Научная статья на тему 'Туризм дестинацияларини ривожлантиришда муқобил стратегияларни танлаш'

Туризм дестинацияларини ривожлантиришда муқобил стратегияларни танлаш Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
81
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Рахимов З. О.

Стратегик режалаштириш ва бошқариш бўйича адабиётларни таҳлил этиш шуни кўрсатдики, стратегик танлов соҳасидаги кўп сонли назарий қилинган ишлар фақатгина корхоналар даражасида бўлган. Булар маҳсулот бозор матрицасига мос равишда ишлаб чиқарилган стратегиялар, ҳам М. Портернинг рақобатли стратегияси, ҳам корхона ривожи доирасида қурилган стратегиялар ҳисобланади. Корхоналар даражасидаги тузилган стратегик режалаштиришларга ўттиз йилдан ошган бўлса, минтақалар (шаҳарлар), айрим соҳалар ва иқтисодиёт соҳалари даражасидаги тузилган стратегик режалаштиришлар энди кучга кирмоқда ва шаклланиш жараёнини бошидан кечирмоқда. Шу мақсадда туристик ривожланиш стратегиясини асослашга тўғридан-тўғри алоқадор бўлган айрим масаларга тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Туризм дестинацияларини ривожлантиришда муқобил стратегияларни танлаш»

Самарканд Давлат архитектура-курилиш институтининг стажёр-тадк,ик,отчи-изланувчиси

ТУРИЗМ ДЕСТИНАЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА МУКОБИЛ СТРАТЕГИЯЛАРНИ ТАНЛАШ

Стратегик режалаштириш ва бошцариш буйича ада-биётларни тацлил этиш шуни курсатдики, стратегик танлов соцасидаги куп сонли назарий цилинган ишлар фацатгина корхоналар даражасида булган. Булар мацсулот бозор матрицасига мос равишда иш-лаб чицарилган стратегиялар, цам М. Портернинг рацобатли стратегияси, цам корхона ривожи доира-сида цурилган стратегиялар цисобланади. Корхоналар даражасидаги тузилган стратегик режалашти-ришларга уттиз йилдан ошган булса, минтацалар (шацарлар), айрим соцалар ва ицтисодиёт соцалари даражасидаги тузилган стратегик режалаштириш-лар энди кучга кирмоцда ва шаклланиш жараёни-ни бошидан кечирмоцда. Шу мацсадда туристик ри-вожланиш стратегиясини асослашга ту^ридан-ту^ри алоцадор булган айрим масаларга тухталиб утиш мацсадга мувофицдир.

Ривожланиш стратегиясини ишлаб чикиш ва х,аётга тадбик этиш жараёни-да мах,аллий бошкарув органлари шах,ар интелектуал салох,иятидан кенг микиёсда ва самарали фойдаланишни хох,лашса, фукаролар, туристик индустрия корхона-лари бошкарувчилари, мах,аллий х,укумат ва бошкарув органлари вакиллари, жа-моатчилик ташкилотлари ходимларининг ижодий фаоллигини туризм сох,асидаги ижтимоий-иктисодий х,олатни яхшилаш максадида раFбатлантириш тизимини ташкил этиш керак. Хакикатда эса, айрим гурух,ларнинг кизикишлари мос келмас-лиги мумкин, х,атто х,ар-хил йуналишда, карама-карши, х,аётга тадбик этиш имко-ниятлари ресурсларнинг чегараланган-лиги ва бошка сабабларга кура х,ар-хил булиши мумкин, уларни бошка Fоялар

билан боFл и к х,олда реал шароитлар-га мослаштириш зарур, яъни шах,арда ту-ризмни ривожлантириш стратегиясини танлаш буйича мавзули семинарлар, илмий-амалий конфренциялар ташкил этиш керак. Шундай килиб, туризм ривожи стратегиясини х,аётга тадбик этиш ва ишлаб чикиш жараёни жамоатчи-лик мух,окамасига асосланган булиши зарур. Туризмни стратегик режалаштириш-нинг мох,ияти ва асосий тамойилларидан куриниб турибдики, стратегияни танлаш бир катор стратегик карорларни кабул килиш ва ишлаб чикишга асосланган булади, буларни ишлаб чикиш боскичлари 1-расмдаги схемада келтирилган. Таклиф килинган схеманинг тах,лили шуни аник курсатмокдаки, 1-10 блоклар - шах,ар туристик мажмуаси келажак ривожининг

