TURKISTON MUXTORIYATINING O‘RGANILISH TARIXI Текст научной статьи по специальности «История и археология»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

TURKISTON MUXTORIYATINING O'RGANILISH TARIXI

J j«H >

Azimova Yulduz Djura qizi

O'zMU Tarix fakulteti Toshkent O'zbekiston

J > | > ;

"Arxivshunoslik va manbaashunoslik" kafedrasi I bosqich magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.7271059

ß-<\ > Cj )><#

Annotatsiya: Ushbu maqolada Turkiston Muxtoriyati tarixini o'rgangan olimlar tarixshunoslarning yozgan asarlari va ularning mazmuni qisqacha bayon etilgan.

Kalit so'zlar: Turkiston Muxtoriyati, hukumat, I qurultoy, IV qurutoy, "Ulug' Turkiston" gazetasi, G.K.Safarov, Ra'no Rajabova, Ravshan Abdullayev, Marat Hasanov, Saidakbar A'zamxodjayev

f Sl MW

Hozirgi kunda kam inson bu mavzuga qo'l urgan bo'lsa kerak deb, shu mavzuni

o'zim uchun magistrlik dissertatsiyam mavzusi qilgan edim. Vaholanki, son sanoqsiz insonlar: tarixshunos olimlar, manbashunoslar, sharqshunoslar va pedagoglarga ham bu mavzu qiziq ekan. Bunga sabab O'zbekiston Respublikasining tom ma'noda

»

m?

birinchi mustaqillikka erishgan davri bo'lgan. Garchi bu muvaqqat hukumat bor yo'g'i 72 kun yashagan bo'lsada, ko'pgina ziyoli xalqparvar ilm ahli bu mustaqillik uchun jon berganiga guvoh bo'lishimiz mumkin. .....>

1917 yildagi fevral inqilobi Turkiston hayotiga kata o'zgarishlar olib kirdi. Inqilobdan keyin Turkiston o'lkasida mustaqillik va ozodlik yo'lida faoliyat olib boruvchi ko'pgina siyosiy tashkilotlar, partiyalar, vujudga keldi. Taraqqiyparvar ziyolilar Turkistonga federatsiya asosida muxtoriyat berilishi borasidagi talablari bilan chiqa boshladilar.

Davlatchilik qurilishi masalasiga yondashish, Turkistonning to'la muxtoriyat olish g'oyasini ilgari surish milliy gazeta sahifalarida 1917 yil aprel oyidan boshlab ko'zga tashlanadi[14]. Chunki 1917 yil aprelda bo'lib o'tgan Turkiston musulmonlari I qurultoyining tub maqsadi ham mamlakatni qanday idora qilish hamda milliy hukumat tuzishga hozirlik ko'rish bo'lgan.

J-jt

"Millatlarning o'z taqdirlarini o'zi belgilash to'g'risidagi Deklaratsiyasi"ga asoslangan holda 1917 yil 27 noyabr sanasida o'lka musulmonlarining favqulotda IV qurultoyida o'lkadagi dastlabki milliy demokratik davlat - Turkiston Muxtoriyati tashkil etildi.

Qurultoyda Turkiston Muvaqqat Kengashi a'zolaridan Turkiston muxtoriyati

hukumati (8 kishidan iborat) tuzildi. Yevropalik aholi vakillari orasidan nomzodlar

: • > _ >

14-

S.Madyarova Turkiston Muxtoriyati tarixshunosligi (1917-2008yy) T.F.N. darajasini olish dissertatsiyasi Toshkent -2010 yil.

j> n

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

ko'rsatilishi uchun ularga ham yana 4 o'rin ajratildi. Hukumat

_

tarkibiga Muhammadjon Tinishboyev (Bosh vazir va ichki ishlar vaziri), Islom Shoahmedov (Bosh vazir o'rinbosari), Mustafo Cho'qay (tashqi ishlar

_—_----_ ^ __

vaziri), Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'jayev (harbiy vazir), Hidoyatbek Agayev (yer va

mi

suv boyliklari vaziri), Obidjon Mahmudov (oziq-ovqat vaziri), Abdurahmon O'razayev (ichki ishlar vazirining o'rinbosari), Solomon Gersfeld (moliya vaziri) kiritildi. Keyinchalik hukumat tarkibida ayrim o'zgarishlar yuz berdi. M.

