнoв В.И. Кoнкypcныe тopги нa зaкyпкy пpoдyкции для гocyдap-cтвeнныx нужд. - М.: Инфpa-M, 2007.

4. https:||www.norma.uz|qonunchilikda_yangi|birjada_davlat_haridlari_bekor_qilindi

И^ИМД BA МOЛИЯ I ЭKOHOМИKA И ФИHAHCЫ 2018, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.