Ички тавсифдаги омилларга асосланган туристик мажмуанинг хозирги холагшш тахлил килиш 1

Туризмнинг келажак ривожини белгиловчи ташки омилларнинг тахлили 2

Шахдр туристик мажмуасидаги дастлабки ижтимоий-иктисодий холагшш интеграл бахолаш 3

Туристик мажмуа ривожинииг муаммолариии тизимлаштириш ва аниклаш 4

Стратегии максад вариантларини генерациялаш ва бу вариантларни бахолаш мезониии танлаш 6

Туризм ривожинииг стратегик мацсадларини белгилаб олиш 7

Стратегик мацсадга эришиш буйи-ча вазифаларни белгилаб олиш 8

Ресурслар билан таъминлаш даражасини ашщлаш 9

Туризм ривожинииг стратегик режасини ишлаб чикиш 10

Стратегик режани амалга оширишнинг механизмларини ишлаб чикиш 11

Стратегик режани амалга ошириш мониторинги 12

Шах,ар ижтимоий-ицти-содий ривожланишининг глобал максадларини ишлаб чикиш 5

я а я

я 3

ее

я н я 8 а я

о

а я

аг и

ь*

V

£ а н

и

1-Расм. Шах,ар туристик мажмуаси ривожланишининг стратегик карорларни танлаш боскичлари

acocий cтpaтeгик тузувчиcини тaшкил этa-ди, унинг учун "киpувчи" вocитa 6Ули6, бaшopaтли-aнaлитик ишлapнинг нaтижa-лapи вa x,ap биp aник вaктдaги cтpaтeгик peжaлaштиpишни ишлaб чикувчи eтaкчи-лap вa ^ухнинг "кypa билишлиги" тaш-кил к1илaди.

Мaкcaдгa эpишишнинг уcуллapи-ни aниклaш, cтpaтeгиcияни тaшкил этиш acocидa aмaлгa oшиpилaди. Xap кaндaй cтpaтeгик peжaлaштиpишнинг, хaмдa йи-pик шax1ap туpиcтик мaжмуacи pивoжлa-нишини cтpaтeгик peжaлaштиpишнинг бoFлoвчиcи унинг бaзaли cтpaтeгияcи Xиcoблaнaди. Анчa кeнг тapкaлгaн бaзaли cтpaтeгия туpлapигa куйидaгилap киpaди:

- у^ш cтpaтeгияcи;

- туpFунлик cтpaтeгияcи ëки Уcишнинг чeклaнгaнлиги;

- oмoн кoлиш cтpaтeгияcи.

У^ш cтpaтeгияcи динaмик pивoжлa-нaëтгaн coхaлapдa кУллaнилaди. Бундaй cтpaтeгияни ишлaб чикишгa мaкcaдли узoк вa киcкa муддaтли кypcaтгичлapни дoимий eтapли дapaжaдa кyтapиб бopиш йули билaн эpишилaди. ТуpFунлик ^pa-тeгияcи aнaнaвий paвишдa pивoжлaн-гaн cox1aлapдa фoйдaлaнилaди. Бу xapa^ килишнинг тaвaккaллчилиги кaм уcулдиp. Омoн кoлиш cтpaтeгияcи - химoялaниш cтpaтeгияcи булиб, бу x1oлдa мaкcaдлap дapaжacи, шу кун^ кaдap эpишилгaн нa-тижaдaн na^ килиб ypнaтилaди.

Шуни кэйд этиш ^pa^^ кeйинги йил-лapдaги oлиб бopилгaн туpиcтик ил-мий излaнишлapдa у ëки бу кypинишдaги юкopидa кэйд этилгaн туpизм pивoжлaни-шининг бaзaли cтpaтeгия туpлapи кypиб чикил^н.

Бизнинг фикpимизгa кypa, йиpик шax1ap туpиcтик мaжмуacи, xуcуcaн Сaмapкaнд шax1pи учун туpиcтлap oкимининг дo-имий у^шини вa мaвжуд тaлaбнинг юкopи экaнлигини хишб^ oлиб, ycиш вa бapкapopлик унcуpлapи бyлгaн ^pa-тeгияни тaвcия килcaк мaкcaдгa мувoфик бyлaди.