! Ш-

Tinishboyev Alash o'rda Muxtoriyati faoliyatida qatnashish uchun Orenburgga jo'nab ketgach (1917-yil), Mustafo Cho'qay Bosh vazir lavozimini bajarishga kirishdi. Shoahmedov moliya vaziri (S. Gersfeld o'rniga), Potelyaxov oziq-ovqat vaziri (O. Mahmudov o'rniga), O. Mahmudov adliya vaziri, Nosirxon To'ra maorif vaziri, Saidnosir Mirjalilov hukumat xazinachisi lavozimlarini egallashdi. Savodsiz bolshevik komissarlardan farqli ravishda hukumat a'zolari chuqur ma'lumotli taraqqiyparvar ziyolilar bo'lib, ulardan 5 nafari huquqshunos edi. Turkiston Millat Majlisi 54 nafar (36 musulmon, 18 yevropalik) a'zodan iborat bo'lishi kerakligi

belgilandi. Qurultoy jarayonida 32 kishidan iborat Millat Majlisi saylandi[15].

Milliy majlis a'zolariga yuqoridagi insonlardan tashqari quyidagi insonlar kirdi: Ubaydulla Xodjayev, Toshpo'latbek Norbo'tabekov, Sadriddin Sharifxodjayev,

m?

Kungirxodja Xodjinov, Ismatulla Ubaydullin, Said Ja'farboy Saidov, Islom Shoaxmedov, Abdurahmonbek Urazayev, Xidoyatbek Yurali Agayev, Nosirxonto'ra Komolxonto'rayev, Mirodil Mirzaahmedov, Toshxodja Ashurxodjayev, Abdulqodir Qushbegiyev, Obidjon Mahmudov, Jamshidbek Qorabekov, Abdusamad Abdusalimov, Abdulla Dersalin, Musa Akchirin, Mustafo Mansurov, Mahmudxo'ja

Behbudiy, Ibragim Davletshin, Muhammadjon Tinishboyev, Xalil Shirinskiy, Tolibjon Musaboyev, Olimxonto'ra Shokirxonto'rayev, Sobirjon Yusupov, Odiljon Umarov va boshqalar[16].

"Ulug' Turkiston" gazetasining yozilishicha, 1917 yil dekabr oyida Toshkentda 60000 kishi ishtirok etgan miting o'tkazildi. Munavvarqori rahbarligida uyushtirilgan bu miting qatnashchilari Turkiston Muxtoriyati hukumatini bir ovozda ma'qulladilar va Turkistonda endi uchbu muvaqqat hukumatidan boshqa hech qanday hukumatni tan olmaslikka qaror qilganliklarini e'lon qildilar. J-jt

Lekin muvaqqat hukumatning faoliyati uzoqqa yetmadi. 1918 yil 30 yanvardan boshlab Turkiston Muxtoriyatiga qarshi harbiy harakatlar boshlandi. Shu kundan boshlab o'lkada ommaviy qirg'inlar boshlandi.

"Ulug' Turkiston" gazetasi chuqur qayg'u bilan xabar berganidek, "20 fevral Xo'qand(Qo'qon) tarixining eng dahshatli kuni bo'ldi. Armanilar ayricha faoliyat

>)>¡__Ы >

n-

15 O'zbekiston tarixi 10-sinf darsligidan Toshkent-2017yil

16 С.Агзамходжаев. История Туркестанской автономии. Ташкент- 2006 г -194стр

"-wisr" 5«1 I

: * ^ * п>

WiW к/

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

ko'rsatganlar..." Gazetadagi ushbu maqola "Xo'qand hozir o'liklar shahri" degan

_

dahshatli ibora bilan tugaydi.