Йиpик шaхapдaги туpизм pивoжининг бaзaли cтpaтeгияcи, хoзиpги иктиcoдий шapoитдa куйидaги мухим вaзифaлapни уз ичигa oлиши кepaк:

- шaхapдa туpиcтик шх^ни шун-дaй pивoжлaнтиpиш кepaкки, бундaн

мaхaллий aхoли иктиcoдий мaнфaaтдop бул^н;

- туpиcтик ceктop тapaккиëти opкaли бoшкa шaхap иктиcoдий ceктopлapи-ни, xуcуcaн caнoaтни, xизмaт кypcaтиш coхacини вa кишлoк xyжaлигини pивoж-лaнтиpишигa ижoбий тaъcиp yткaзиш;

- кaндaй килиб туpизм кeлaжaк-дa иктиcoдиëтни вa тaшки мухитнинг бapкapopлигини тaъминлaй oлaди;

- бoзop тизими шapoитидa туpизм-ни бoшкapишдa мaхaллий opгaнлapнинг poли кaнaкa;

- мaхaллий туpиcтик бизнecнинг кaндaй килиб динaмик pивoжлaнишини тaъминлaш мумкин;

- кaндaй килиб, шaхap туpиcтик биз-нecини туpиcтлapгa xизмaт кypcaтиш Œ-фaтини тинмaй тaкoмиллaштиpишгa мaн-фaaтдop килиш.

Кypиб чикилaëтгaн бaзaли paкoбaтли cтpaтeгиядaн мaълумки, тaнлaнгaн бaзa-ли cтpaтeгия дoиpacидa хapaкaтнинг биp Kaтop вapиaнтлapи булиб, улap cтpaтe-гик мукoбиллик дeб aтaлaди. Шунинг учун хaм шaхap туpиcтик мaжмуacи cтpaтeгик ycиши дoиpacидa куйидaги acocий ^pa-тeгик мукoбиллapни яpaтиши мумкин бyлaди:

- шaхap туpиcтик мaжмуacининг узoкни кyзлaб бapкapop pивoжлaниши вa унинг шaхap иктиcoдиëтининг eтaкчи ce^ тopлapи билaн тpaнфopмaциялaниши;

- шaхap туpиcтик тaклифини ^н^й-тиpиб, пpинципиaл янги фaoлият туpлa-pигa чикиш;

- шaхap туpиcтик мaжмуacи ичидa динaмик туpиcтик бизнecни шaкллaнти-pиш.

Туpизм coхacининг ишлaб чикapиш ин-фpaтузилмacигa куйидaги acocий унcуp-лapни киpитиш мумкин:

- тpaнcпopт кopxoнaлapи вa йул Kуpилиши;

- cув тaъминoти, энepгия тaъминoти, гaз тaъминoти, буF билaн и^тишни тaъ-минлaш;

- кaнaлизaция тизимининг тaкoмил-лaшиши вa кaттик чикиндилapни йyкoтиш;

- тeлeкoммуникaция вa хoкaзoлap.

Туpизм coхacининг ижтимoий инфpaту-

зилмaлapи унcуpлapигa: чикиндилapни вa кyчaни тoзaлaш; cпopт иншooтлapи; мaдa-ният тaшкилoтлapи (тeaтp вa музeйлap);

жойлаштириш воситалар; тиббий ёрдам курсатиш; овкатланиш объектлари; бан-клар ва валюта алмаштириш шах,обчалари, туристик савдо тизими, банк хизмати, жа-моатчилик х,авфсизлиги, туристик ахборот хизмати ва х,оказолар киради.

Туризм сох,аси инфратузилмалари шах,ар ижтимоий инфратузилмасининг таркибий унсурлари эканлигини х,исобга олиб, ушбу стратегия блокини яратиш-да кузланган чора-тадбирларни жиддий кайта куриб чикиш ва уларни шах,арнинг бошка ривожланиши сох,алари ижтимоий, шах,ар курилиши стратегияси ва да-стури ривожланиши доирасида шун-дай мувофиклаштириш ва бир-бирига боFлаш керакки, кузда тутилган чора-тадбирларни такрорий молиялаштиришга йул куймастлик зарур.

Навбатдаги стратегик мукобиллик шах,ар туристик мажмуасининг тубдан ички узгаришларига каратилган булиб, стратегия куйидагиларни камраб олиши керак:

- хусусий тадбиркорлик туристик бизнесини кучайтириш;

- туристларга хизмат курсатиш ва сервис даражасини ошириш;

- туризм, жамоатчилик сектори ва хусусий корхоналари уртасидаги ички сох,а алокаларини ривожлантириш.

Шах,ар туристик сох,аси фаолият курсатиши ва баркарорлигини мах,аллий тижорат таъминлайди, чунки шах,ар туристик мах,сулотини х,аётга тадбик этиш учун асосан мах,аллий шароитдан фойдалани-лади, буларга ишчи кучининг малакаси, мах,аллий манбалар ва бошкалар киради. Бу омилларни х,исобга олган х,олда, шуни таъкидлаш керакки, мутахассисларнинг фикрига кура, туризм 95% га тадбиркорлик сох,аси х,исобланади, шах,ар туристик сох,аси ривожи марказдан кочувчи стратегияси йуналишларидан бири мах,аллий ах,оли турмуш даражаси сифатини оши-рувчи (янги иш уринларини ташкил этиш, туристик тижорат билан банд мах,аллий ах,оли хусусий даромадларини ошириш йули билан) мах,аллий тадбиркорликни куллаб-кувватлаш х,исобланади.

Такдим этилаётган йирик шах,ар туристик мажмуаси ривожи стратегияси мукобилликлари асос сифатида каралиб, аммо уларнинг ах,амияти ва устуворлиги

барча шах,арлар учун бир хил булмаслиги мумкин, бундан ташкари улар вакт буйича узгариб туриш тенденциясига эга булади.

Шах,ар туризм сох,аси ривожланиш стратегиясини синтез киладиган унсу-ри бюджет (шах,ар бюджетидаги туризм сох,асининг х,иссаси) х,исобланади. Айнан бюджетнинг фойда ва харажат кисмлари баланси чора-тадбирларни, лойих,аларни ва юкорида курсатилган стратегиялар-ни амалга ошириш учун максадли да-стурларни танлаб олиш меъзони булиб х,исобланади.

Шу сабабли, белгиланган максадлар ва туризм сох,аси ривожланиш стратегияси, х,амда шах,ар молиявий-бюджет сиёсатла-ри уртасидаги узаро алокаларни урнатиш масаласи ута ах,амиятли х,исобланади. Бу-гунги кунда, мах,аллий х,укумат органлари ва бошкарувининг молиявий-бюджет си-ёсати чегараланган микдорда бюджет ма-салаларини ечишга каратилган булиб, ке-лажакдаги аник ижтимоий, экологик ва туристик муаммоларни х,ал килишга маблаF етишмай колмокда.

Шундай килиб, белгиланган максадлар ва у ёки бу шах,ар иктисодиёти сох,аларининг стратегик ривожланиши-нинг шах,ар молиявий-бюджет сиёса-ти билан узаро боFликлигининг зарур-лиги мух,им тавсифга эга булиб, бундай алокадорликнинг ташкилий ва иктисодий жих,атларини ишлаб чикишни назарда ту-тади. Шу максадда куйидагиларни амалга ошириш зарур булади:

- биринчидан шах,арнинг молия-вий ресурсларга булган реал талабини ях-шилаб асослаш керак, бу талабларга туризм бошкарув органларининг харажат-лари, инфратузилмани такомиллаштириш, шах,ар маркетинги, керакли меъёрий-^укукий базани ишлаб чикиш ва бошка х,ужжатлар киради. Бу х,олда ривожланиш-га жорий этилган харажат ва сарфларни ажратиш максадга мувоффик булади.