1918 yil 22-fevral kuni Qo'qon shahrida Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar

J

tomonidan tayyorlangan "Tinchlik shartnomasi" imzolandi. Ushbu shartnomaning 2-

mi

moddasida: "Aholi o'lka Xalq Komissarlari Soveti hokimiyati va barcha mahalliy

sovet tashkilotlCarini tan oladi", deb yozilgan edi.

Bu muvaqqat hukumat davrini o'rganilishi G.K.Safarovning "Колониальная

революция"[17] asari bilan boshlandi. Bu asarning yozilishiga asos Turkistondagi J J 1 4J ^

milliy-ozodlik va inqilobiy harakatlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir dialektikasini siyosiy

tushunish zarurati bo'ldi.

O'zbekistonda tarixchi olimlardan Ra'no Rajabova, Ravshan Abdullayev, Marat

Hasanov Turkiston Muxtoriyati hamda 1917 yili Turkistondagi milliy siyosiy

partiyalar faoliyati haqida hali sovet davrida - XX asr 80-yillarida dastlabki

maqolalarni e'lon qildi. Xususan professor 2006 yilda nashdan chiqqan Saidakbar

A'zamxodjayevning doktorlik dissertatsiyasining monografiyasi aynan Turkiston

>

*

Muxtoriyatining milliy ozodlik kurashidagi harakatlari yorqin aks ettirilgan manbaa sifatida ko'rishimiz mumkin.

2010 yilda Salima Madyarovaning "Turkiston Muxtoriyatining tarixshunosligi

iW -

(1917-2008)" himoya qilingan nomzodlik dissertatsiyasida o'sh paytgacha bo'lgan

izlanishlarni qamrab oldi.

2021 yilda Qahramon Rajabov tomonidan ishlangan "Turkiston Muxtoriyati

vazirlari hamda majlis a'zolari hayoti va taqdiri" kitobida o'sha davrning yirik

namoyondalaridan tortib oddiy qurultoy a'zolariga qadar insonlarining taqdiri ilmiy \ "i^Aml , , , ,, ...........Дм.^

jihatdan asoslangan holda yoritib berilgan.

Sovet davri tadqiqotlarining tarixshunoslik tahlili asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, Turkiston muxtoriyatining bu davrdagi tarixi har tomonlama, xolis yoritilmagan. O'sha vaqtda Turkistondagi siyosiy vaziyat va aholining bunga qarashlari to'liq o'rganilmagan.

Bu Muvaqqat hukumat davri nafaqat bizning davlatimizda balki, boshqa qo'shni davlatlar orasida ham o'rganilib kelinmoqda. Ularning qay tarzda mustaqil demokratik davlatga erishilgana olgani, bu hukumatning inqiroziga asl sabab

J-jt

nimalarda ekanligi ularning a'zolari hayoti keyinchalik qanday bo'lgani har bir tarixchi uchun qiziq bo'lsa kerak.

JJÎL

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. S.Madyarova Turkiston Muxtoriyati tarixshunosligi (1917-2008yy) T.F.N. darajasini olish dissertatsiyasi Toshkent -2010 yil.

! : • > _ > ; : •

»-

O'zbek tilida "mustamlakachilik inqilobi" ma'nosini anglatadi. Сафаров Г. Колониальная революция(Опыт Туркестана) - М: Госиздат 1921г

р q

: * ^ * п>

ш

зй*

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

2.O'zbekiston tarixi 10-sinf darsligidan Toshkent-2017yil

3.С.Агзамходжаев. История Туркестанской автономии. Ташкент- 2006 г -194стр

4. "Ulug' Turkiston": Turkiston o'lkasi tatarlari jamiyati byurosining nashri. Toshkent. (1917-1918)

5.Q.Rajabov. "Turkiston Muhtoriyati vazirlari hamda Milliy Majlis a'zolari hayoti va taqdiri." Toshkent -2021yil.

*<b> >*

-^fV-liT }»--^SfV-^ï f.—

60

jW^ y

q ж**

ЩУ>

ü> <:>

j

шз>

q

q > >

wi >

Л ) J

Ы:>

q

Ы >

£ H > ^й >

i> * q

щу>

ЗИ >

q > >

Ы >

q щъ q <;>