- иккинчидан, шах,ар туризм сох,асидан тушадиган тушумлар х,исобига даромаднинг бюджетдаги моддаларини кенгайтириш ва купайтириш учун х,амма имкониятларни ишга солиш: буларга шах,ар бюджетининг даромад моддала-рига туристик сох,адан тушадиган тушум-ларни, кириб келувчи ва кетувчи турист-ларнинг туFридан-туFри х,ар хил соликлар

кypинишдaги, туpизм индуcтpияcи ^p-xoнaлapининг тyлoвлapи; туpиcтлap-нинг туpap жoй, oвкaтлaниш, тpaнcпopт вa бoшкa xизмaт туpлapигa килaдигaн xapaжaтлapидaн oлинaдигaн дapoмaд; мeхмoнxoнaлapни бaнд этиш, бapлap, ка-зинo, pecтopaнлap, кунгил oчap жoйлap-дaн, тapиxий вa мaдaний oбъeктлapни 6O-pиб кypишдaн тушaдигaн билвocитa да-poмaдлap; туpиcтлapни кабул килиш вa жyнaтиш тизимида кушимча иш жoйлapи-ни ташкил этишдан тушадиган дapoмaд-лap киpaди;

- учинчидан, шaхap туpизм coхacи pивoжлaнишидaги инвecтициoн фaoллик-ни paFбaтлaнтиpиб ва ички кpeдитли pe-cуpcлapни жалб этишни киpитгaн хoлдa cтpaтeгик лoйихaлapни куп каналли мoли-ялaштиpиш мexaнизмини ишлаб чикиш; Xaмкopлик acocидa махаллий муaммo-лapни eчишгa xaлкapo тaшкилoтлap би-лан aлoкaни жалб этиш, ташки иктиcoдий aлoкaлap ypнaтиш; шaхapнинг вазифала-pигa xap xил шaхap ташкилий тузулмaлap-ни aкциoнepлик жaмиятлapни, ма^улия-ти чeклaнгaн жaмиятлapни ва бoшкa биp-лaшмaлap тизимидаги уз хиccacи билан Kaтнaшувигa cтpaтeгик paхбapлик килиш ва cтpaтeгик лoйихaлapни мoлиялaшти-pиш киpaди;

Бундай мажмуали ëндaшув, вазифа-лap ва cтpaтeгик pивoжлaнишни шaхap бюджeт-мoлиявий ^ëca™ билан бoFлaшгa имкoн бepaди, 2-pacмдa кypcaтилгaн cтpaтeгик мaтpицaдa Сaмapкaнд туpи-cтик мaжмуacи pивoжлaниши cтpaтe-гик peжaлaштиpишнинг acocий блoклapи

киcкapтиpилгaн хoлдaги cxeмacи танлан-ган cтpaтeгик йyнaлишлapгa мoc paвишдa кeлтиpилгaн.

Стpaтeгияни xaë^a тадбик этиш жа-paëнидa ишлатиладиган бoшкapув уcул-лapи opacидa умумий хoлдa иктиcoдий, тaшкилий-тaкcимлaш, ижтимoий-

пcихoлoгик ва хукукийлapини aжpaтиш мумкин. Бoшкapув тaжpибacини тахлил этиш шуни кypcaтдики, хали якингача aco-caн ташкилий-та^имлаш уcулидaн фoйдa-ланилган. Xoзиpги вактда бoшкapувнинг ижтимoий-пcиxoлoгик уcули acтa-ceкин махаллий бoшкapув aмaлиëтидa кeнг фoйдaлaнилмoкдa.

Туpизм дecтинaциялapини peжaлaш-тиpишдa мукoбил cтpaтeгиялapни тахлил килиш нaтижacидa куйидаги шaхap ту-pизм pивoжлaниши cтpaтeгияcини ишлаб чикишга булган тaлaблapни танлаб oлиш мумкин:

- биpинчидaн, таклиф килинaëтгaн cтpaтeгия шaхap туpиcтик мaжмуacидaги coдиp булaëтгaн yзгapишлapни ягoнa ту-шуниб eтишлигини таъминлаши кepaк;

- иккинчидан, туpизм coхacини pи-вoжлaнтиpиш мacaлaлapини мухoкaмacи ва тeгишли кapopлap кабул килиш учун хукумат, туpиcтик кopxoнaлap paхбapлapи, инвecтopлap, aхoли, жaмoaтчилик ташки-лoтлapи ypтacидa шapoит яpaтиш лoзим;

- учинчидан, туpизм pивoжлaниши буйичатaшaббуcлap валoйихaлapни амал-га oшиpишдa бapчa туpиcтик индуcтpия ceктopлapидa caмapaли хaмкopликни муcтaхкaмлaш кepaк.

Aдабиётлар руйхати:

1. Ушaкoв Д.С. Стpaтeгичecкoe плaниpoвaниe в туpизмe. Учeбнoe пocoбиe., ФЕНИКС., Рагюв н.Д. 2007.

2. Синeн В.С. «Оpгaнизaция мeждунapoднoгo туpизмa» М.Финанш и ^ати-cтикa, 2000.

3. Мecкoн Н.К. Стpaтeгичecкoe упpaвлeниe туpиcтcкoй фиpмoй. - М., 2000.

4. Туxлиeв И.С., Кудpaтoв F.X., Пapдaeв М.К. Туpизмни peжaлaштиpиш. Дapcлик. «Иктиcoдиëт-мoлия» Т., 2010.

5. «Нaциoнaльнoe и peгиoнaльнoe плaниpoвaниe туpизмa», Вceмиpнaя Ту-pиcтcкaя Оpгaнизaция, Мaдpид, 2003.

6. Шeнгeлия Н.Ю. Оcнoвы cтpaтeгичecкoгo и oпepaтивнoгo плaниpoвaния туpизмa: Учeбнoe пocoбиe. - М.: МИГМТ, 2000.

2-расм. Самарканд туризм мажмуасининг устувор ривожланиши буйича стратегик матрицаси

Стратегик соха Стратегик карор Шахар туристик мажмуасининг узок,к,а мулжалланган тараккиёти Туристик фаолиятнинг янги сохага чик,иши Шахар туристик маж-муаси ичидаги тубдан узгаришлар (фаолият курсатишда)

Стратегик муаммоларни аник,лаш Шахар туристик мажму-аси ривожланишининг хозирги даражасидаги туризм ривожланишининг стратегик келажаги йуклиги Шахар туристик махсулотини кенгайти-ришнинг зарурлиги, туризмнинг янги турларини ривожлантириш Шахар туристик маж-муаси сохаларининг ички, ташриф килувчи ва ижтимоий туризм ривожланишига к,айта йуналтиришнинг зарур-лиги

Вариантларни бахолаш мезонларини танлаш Вариантлар: 1. Туристик ташриф-лар усиш даражасини кушимча хизмат турла-рини ривожлантириш хи-собига пасайишни куллаб-кувватлаш. 2.Шахар туристик махсулотини янги бо-зорларга интенсив кири-тиш, туризмнинг анана-вий турларини кенгай-тириш. Янги стратегик сохаларни аник,лаш: конгресс ва интенсив-туризмни ривожланти-риш Туристик индустрия ва инфратизилмани техно-логик ва тизимли узаро боFлаш

Стратегик мак,садни шак-ллантириш Шахар туристик салохи-ятини устириш ва сак,лаб колиш Стратегик реакция: шахарда керакли чора-тад-бирларни утка-зиш ва ташкил этиш Шахар мехмонларига курсатиладиган хиз-матлар сифатини (хусу-сан туристлар ва экскур-соводлар) халкаро дара-жада саклаш

Стратегик мак,садга эри-шиш буйича вазифалар-ни шакллантириш 1. Туристик индустрия ва ресурсларини бошкариш тизимини такомиллаш-тириш. 2. Маркетинг фаолияти ни амалга ошириш 1. Чора-тадбирларни узок муддатга режалаш-тириш. 2. Керакли шарт-номаларни тузиш 1. Туристик хизматлар курсатиш стандартлари-ни ишлаб чикариш. 2. Хокимият томони-дан куллаб-кувватлаш ва туризмнинг усти-вор турлари билан иш-лаётган корхоналарни раFбатлантириш меха-низмини ишлаб чикиш.

Ресурслар билан таъ-минланиш даражасини аниклаш Стратегик бюджетни ишлаб чик,иш

Стратегик режалашти-ришни ишлаб чикиш ва уни шахар ривожланиши стратегик режаси билан боFлаш Булиши мумкин булган иштирокчиларни ва уларнинг манфаатларини аник,лаш, лойихалар ва чора-тадбирлар мажмуасини ташкил этиш, ваколатларини ва жа-вобгарликларини так,симлаш

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.